Rozdział czternasty

Dwaj królowie zmieniają tożsamość

1, 2. (a) W jakich okolicznościach Antioch IV przystał na żądania Rzymu? (b) Kiedy Syria stała się prowincją rzymską?

MONARCHA syryjski Antioch IV dokonuje najazdu na Egipt i koronuje się na króla. Na prośbę władcy Egiptu Ptolemeusza VI Rzym kieruje tam swego posła, Gajusza Popiliusza Lenasa, a z nim potężną flotę. Za jego pośrednictwem senat rzymski poleca Antiochowi zrzec się korony Egiptu i opuścić kraj. Na przedmieściach Aleksandrii, w Eleusis, król Syrii spotyka się z posłem twarzą w twarz. Antioch prosi o czas na zasięgnięcie opinii doradców, ale Lenas kreśli na ziemi wokół niego okrąg i domaga się, żeby odpowiedział, zanim z niego wyjdzie. Upokorzony władca zgadza się na żądania Rzymu i w roku 168 p.n.e. wraca do Syrii. W ten sposób kończy się starcie między syryjskim królem północy a egipskim królem południa.

² Rzym obejmuje pierwsze skrzypce na Bliskim Wschodzie i zaczyna dyktować warunki Syrii. Toteż gdy w roku 163 p.n.e. Antioch IV umiera, jego następcy z dynastii Seleucydów nie występują już w charakterze „króla północy” (Daniela 11:15). Ostatecznie w roku 64 p.n.e. Syria staje się prowincją rzymską.

3. Kiedy i jak Rzym podporządkował sobie Egipt?

³ Egipska dynastia Ptolemeuszów odgrywa rolę „króla południa” jeszcze nieco ponad 130 lat po śmierci Antiocha IV (Daniela 11:14). W roku 31 p.n.e. Oktawian, sprawujący władzę w Rzymie, pokonuje w bitwie pod  Akcjum połączone wojska Kleopatry VII, ostatniej dziedziczki Ptolemeuszów, i jej kochanka, Rzymianina Marka Antoniusza. W następnym roku Kleopatra popełnia samobójstwo, a Egipt staje się prowincją rzymską i traci pozycję króla południa. Od roku 30 p.n.e. Rzym sprawuje zwierzchnictwo zarówno nad Syrią, jak i nad Egiptem. Czy należałoby się spodziewać, że w role króla północy i króla południa wejdą teraz inni władcy?

NOWY KRÓL WYSYŁA „POBORCĘ”

4. Dlaczego należało się spodziewać, że rolę króla północy przejmie jakieś inne państwo?

⁴ Wiosną 33 roku n.e. Jezus Chrystus oznajmił swym naśladowcom: „Kiedy więc ujrzycie obrzydliwość, która sprowadza spustoszenie, jak powiedziano przez proroka Daniela, stojącą w miejscu świętym (...), niech potem ci w Judei zaczną uciekać w góry” (Mateusza 24:15, 16). Nawiązując do Księgi Daniela 11:31, Jezus ostrzegł uczniów, że w przyszłości pojawi się „obrzydliwość, która sprowadza spustoszenie”. To proroctwo, odnoszące się do króla północy, wypowiedział jakieś 195 lat po śmierci Antiocha IV, ostatniego króla syryjskiego występującego w tym charakterze. Najwyraźniej więc rolę tę miał przejąć ktoś inny. Kto się nim okazał?

5. Kto w jakiś czas po Antiochu IV ‛powstał’ na jego miejscu jako król północy?

⁵ Anioł Jehowy Boga przepowiedział: „Na jego [Antiocha IV] miejscu powstanie ktoś, kto każe poborcy przejść przez wspaniałe królestwo, a po niewielu dniach zostanie złamany, lecz nie w gniewie ani w boju” (Daniela 11:20). Słowa te spełniły się na pierwszym cesarzu rzymskim, Oktawianie, znanym jako Cezar August (patrz dodatek „Jeden we czci, drugi w pogardzie”, strona 248).

6. (a) Kiedy przez „wspaniałe królestwo” przeszedł „poborca” i jakie to miało znaczenie? (b) Dlaczego można powiedzieć, że August umarł „nie w gniewie ani w boju”? (c) Jak zmieniła się tożsamość króla północy?

 ⁶ „Wspaniałe królestwo” Augusta obejmowało między innymi „krainę Ozdoby” — rzymską prowincję Judeę (Daniela 11:16). Cesarz ów wysłał „poborcę” w 2 roku p.n.e., gdy zarządził spis ludności; zapewne chciał poznać liczbę mieszkańców imperium, a to dla celów podatkowych i w związku z poborem do wojska. Józef i Maria, posłuszni temu rozporządzeniu, stawili się w Betlejem, dzięki czemu Jezus zgodnie z proroctwem urodził się właśnie w tej miejscowości (Micheasza 5:2; Mateusza 2:1-12). W sierpniu 14 roku n.e. — „po niewielu dniach”, czyli stosunkowo niedługo po zarządzeniu spisu — 76-letni August umarł, i to „nie w gniewie”, czyli nie z ręki zabójcy, „ani w boju”, lecz wskutek choroby. Król północy rzeczywiście zmienił tożsamość! Jest nim odtąd rzymskie imperium cezarów.

‛POWSTAJE KTOŚ POGARDZANY’

7, 8. (a) Kto po Auguście wszedł w rolę króla północy? (b) Jak doszło do tego, że następca Augusta mimo wszystko przejął „dostojeństwo królestwa”?

⁷ Kontynuując przekazywanie proroctwa, anioł oznajmił: „A na jego [Augusta] miejscu powstanie ktoś, kto ma być w pogardzie, i nie włożą nań dostojeństwa królestwa;  nadejdzie zaś w okresie wolnym od troski i uzyska królestwo przez pochlebstwa. A ramiona powodzi będą przed nim zatopione, zostaną też złamane; to samo spotka Wodza przymierza” (Daniela 11:21, 22).

⁸ Władcą, który ‛miał być w pogardzie’, okazał się Tyberiusz Cezar, syn Liwii Druzylli, trzeciej żony Augusta (patrz dodatek „Jeden we czci, drugi w pogardzie”, strona 248). August nie znosił tego pasierba ze względu na jego przywary i nie chciał, by został jego następcą. Ale gdy zmarli wszyscy inni potencjalni spadkobiercy, „dostojeństwo królestwa” mimo wszystko przejął Tyberiusz. W 4 roku n.e. imperator adoptował go i uczynił dziedzicem tronu. Po śmierci Augusta ‛pogardzany’ Tyberiusz, mający wówczas prawie 55 lat, ‛powstał’, czyli objął władzę jako cesarz rzymski i król północy.

9. W jaki sposób Tyberiusz ‛uzyskał królestwo przez pochlebstwa’?

⁹ Jak podaje The New Encyclopædia Britannica, Tyberiusz „prowadził grę polityczną z senatem i prawie przez miesiąc [po śmierci Augusta] nie zgadzał się, by go nazwano imperatorem”. Oznajmił senatorom, że nikt poza Augustem nie jest zdolny do dźwigania brzemienia władzy nad imperium rzymskim, i prosił o przywrócenie republiki, to znaczy o powierzenie władzy nie jednej osobie, lecz gronu ludzi. „Nie ośmielając się brać go  za słowo, senat bił przed nim pokłony, dopóki w końcu nie przyjął rządów” — napisał historyk Will Durant. Następnie dodał: „Obie strony dobrze odegrały swoje role. Tyberiusz pragnął objąć pryncypat, w przeciwnym razie bowiem znalazłby sposób, by się od tego uchylić. Senat bał się go i nienawidził, wzdragał się jednak przed przywróceniem republiki opartej — jak niegdyś — na teoretycznie niezależnych zgromadzeniach”. Tak oto Tyberiusz ‛uzyskał królestwo przez pochlebstwa’.

10. Jak ‛zostały złamane ramiona powodzi’?

¹⁰ Następnie anioł wspomniał o „ramionach powodzi”, czyli wojskach okolicznych królestw, że „będą przed nim zatopione, zostaną też złamane”. Kiedy Tyberiusz stał się królem północy, jego bratanek Germanik dowodził legionami rzymskimi nad Renem. W 15 roku n.e. poprowadził je na dość pomyślną wyprawę przeciw germańskiemu bohaterowi Hermanowi (Arminiuszowi). Ponieważ jednak zwycięstwa były niezbyt imponujące, a odnoszono je sporym kosztem, Tyberiusz przerwał działania wojenne w Germanii. Starał się za to podjudzać tamtejsze plemiona do wojny domowej, aby nie dopuścić do ich zjednoczenia. W ogóle jego polityka zagraniczna miała raczej charakter defensywny i skupiała się na umacnianiu granic. Tego rodzaju taktyka przynosiła zresztą niezłe rezultaty. W ten sposób ‛złamano’ i ujarzmiono „ramiona powodzi”.

11. Jak ‛został złamany Wódz przymierza’?

¹¹ ‛Złamany’ został również „Wódz przymierza” zawartego przez Jehowę Boga z Abrahamem w celu udostępnienia błogosławieństw wszystkim rodzinom ziemi. Obiecywało ono nadejście Potomka Abrahama, którym okazał się Jezus Chrystus (Rodzaju 22:18; Galatów 3:16).  Dnia 14 Nisan 33 roku n.e. stanął on przed Poncjuszem Piłatem w jerozolimskim pałacu namiestnika rzymskiego. Został oskarżony przez kapłanów żydowskich o zdradę przeciw cesarzowi. Oświadczył jednak Piłatowi: „Moje królestwo nie jest częścią tego świata (...) moje królestwo nie jest stąd”. Chcąc zapobiec wypuszczeniu niewinnego Jezusa, Żydzi wołali do namiestnika rzymskiego: „Jeżeli zwolnisz tego człowieka, nie jesteś przyjacielem Cezara. Każdy, kto się czyni królem, sprzeciwia się Cezarowi”. Domagali się stracenia Jezusa i oznajmili: „Nie mamy króla oprócz Cezara”. Na mocy ustawy o „zbrodni obrazy majestatu”, która za rządów Tyberiusza zaczęła obejmować dosłownie każde uchybienie wobec cesarza, Piłat rozkazał zawiesić Chrystusa na palu męki, spełniając tym samym zapowiedź o ‛złamaniu’ go (Jana 18:36; 19:12-16; Marka 15:14-20).

TYRAN ‛OBMYŚLA SWOJE KNOWANIA’

12. (a) Kto sprzymierzył się z Tyberiuszem? (b) W jaki sposób Tyberiusz ‛stał się potężny dzięki małemu narodowi’?

¹² Mówiąc w dalszym ciągu o Tyberiuszu, anioł prorokował: „Ponieważ się z nim sprzymierzą, będzie się uciekał do zwodzenia, i wyrośnie, i stanie się potężny dzięki małemu narodowi” (Daniela 11:23). Rzymscy senatorowie oficjalnie ‛sprzymierzyli się’ z Tyberiuszem, który z kolei formalnie opierał na nich swą władzę. Była to jednak gra pozorów, gdyż w rzeczywistości ‛stał się potężny dzięki małemu narodowi’. Chodzi o pretorianów, gwardię cesarską skoszarowaną opodal murów Rzymu. Ich bliskość trzymała senat w szachu i pozwalała Tyberiuszowi likwidować w zarodku wszelkie bunty ludności przeciw jego władzy. Tym samym pretorianie w liczbie około 10 000 stali się podporą potęgi Tyberiusza.

13. Pod jakim względem Tyberiusz prześcignął swych praojców?

 ¹³ Anioł tak jeszcze uzupełnił to proroctwo: „W okresie wolnym od troski wejdzie do najlepszej części prowincji i uczyni, czego nie czynili jego ojcowie ani ojcowie jego ojców. Zagrabione dobra i łup, i mienie porozdziela między nich; będzie też obmyślał swoje knowania przeciwko warowniom, ale tylko do czasu” (Daniela 11:24). Tyberiusz był nadzwyczaj podejrzliwy i za swego panowania nakazał stracić wiele osób. Druga część jego rządów była okresem terroru, do czego walnie się przyczynił Sejan, dowódca pretorianów. W końcu również tego ostatniego dosięgły podejrzenia i wyrok śmierci. W tyranizowaniu ludzi Tyberiusz istotnie prześcignął swych praojców.

14. (a) Jak Tyberiusz porozdzielał po prowincjach rzymskich „zagrabione dobra i łup, i mienie”? (b) Jaką opinię wyrobił sobie Tyberiusz, zanim umarł?

¹⁴ Jednakże „zagrabione dobra i łup, i mienie” Tyberiusz porozdzielał po prowincjach rzymskich. Kiedy umierał, wszystkie poddane mu ludy żyły w dobrobycie. Nie obciążał ich nadmiernie podatkami i potrafił być łaskawy dla mieszkańców okolic dotkniętych klęskami. Jeżeli żołnierze lub urzędnicy kogoś uciskali lub dopuszczali się nieprawidłowości przy załatwianiu spraw, musieli się liczyć z gniewem cesarza. Jego twarde rządy dawały poczucie bezpieczeństwa, a ulepszane szlaki komunikacyjne sprzyjały rozwojowi handlu. Tyberiusz dbał o to, by w Rzymie i w całym państwie administracja działała sprawnie i bezstronnie. Dzięki kontynuowaniu reform Augusta doskonalono prawa oraz normy społeczne i moralne. Niemniej Tyberiusz „obmyślał swoje knowania”, toteż rzymski historyk Tacyt charakteryzuje go jako obłudnika umiejętnie stwarzającego pozory. Umarł w marcu 37 roku n.e., uważany powszechnie za tyrana.

15. Jak się wiodło Rzymowi na przełomie I i II wieku?

 ¹⁵ Następcami Tyberiusza w roli króla północy byli między innymi: Gajusz Cezar (Kaligula), Klaudiusz I, Neron, Wespazjan, Tytus, Domicjan, Nerwa, Trajan i Hadrian. „Sukcesorzy Augusta na ogół kontynuowali jego politykę zarządzania oraz przedsięwzięcia budowlane, choć byli mniej nowatorscy, a bardziej pompatyczni” — podaje The New Encyclopædia Britannica. Zaznacza też: „Na przełomie I i II wieku Rzym znajdował się u szczytu chwały i miał najliczniejszą ludność”. Choć niektóre granice imperium były w tym okresie niespokojne, pierwsze przepowiedziane starcie z królem południa nastąpiło dopiero w III stuleciu n.e.

WYPRAWA PRZECIW KRÓLOWI POŁUDNIA

16, 17. (a) Kto odegrał rolę króla północy wspomnianego w Księdze Daniela 11:25? (b) Kto i w jaki sposób zaczął występować w charakterze króla południa?

¹⁶ W dalszej części proroctwa anioł powiedział o królu północy: „I pobudzi swoją moc oraz swe serce przeciw królowi południa, mając wielkie wojsko; a król południa we wzburzeniu przygotuje się do wojny, mając wojsko nader wielkie i potężne. On zaś [król północy] się nie ostoi, gdyż będą przeciw niemu obmyślać knowania. A do upadku doprowadzą go jadający jego przysmaki. I wojsko jego zostanie zmiecione jak przez powódź, i wielu padnie zabitych” (Daniela 11:25, 26).

¹⁷ Jakieś 300 lat po tym, gdy Oktawian uczynił z Egiptu prowincję rzymską, królem północy został cesarz Aurelian. Nieco wcześniej rolę króla południa przejęła Septymia Zenobia, władczyni rzymskiej kolonii Palmyra. *  (Patrz dodatek „Zenobia — wojownicza królowa Palmyry”, strona 252). W roku 269 n.e. armia Palmyry zajęła Egipt pod pretekstem zabezpieczenia go dla Rzymu. Zenobia chciała panować nad wschodnimi prowincjami rzymskimi i przekształcić swą stolicę w najpotężniejsze miasto tego rejonu. Jej ambicje zaalarmowały Aureliana, który ‛pobudził przeciw niej swoją moc oraz swe serce’.

18. Jak się zakończyło starcie między cesarzem Aurelianem jako królem północy a Zenobią, zajmującą pozycję króla południa?

¹⁸ Król południa — państwo, na którego czele stała Zenobia — ‛we wzburzeniu przygotował się’ na wojnę z królem północy, „mając wojsko nader wielkie i potężne”, poddane rozkazom dwóch wodzów: Zabdasa i Zabbaja. Jednakże Aurelian odbił Egipt, a później wyprawił się do Azji Mniejszej i Syrii. Pod Emesą (dzisiejsze Homs) pokonał Zenobię. Królowa wycofała się do Palmyry, a gdy cesarz obległ miasto, broniła go odważnie, choć bez powodzenia. Postanowiła wówczas uciec wraz z synem do Persji, ale Rzymianie schwytali ich nad Eufratem. W roku 272 Palmyreńczycy się poddali. Aurelian oszczędził Zenobię i uczynił ją ozdobą swego pochodu tryumfalnego, który odbył w Rzymie w roku 274. Resztę życia spędziła jako rzymska matrona.

19. Jak ‛knowania obmyślane przeciw niemu’ doprowadziły do upadku Aureliana?

¹⁹ Sam Aurelian ‛nie ostał się, gdyż obmyślano przeciw niemu knowania’. W roku 275 wyruszył przeciw Persom. Kiedy czekał w Tracji na sposobność przeprawienia się przez cieśninę do Azji Mniejszej, „jadający jego przysmaki” sprzysięgli się przeciw niemu i doprowadzili go „do upadku”. Aurelian miał zamiar rozliczyć z pewnych niedociągnięć swego sekretarza Erosa. Ten jednak spreparował listę oficerów skazanych na śmierć. Zapoznawszy się z nią, uknuli oni spisek i zamordowali cesarza.

20. W jaki sposób ‛wojsko króla północy’ zostało „zmiecione jak przez powódź”?

 ²⁰ Dzieje króla północy nie zakończyły się wraz ze śmiercią Aureliana. Rzymem władali jego następcy. Przez jakiś czas jeden cesarz rządził wschodnią, a drugi zachodnią częścią państwa. Za ich panowania „wojsko jego”, to jest króla północy, zostało „zmiecione jak przez powódź”, czy też „rozproszone”, * i ‛wielu padło zabitych’ podczas najazdów plemion germańskich nacierających od północy. W IV wieku w granice imperium wtargnęli Goci i odtąd podobne inwazje następowały jedna za drugą. W roku 476 germański wódz Odoaker usunął ostatniego cesarza panującego w Rzymie. Na początku VI wieku cesarstwo zachodniorzymskie było już rozczłonkowane, a w Brytanii, Galii, Italii, Afryce Północnej i Hiszpanii panowali królowie germańscy. Cesarstwo wschodniorzymskie przetrwało do XV wieku.

PODZIAŁ WIELKIEGO IMPERIUM

21, 22. Jakie zmiany przeprowadził w IV wieku Konstantyn?

²¹ Następnie anioł Jehowy opisał przyszłe wyczyny króla północy i króla południa, nie wdając się już w nieistotne szczegóły wielowiekowego rozpadu cesarstwa rzymskiego. Niemniej krótkie przypomnienie jego dziejów pomoże nam rozpoznać, kto w późniejszym okresie wszedł w role tych rywalizujących ze sobą królów.

²² W IV wieku rzymski cesarz Konstantyn oficjalnie uznał odstępcze chrześcijaństwo. W roku 325 nawet przewodniczył osobiście soborowi, który zwołał do Nicei w Azji Mniejszej. Później przeniósł swą siedzibę, a  zarazem stolicę cesarstwa, z Rzymu do Bizancjum, czyli Konstantynopola. Do 17 stycznia 395 roku, kiedy to umarł Teodozjusz I, cesarstwo rzymskie miało jednego władcę.

23. (a) Jak zostało podzielone cesarstwo rzymskie po śmierci Teodozjusza? (b) Kiedy upadło cesarstwo wschodniorzymskie? (c) Komu zaczął podlegać Egipt w roku 1517?

²³ Po śmierci Teodozjusza imperium zostało podzielone między jego synów. Część zachodnią otrzymał Honoriusz, a wschodnią, ze stolicą w Konstantynopolu, Arkadiusz. Cesarstwo zachodnie obejmowało między innymi Brytanię, Galię, Italię, Hiszpanię i Afrykę Północną, a wschodnie (bizantyjskie) — Macedonię, Trację, Azję Mniejszą, Syrię i Egipt. W roku 642 Saraceni (Arabowie) zdobyli Aleksandrię, stolicę Egiptu, który stał się odtąd prowincją kalifatu. W styczniu 1449 roku wstąpił na tron ostatni cesarz Wschodu, Konstantyn XI. Dnia 29 maja 1453 roku Turcy osmańscy pod wodzą sułtana Mehmeda II zdobyli Konstantynopol, kładąc kres istnieniu cesarstwa wschodniorzymskiego. W roku 1517 prowincją turecką został Egipt. Z czasem jednak ten kraj starożytnego króla południa miał się dostać pod władanie pewnego mocarstwa leżącego na Zachodzie.

24, 25. (a) Kiedy według niektórych historyków narodziło się Święte Cesarstwo Rzymskie? (b) Komu w końcu przypadł tytuł cesarski?

²⁴ W zachodniej części cesarstwa rzymskiego nabrał znaczenia katolicki biskup Rzymu, zwłaszcza odkąd w V wieku Leon I umocnił rolę papiestwa. Po jakimś czasie papieże przypisali sobie prawo koronowania cesarza Zachodu. W dniu Bożego Narodzenia roku 800 papież Leon III koronował Karola Wielkiego, króla Franków, na władcę nowego cesarstwa zachodniorzymskiego. Oznaczało to odnowienie władzy cesarskiej w Rzymie, a zdaniem niektórych historyków także narodziny Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Współistniało ono odtąd z cesarstwem bizantyjskim, a oba mieniły się chrześcijańskimi.

 ²⁵ Następcy Karola Wielkiego okazywali się nieudolnymi władcami. Przez jakiś czas nikt nawet nie sięgał po godność cesarską. Później król niemiecki Otton I podporządkował sobie sporą część północnej i środkowej Italii, po czym ogłosił się królem Włoch. Dnia 2 lutego 962 roku papież Jan XII koronował Ottona I na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Miało ono stolicę w Niemczech, a sami cesarze — podobnie jak większość ich poddanych — byli Niemcami. Pięćset lat później tytuł cesarski przejęła austriacka dynastia Habsburgów i dzierżyła go niemal nieprzerwanie aż do końca istnienia Świętego Cesarstwa Rzymskiego.

DWAJ KRÓLOWIE PONOWNIE DAJĄ SIĘ ROZPOZNAĆ

26. (a) W jaki sposób Święte Cesarstwo Rzymskie zeszło ze sceny wydarzeń? (b) Kto okazał się następnym królem północy?

²⁶ Śmiertelny cios Świętemu Cesarstwu Rzymskiemu zadał Napoleon I, który w roku 1805 po zwycięskiej kampanii w Niemczech odmówił mu prawa do istnienia. Dnia 6 sierpnia 1806 roku Franciszek II, nie mogąc obronić swej pozycji, zrezygnował z tytułu cesarza rzymskiego, choć pozostał cesarzem swego kraju, Austrii. Tak dobiegło kresu trwające 1006 lat Święte Cesarstwo Rzymskie, założone przez katolickiego papieża Leona III i frankijskiego króla Karola Wielkiego. W roku 1870 Rzym stał się stolicą królestwa Włoch, niezależnego od Watykanu. Rok później Wilhelm I przybrał miano cesarza nowo powstałej Rzeszy Niemieckiej. W ten sposób Niemcy pojawiły się na scenie wydarzeń jako nowożytny król północy.

27. (a) Jak Egipt dostał się pod protektorat brytyjski? (b) Kto objął rolę króla południa?

 ²⁷ A jakie mocarstwo okazało się współczesnym królem południa? Jak wiadomo z historii, w XVII wieku do rangi imperium urosła Brytania. Dążąc do zablokowania jej szlaków handlowych, Napoleon w roku 1798 podbił Egipt. W trakcie tej wojny Brytyjczycy sprzymierzeni z Turkami zmusili Francuzów do opuszczenia owej siedziby pierwotnego króla południa. W następnym stuleciu rosły wpływy brytyjskie w Egipcie, który od roku 1882 stał się w rzeczywistości zależny od Wielkiej Brytanii. Kiedy w roku 1914 wybuchła I wojna światowa, Egipt należał do Turcji i był rządzony przez kedywa, czyli wicekróla. Ponieważ jednak Turcja opowiedziała się po stronie Niemiec, Brytyjczycy usunęli kedywa i objęli Egipt swoim protektoratem. Stopniowo zacieśniały się też więzi między Wielką Brytanią a Stanami Zjednoczonymi Ameryki, co doprowadziło do powstania anglo-amerykańskiej potęgi światowej. Oba te kraje wspólnie przejęły pozycję króla południa.

[Przypisy]

CZY ZAUWAŻYŁEŚ?

• Który władca Rzymu pierwszy został królem północy i kiedy wysłał „poborcę”?

• Kto po Auguście objął rolę króla północy i w jaki sposób ‛został złamany Wódz przymierza’?

• Jak się zakończył konflikt między Aurelianem jako królem północy a Zenobią, występującą w charakterze króla południa?

• Co się stało z cesarstwem rzymskim i które potęgi odgrywały rolę wspomnianych dwóch królów pod koniec XIX wieku?

[Pytania do studium]

 [Ramka i ilustracja na stronach 248-251]

JEDEN WE CZCI, DRUGI W POGARDZIE

JEDEN przekształcił rozdzieraną walkami republikę w mocarstwo światowe. Drugi w ciągu 23 lat pomnożył 20-krotnie majątek tego państwa. Jeden po śmierci był czczony, drugi zaś znalazł się w pogardzie. Na panowanie tych dwóch cesarzy rzymskich przypadło życie i służba Jezusa. Kim oni byli? I dlaczego jednego otaczano czcią, a drugiego nie?

‛ZASTAŁ RZYM CEGLANY, A ZOSTAWIŁ MARMUROWY’

Kiedy w roku 44 p.n.e. zginął w zamachu Juliusz Cezar, wnuk jego siostry Gajusz Oktawiusz miał ukończone zaledwie 18 lat. Był adoptowanym synem i głównym dziedzicem majątku zamordowanego, toteż niezwłocznie wyruszył do Rzymu, by upomnieć się o swe dziedzictwo. Napotkał tam groźnego przeciwnika: najbliższego współpracownika Cezara — Marka Antoniusza, który spodziewał się zostać najważniejszym dziedzicem dyktatora. Walka o władzę połączona z intrygami politycznymi trwała 13 lat.

Dopiero po pokonaniu sojuszniczych wojsk egipskiej królowej Kleopatry i jej kochanka Marka Antoniusza Oktawian został niekwestionowanym władcą imperium rzymskiego (31 rok p.n.e.). W następnym roku Antoniusz i Kleopatra popełnili samobójstwo, a Oktawian zaanektował Egipt. W ten sposób zniknął ostatni człon mocarstwa greckiego, a Rzym stał się potęgą światową.

Oktawian pamiętał, że despotyczne rządy Juliusza Cezara skończyły się jego zabójstwem, i nie zamierzał powtórzyć tego błędu. Nie chcąc urazić republikańskich sympatii Rzymian, ukrył władzę monarszą pod płaszczykiem republikanizmu. Nie przyjął tytułu „króla” ani „dyktatora”.  Posunął się nawet krok dalej: ogłosił chęć zrezygnowania ze wszelkich urzędów i przekazania senatowi rzymskiemu władzy nad wszystkimi prowincjami. Ten taktyczny chwyt przyniósł oczekiwane rezultaty. Wdzięczny senat nakłonił Oktawiana do zachowania piastowanych godności i czuwania nad niektórymi prowincjami.

Prócz tego 16 stycznia 27 roku p.n.e. senat nadał mu przydomek Augustus, czyli „wzniosły, święty”. Oktawian nie tylko przyjął ten tytuł, lecz nazwał tak samo miesiąc sierpień (Augustus) i dodał do niego jeden dzień kosztem lutego, by miał tyle samo dni co lipiec (Iulius), nazwany tak na cześć Juliusza Cezara. W ten sposób stał się pierwszym cesarzem rzymskim, znanym odtąd jako Cezar August. Później przyjął jeszcze tytuł pontifex maximus (najwyższy kapłan), a w 2 roku p.n.e. — w którym urodził się Jezus — senat nadał mu tytuł pater patriae (ojciec ojczyzny).

W tym samym roku „wyszło postanowienie Cezara Augusta, by dokonano spisu całej zamieszkanej ziemi (...); i wszyscy szli, aby ich zapisano, każdy do swego miasta” (Łukasza 2:1-3). Dzięki temu rozporządzeniu Jezus — jak zapowiedziało proroctwo — urodził się w Betlejem (Daniela 11:20; Micheasza 5:2).

August sprawował rządy dość uczciwie, dbał też o mocny pieniądz. Budował drogi i mosty, sformował również sprawną pocztę. Zreorganizował armię, stworzył stałą flotę wojenną oraz elitarne jednostki gwardii pretoriańskiej, czyli straży przybocznej cesarza (Filipian 1:13). Pod jego patronatem tworzyli tacy poeci, jak Wergiliusz i Horacy, a rzeźbiarze wykonywali piękne dzieła w stylu nazywanym dziś klasycznym. August dokończył budowle rozpoczęte przez Juliusza Cezara i odnowił wiele świątyń. Zaprowadził pax  Romana (pokój rzymski), który przetrwał ponad 200 lat. Zmarł 19 sierpnia 14 roku n.e., mając lat 76. Po śmierci został zaliczony w poczet bogów.

August chlubił się, że ‛zastał Rzym ceglany, a zostawił marmurowy’. Aby państwo nie pogrążyło się na nowo w zamęcie cechującym dawną republikę, postanowił wyznaczyć następnego cesarza. Miał jednak niewielki wybór. Śmierć zabrała jego siostrzeńca, dwóch wnuków, zięcia i pasierba. Władzę mógł przejąć tylko jego pasierb Tyberiusz.

‛TEN, KTÓRY MIAŁ BYĆ W POGARDZIE’

Niecały miesiąc po śmierci Augusta senat rzymski powierzył rządy 55-letniemu Tyberiuszowi. Jego panowanie zakończyła śmierć w marcu 37 roku n.e. To właśnie on był cesarzem Rzymu w okresie publicznej służby kaznodziejskiej Jezusa.

Tyberiusz jako władca wykazywał zarówno zalety, jak i przywary. Do zalet można zaliczyć jego niechęć do wydawania pieniędzy na luksusy. Dzięki temu imperium rozkwitało, a cesarz miał środki na wspomaganie ofiar kataklizmów i trudności gospodarczych. Na plus należy też zapisać Tyberiuszowi to, że uważał siebie tylko za człowieka, odmówił przyjęcia wielu zaszczytnych tytułów i na ogół nie pozwalał otaczać siebie boską czcią, kierując kult cesarza w stronę Augusta. Nie nazwał miesiąca swym imieniem, jak to uczynili Juliusz Cezar i August, i nie zezwolił, by inni uczcili go w ten sposób.

Niemniej zalety Tyberiusza zostały przyćmione przez jego wady. Był chorobliwie podejrzliwy i obłudny, a podczas swego panowania kazał zamordować wiele osób, w tym nawet niemało dawnych przyjaciół. Poszerzył zakres ustawy o zbrodni obrazy majestatu, którą zaczęto stosować  nie tylko do działalności wywrotowej, ale także do niepochlebnego wyrażania się o władcy. Właśnie na to prawo przypuszczalnie powoływali się Żydzi, nakłaniając rzymskiego namiestnika Poncjusza Piłata do zgładzenia Jezusa (Jana 19:12-16).

Tyberiusz skoszarował pretorian w warownym obozie wzniesionym na północnych krańcach Rzymu, tuż za murami miasta. Bliskość gwardii cesarskiej pozwalała mu trzymać w szachu senat, który zagrażał jego władzy, jak również tłumić w zarodku wszelkie niepokoje wśród ludu. Ponadto cesarz popierał donosicielstwo, a końcowe lata jego panowania były okresem bezwzględnego terroru.

U schyłku życia Tyberiusz uchodził za tyrana. Rzymianie ucieszyli się z jego śmierci, a senat nie zaliczył go w poczet bogów. Te i inne względy świadczą o tym, że spełniło się na nim proroctwo, iż „królem północy” zostanie „ktoś, kto ma być w pogardzie” (Daniela 11:15, 21).

CZY ZAUWAŻYŁEŚ?

• Jak doszło do tego, że Oktawian został pierwszym cesarzem Rzymu?

• Co można powiedzieć o tym, czego dokonano za rządów Augusta?

• Jakimi zaletami i jakimi wadami odznaczał się Tyberiusz?

• Jak spełniło się na Tyberiuszu proroctwo o ‛kimś, kto miał być w pogardzie’?

[Ilustracja]

Tyberiusz

 [Ramka i ilustracje na stronach 252-255]

ZENOBIA — WOJOWNICZA KRÓLOWA PALMYRY

„CERĘ miała śniadą (...), zęby perłowobiałe, a jej wielkie czarne oczy iskrzyły się niezwykłym ogniem, który łagodziła arcyponętna słodycz. Głos miała mocny i melodyjny. Odznaczała się tęgim, męskim umysłem, błyskotliwym dzięki pilnym studiom. Znała język łaciński, ale równie doskonale władała greckim, syryjskim i egipskim”. Tak oto historyk Edward Gibbon wysławiał Zenobię — wojowniczą królową syryjskiego miasta Palmyra (Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego, tłumaczenie: S. Kryński).

Zenobia była żoną władcy Palmyry, Odenata (Odenatusa), który w roku 258 n.e. został nagrodzony godnością konsula za zwycięskie wyprawy przeciw Persji w obronie cesarstwa rzymskiego. Dwa lata później cesarz Galien nadał mu miano corrector totius Orientis (zarządca całego Wschodu). Był to dowód uznania za zwycięstwo nad królem Persji Szapurem I. Z czasem Odenat przybrał tytuł „króla królów”. Jego sukcesy można w dużej mierze przypisać odwadze i roztropności Zenobii.

ZENOBIA PRAGNIE STWORZYĆ IMPERIUM

W roku 267, u szczytu swej kariery, Odenat wraz z następcą tronu został zamordowany. Władzę po mężu objęła Zenobia, gdyż jej syn był jeszcze za młody. Dzięki urodzie, ambicjom, zdolnościom przywódczym, zaprawie zdobytej podczas walk u boku męża oraz biegłej znajomości kilku języków zdołała zjednać sobie szacunek i poparcie poddanych. Zenobia miała zamiłowanie do nauki i otaczała się intelektualistami. Do grona jej doradców należał filozof i orator Kasjusz Longinus, którego nazywano  „żywą biblioteką i chodzącym muzeum”. W książce Palmyra and Its Empire​—Zenobia’s Revolt Against Rome (Potęga Palmyry — bunt Zenobii przeciw Rzymowi) Richard Stoneman nadmienił: „W ciągu pięciu lat po śmierci Odenatusa (...) Zenobia utrwaliła się w pamięci swego ludu jako pani Wschodu”.

Po jednej stronie podległego sobie terytorium Zenobia miała Persję, którą już wcześniej wraz z mężem zdołała osłabić, a po drugiej rozpadający się Rzym. O sytuacji cesarstwa rzymskiego w tym okresie historyk John M. Roberts pisze: „W trzecim stuleciu (...) Rzym borykał się ze strasznymi kłopotami zarówno na rubieżach wschodnich, jak i zachodnich, wewnątrz zaś znów był trapiony  wojną domową i sporami o sukcesję. Przewinęło się i odeszło 22 cesarzy (nie licząc pretendentów)”. Tymczasem syryjska pani już od pewnego czasu była w swym królestwie absolutną monarchinią. „Mając wpływ na wzajemne stosunki między dwoma imperiami [perskim i rzymskim]”, zauważa Stoneman, „mogła myśleć o stworzeniu trzeciego, dominującego nad obydwoma pozostałymi”.

Sposobność do rozszerzenia swej władzy dostrzegła Zenobia w roku 269, gdy w Egipcie pojawił się uzurpator zbuntowany przeciw Rzymowi. Jej armia szybko wkroczyła do Egiptu, stłumiła rebelię i zajęła kraj. Sama Zenobia obwołała się królową Egiptu i zaczęła bić własne monety. Królestwo jej rozciągało się teraz od Nilu po Eufrat. Właśnie w tym okresie swego życia występowała w roli „króla południa” (Daniela 11:25, 26).

STOLICA ZENOBII

Zenobia upiększyła swą stolicę i umocniła jej znaczenie, tak iż Palmyra nie ustępowała większym miastom świata rzymskiego. Szacuje się, że liczba jej mieszkańców przekroczyła 150 000. W obrębie murów, których długość wynosiła podobno 21 kilometrów, postawiono wspaniałe gmachy publiczne, świątynie, ogrody, kolumny i pomniki. Główną aleję wytyczały rzędy około 1500 kolumn  porządku korynckiego, wysokości przeszło 15 metrów. Wszędzie stały posągi i popiersia bohaterów oraz zamożnych dobroczyńców. W roku 271 Zenobia wzniosła dwie statuy — jedna przedstawiała ją samą, a druga nieżyjącego męża.

Do najokazalszych budowli w Palmyrze należała świątynia słońca, która niewątpliwie wywierała dominujący wpływ na życie religijne w tym mieście. Zenobia zapewne czciła jakieś bóstwo mające związek z kultem słońca. Niemniej w III wieku Syria była krajem wielu religii. Wśród poddanych Zenobii można było spotkać osoby podające się za chrześcijan, żydów, jak również czcicieli słońca i księżyca. Jak królowa zapatrywała się na te tak różne formy kultu? Wspomniany już Richard Stoneman wyjaśnia: „Mądry władca nie lekceważy zwyczajów, które wydają się właściwe jego ludowi. (...) Wierzono, że bogowie (...) stanęli po stronie Palmyry”. W sprawach religii Zenobia najwidoczniej była tolerancyjna.

Dzięki swej barwnej osobowości Zenobia zyskała podziw wielu ludzi. Ale najważniejsze jest to, że reprezentowała twór polityczny przepowiedziany przez Daniela. Panowała jednak nie dłużej niż pięć lat. W roku 272 pokonał ją cesarz Aurelian, który później doszczętnie zburzył Palmyrę. Samej Zenobii okazał łaskę. Podobno poślubiła rzymskiego senatora i dożyła swych lat w zaciszu domowym.

CZY ZAUWAŻYŁEŚ?

• Jak opisano osobowość Zenobii?

• Czego między innymi dokonała Zenobia?

• Jaki był stosunek Zenobii do religii?

[Ilustracja]

Królowa Zenobia przemawia do swych żołnierzy

 [Tabela i ilustracje na stronie 246]

KRÓLOWIE Z KSIĘGI DANIELA 11:20-26

Daniela 11:20

Król północy August

Daniela 11:21-24

Król północy Tyberiusz

Daniela 11:25, 26

Król północy Aurelian

Król południa królowa Zenobia

Zapowiedziany upadek cesarstwa rzymskiego, po którym powstaje

Król północy cesarstwo niemieckie

Król południa Wielka Brytania, a później mocarstwo anglo-amerykańskie

[Ilustracja]

Tyberiusz

[Ilustracja]

Aurelian

[Ilustracja]

Statuetka Karola Wielkiego

[Ilustracja]

August

[Ilustracja]

Brytyjski okręt wojenny z XVII wieku

 [Całostronicowa ilustracja na stronie 230]

[Ilustracja na stronie 233]

August

[Ilustracja na stronie 234]

Tyberiusz

 [Ilustracja na stronie 235]

Posłuszni dekretowi Augusta, Józef i Maria wybrali się do Betlejem

 [Ilustracja na stronie 237]

Zgodnie z zapowiedzią Jezus został ‛złamany’, czyli stracony

 [Ilustracje na stronie 245]

1. Karol Wielki; 2. Napoleon I; 3. Wilhelm I; 4. żołnierze niemieccy podczas I wojny światowej