ROZDZIAŁ SIÓDMY

Biada niewiernej winnicy!

Izajasza 5:1-30

1, 2. Co sadzi „umiłowany” i jakiego doznaje rozczarowania?

„Z RACJI wyjątkowego piękna języka i niezwykłej skuteczności przekazu informacji przypowieść ta właściwie nie ma sobie równych”. Tak pewien komentator Biblii scharakteryzował początkowe wersety z 5 rozdziału Księgi Izajasza. Nie są one jedynie dziełem sztuki, Izajasz bowiem nakreślił w nich wzruszający obraz troskliwej opieki Jehowy nad Jego ludem oraz wypowiedział ostrzeżenie przed czynieniem tego, co budzi niezadowolenie Boga.

² Izajasz tak rozpoczął ową przypowieść: „Zaśpiewam memu umiłowanemu pieśń o moim umiłowanym, dotyczącą jego winnicy. Była winnica, którą mój umiłowany miał na żyznych zboczach. I okopał ją, i oczyścił z kamieni, i obsadził wyborną czerwoną winoroślą, a pośrodku niej zbudował wieżę. Wykuł w niej także tłocznię winną. I miał nadzieję, że będzie rodzić winogrona, ale ona w końcu wydała dzikie grona” (Izajasza 5:1, 2; porównaj Marka 12:1).

Pielęgnowanie winnicy

3, 4. Jak troskliwie właściciel dba o winnicę?

³ Bez względu na to, czy Izajasz rzeczywiście śpiewał tę przypowieść, niewątpliwie przykuł uwagę słuchaczy. Zapewne większość znała pracę związaną z uprawą winnicy, a ponadto jego opowiadanie było żywe i realistyczne. Podobnie jak postępują dzisiejsi hodowcy winorośli,  właściciel winnicy nie posiał nasion, lecz posadził „wyborną”, to jest dobrej jakości, „czerwoną winorośl” — użył sadzonek, pędów ściętych z innej winorośli. Nie bez racji założył tę winnicę „na żyznych zboczach”, gdyż mogła się tam wspaniale rozrastać.

⁴ Zanim winnica zacznie owocować, trzeba się przy niej naprawdę natrudzić. Izajasz opisuje, jak właściciel mozolnie i żmudnie ‛okopuje ją i oczyszcza z kamieni’. Przypuszczalnie z większych ‛buduje wieżę’. W starożytności takie wieże przeznaczane były dla stróżów, pilnujących owoców przed złodziejami i zwierzętami. * Wznosi też kamienny mur na obrzeżu tarasów winnicy (Izajasza 5:5). W ten sposób zwykle zapobiegano rozmywaniu wartościowej, górnej warstwy gleby.

5. Czego słusznie spodziewa się właściciel winnicy, co jednak otrzymuje?

⁵ Skoro właściciel zadaje sobie tyle trudu, by zabezpieczyć winnicę, istotnie ma prawo spodziewać się plonów. Czekając na nie, wykuwa tłocznię. Czy jednak otrzymuje zbiór, na który liczy? Nie, ponieważ winnica wydaje dzikie grona.

Winnica i jej właściciel

6, 7. (a) Kim jest właściciel i kogo przedstawia winnica? (b) O jakie rozstrzygnięcie prosi posiadacz winnicy?

⁶ Kim jest właściciel, a kogo przedstawia winnica? On sam udziela odpowiedzi na te pytania: „Teraz, mieszkańcy Jerozolimy, i wy, mężowie judzcy, rozsądźcie, proszę, między mną a moją winnicą. Co jeszcze należałoby zrobić dla mojej winnicy, czego dotąd w niej nie zrobiłem?  Czemuż to miałem nadzieję, że będzie rodzić winogrona, lecz ona w końcu wydała dzikie grona? A teraz oznajmię wam, co zrobię z moją winnicą: Jej żywopłot zostanie usunięty, ona zaś będzie przeznaczona na spalenie. Jej kamienny mur zostanie zburzony, a ona będzie przeznaczona na miejsce deptania” (Izajasza 5:3-5).

⁷ Właścicielem winnicy jest zatem Jehowa, który niejako idzie do sądu i prosi o rozstrzygnięcie sporu między Nim a winnicą niespełniającą Jego oczekiwań. Kogo wobec tego przedstawia winnica? Właściciel wyjaśnia: „Winnicą Jehowy Zastępów jest dom Izraela, a mężowie judzcy są uprawą, którą umiłował” (Izajasza 5:7a).

8. Co szczególnego jest w tym, że Izajasz nazywa Jehowę ‛swym umiłowanym’?

 ⁸ Jehowę, właściciela winnicy, Izajasz nazywa ‛swym umiłowanym’ (Izajasza 5:1). Może wyrażać się o Bogu tak czule jedynie dlatego, że utrzymuje z Nim zażyłą więź (porównaj Hioba 29:4; Psalm 25:14). Ale miłość proroka do Boga jest niczym w porównaniu z miłością, jaką Bóg obdarzył „winnicę” — naród, który ‛zasadził’ (porównaj Wyjścia 15:17; Psalm 80:8, 9).

9. Co dowodzi, że Jehowa traktował swój lud niczym cenną winnicę?

⁹ Jehowa ‛zasadził’ swój lud w ziemi Kanaan oraz dał mu prawa i przepisy, chroniące go niczym mur przed zepsuciem panującym w innych narodach (Wyjścia 19:5, 6; Psalm 147:19, 20; Efezjan 2:14). Poza tym ustanowił sędziów, kapłanów i proroków, którzy pouczali Jego lud (2 Królów 17:13; Malachiasza 2:7; Dzieje 13:20). Kiedy tylko Izraelowi zagrażała napaść obcych wojsk, powoływał wybawców (Hebrajczyków 11:32, 33). Całkiem słusznie więc pyta: „Co jeszcze należałoby zrobić dla mojej winnicy, czego dotąd w niej nie zrobiłem?”

Rozpoznanie Bożej winnicy w czasach nowożytnych

10. Jaką przypowieść o winnicy opowiedział Jezus?

¹⁰ Niewykluczone, że właśnie do słów Izajasza nawiązał Jezus w przypowieści o okrutnych hodowcach: „Był pewien człowiek, gospodarz, który zasadził winnicę i postawił wokół niej ogrodzenie, i wykopał w niej winną tłocznię, i wzniósł wieżę, i wydzierżawił ją hodowcom, i wyjechał za granicę”. Niestety, hodowcy go zdradzili — nawet zabili mu syna. Jezus następnie wskazał, że przypowieść ta dotyczy nie tylko literalnego Izraela: „Królestwo Boże będzie wam [cielesnemu Izraelowi] zabrane, a dane narodowi wydającemu jego owoce” (Mateusza 21:33-41, 43).

11. Jaka duchowa winnica istniała w I wieku n.e.? Do czego jednak doszło po śmierci apostołów?

 ¹¹ Tym nowym „narodem” okazał się „Izrael Boży”; jest to naród duchowy, złożony ze 144 000 chrześcijan namaszczonych duchem (Galatów 6:16; 1 Piotra 2:9, 10; Objawienie 7:3, 4). Jezus przyrównał jego członków do „gałęzi” na „prawdziwej winorośli”, to znaczy na nim samym. Oczywiście powinni wydawać owoce (Jana 15:1-5). Muszą uzewnętrzniać przymioty Chrystusowe oraz uczestniczyć w dziele rozgłaszania „tej dobrej nowiny o królestwie” (Mateusza 24:14; Galatów 5:22, 23). Jednakże od śmierci dwunastu apostołów ogromna większość osób fałszywie podawała się za gałęzie „prawdziwej winorośli”, gdyż zamiast dobrych owoców rodziła dzikie grona (Mateusza 13:24-30, 38, 39).

12. Jak słowa Izajasza potępiają chrześcijaństwo i jaka wypływa z nich nauka dla prawdziwych chrześcijan?

¹² Słowa Izajasza potępiające Judę odnoszą się więc dzisiaj do chrześcijaństwa. Zbadanie jego dziejów — wojen, krucjat, inkwizycji — ujawnia, jak cierpkie wydawało owoce! Ale chrześcijanie namaszczeni duchem, tworzący prawdziwą winnicę, oraz ich współtowarzysze z „wielkiej rzeszy” koniecznie powinni mieć w pamięci wypowiedź Izajasza (Objawienie 7:9). Jeżeli chcą spełnić oczekiwania właściciela winnicy, muszą indywidualnie i zbiorowo przynosić plony, które cieszą się Jego uznaniem.

„Dzikie grona”

13. Co Jehowa uczyni ze swą winnicą za to, że wydaje ona złe owoce?

¹³ Skoro Jehowa dokładał wyjątkowych starań, by wyhodować i pielęgnować swą winnicę, to słusznie od niej oczekuje, że stanie się „winnicą pieniącego się wina” (Izajasza 27:2). Tymczasem ona, zamiast rodzić wartościowe  owoce, wydaje „dzikie grona”, dosłownie „coś cuchnącego” lub „gnijące (zepsute) grona” (Izajasza 5:2; przypis w NW; Jeremiasza 2:21). Dlatego Jehowa ogłasza, iż usunie ochronny „żywopłot” otaczający ten lud. Sprawi, że naród ‛zostanie zniszczony’; nikt się nie będzie o niego troszczył, a reszty dokona susza (przeczytaj Izajasza 5:6). Już Mojżesz ostrzegał przed takimi właśnie skutkami nieposłuszeństwa wobec Prawa Bożego (Powtórzonego Prawa 11:17; 28:63, 64; 29:22, 23).

14. Jakich owoców spodziewa się Jehowa od swego narodu, a jakie otrzymuje?

¹⁴ Bóg liczy, że Jego lud wyda dobre owoce. Współczesny Izajaszowi Micheasz oświadcza: „Czego Jehowa wymaga od ciebie prócz tego, żebyś czynił zadość sprawiedliwości i miłował życzliwość oraz był skromny, chodząc ze swoim Bogiem?” (Micheasza 6:8; Zachariasza 7:9). Ale naród nie zwraca uwagi na wezwanie Jehowy. Bóg „spodziewał się sądu, lecz oto łamanie prawa; prawości — lecz oto krzyk” (Izajasza 5:7b). Mojżesz przewidywał, że członkowie niewiernego ludu będą rodzić trujące grona „winorośli Sodomy” (Powtórzonego Prawa 32:32). Najwyraźniej więc ich łamanie Prawa Bożego polegało między innymi na uprawianiu rozpusty, w tym homoseksualizmu (Kapłańska 18:22). Wyrażenie „łamanie prawa” można też oddać jako „wylewanie krwi”. Takie brutalne traktowanie bliźnich spowodowało, że dręczeni podnieśli „krzyk” — wołanie, które dotarło do uszu założyciela winnicy (porównaj Hioba 34:28).

15, 16. Jak prawdziwi chrześcijanie mogą się wystrzegać wydawania złych owoców, niegdyś rozpowszechnionych w Izraelu?

¹⁵ Jehowa Bóg ‛miłuje prawość i sprawiedliwość’ (Psalm 33:5). Polecił Żydom: „Nie wolno wam dopuszczać się niesprawiedliwości w sądzie. Nie wolno ci maluczkiego traktować stronniczo i nie wolno ci faworyzować kogoś wielkiego.  Sprawiedliwie winieneś osądzać swego towarzysza” (Kapłańska 19:15). Dlatego musimy wystrzegać się stronniczości we wzajemnych stosunkach. Nigdy nie pozwólmy, żeby naszą opinię o innych kształtowały takie czynniki, jak rasa, wiek, bogactwo czy ubóstwo (Jakuba 2:1-4). Szczególne znaczenie ma to, by ci, którzy usługują jako nadzorcy, ‛nie czynili nic z nieprzychylnym nastawieniem’ i zawsze przed rozstrzygnięciem sprawy starali się wysłuchać obu stron (1 Tymoteusza 5:21; Przysłów 18:13).

¹⁶ Poza tym chrześcijanie żyjący w świecie pełnym bezprawia łatwo mogliby przejąć negatywny lub buntowniczy stosunek do zasad ustalonych przez Boga. A przecież muszą być ‛gotowi okazać posłuszeństwo’ wobec Jego praw (Jakuba 3:17). Pomimo rozwiązłości i przemocy panującej w „obecnym niegodziwym systemie rzeczy” muszą ‛baczyć pilnie, żeby nie postępować jak niemądrzy, ale jak mądrzy’ (Galatów 1:4; Efezjan 5:15). Dbają więc o to, by nie przyswoić sobie liberalnych poglądów na seks, ewentualne spory zaś rozstrzygać bez ‛gniewu i krzyku, i obelżywej mowy’ (Efezjan 4:31). Zachowując prawość, prawdziwi chrześcijanie przysparzają szacunku Bogu i zyskują sobie Jego uznanie.

Cena chciwości

17. Jakie niegodziwe czyny potępia Izajasz w pierwszym biada?

¹⁷ W wersecie 8 Izajasz przestaje cytować słowa Jehowy. Osobiście potępia „dzikie grona” wydawane w Judzie i ogłasza pierwsze spośród sześciu biada: „Biada tym, którzy przyłączają dom do domu, i tym, którzy dołączają pole do pola, aż nie ma już miejsca, a was samych osiedlono pośrodku kraju! Na własne uszy słyszałem, jak Jehowa Zastępów przysiągł, że wiele domów, choć wielkich i dobrych, stanie się istnym dziwowiskiem, bez mieszkańca. Bo nawet dziesięć mórg winnicy wyda zaledwie jedną  miarę bat, a nawet chomer nasienia wyda zaledwie efę” (Izajasza 5:8-10).

18, 19. Jak ludzie współcześni Izajaszowi lekceważą prawa Jehowy dotyczące własności i co ich za to spotka?

¹⁸ W starożytnym Izraelu ziemia w całości należała do Jehowy. Każda rodzina dysponowała otrzymanym od Niego dziedzictwem, które mogła na przykład wydzierżawić, ale nigdy sprzedać „na zawsze” (Kapłańska 25:23). Prawo to zapobiegało nadużyciom, takim jak gromadzenie nieruchomości w jednym ręku. Chroniło też rodziny przed popadnięciem w skrajną nędzę. Ale niektórych mieszkańców Judy chciwość popychała do łamania praw Bożych dotyczących własności. Micheasz napisał: „Pożądali pól i je zagarnęli; także domów i je zabrali; dopuścili się też oszustwa wobec krzepkiego męża i jego domowników, wobec mężczyzny i jego dziedzicznej własności” (Micheasza 2:2). Jednakże Księga Przysłów 20:21 ostrzega: „Dziedzictwo z początku nabywa się chciwością, lecz jego przyszłość nie będzie błogosławiona”.

¹⁹ Jehowa przyrzeka, że odbierze chciwcom nieuczciwie osiągnięte zyski. Zagarnięte domy zostaną „bez mieszkańca”. Ziemia, której tak pożądają, będzie rodzić znacznie mniej, niż by mogła. Nie powiedziano dokładnie, jak i kiedy spełni się to przekleństwo. Ale na pewno przynajmniej częściowo odnosi się ono do warunków będących rezultatem przyszłego wygnania do Babilonu (Izajasza 27:10).

20. Jak dzisiejsi chrześcijanie wystrzegają się chciwości przejawianej przez niektórych Izraelitów?

²⁰ Dzisiejsi chrześcijanie muszą czuć wstręt do nienasyconej chciwości, jaką przejawiali niektórzy ówcześni Izraelici (Przysłów 27:20). Osoba zaczynająca przypisywać nadmierne znaczenie dobrom materialnym szybko może  się chwycić nieuczciwych sposobów zdobywania pieniędzy. Może łatwo wpaść w pułapkę podejrzanych interesów lub nierealnych planów zgromadzenia fortuny. „Kto się śpieszy do zdobycia bogactwa, nie pozostanie niewinny” (Przysłów 28:20). Jakie to więc ważne, by zadowalać się tym, co mamy! (1 Tymoteusza 6:8).

Sidła rozrywki wątpliwej wartości

21. Jakie grzechy potępia Izajasz w drugim biada?

²¹ Następnie Izajasz ogłasza drugie biada: „Biada tym, którzy wstają wczesnym rankiem, aby szukać odurzającego napoju, którzy przesiadują do późna w wieczornym mroku, tak iż wino ich rozpala! A na ich ucztach musi być harfa i instrument strunowy, tamburyn i flet oraz wino; ale na poczynania Jehowy nie patrzą, a dzieła jego rąk nie widzieli” (Izajasza 5:11, 12).

22. Jaki brak umiaru widać w Izraelu i jak naród odczuje skutki takiego postępowania?

²² Jehowa jest „szczęśliwym Bogiem”, toteż nie gani rozsądnej rozrywki swych sług (1 Tymoteusza 1:11). Ale owi ludzie w pogoni za przyjemnościami przekraczają wszelkie granice! „Ci, którzy się upijają, zazwyczaj są pijani w nocy” — mówi Biblia (1 Tesaloniczan 5:7). Tymczasem biesiadnicy przedstawieni w proroctwie zaczynają swe libacje o świcie i piją aż do wieczora! Zachowują się tak, jakby Bóg nie istniał i nigdy nie miał ich pociągnąć do odpowiedzialności za to, czego się dopuszczają. Izajasz zapowiada takim osobom ponurą przyszłość: „Mój lud będzie musiał pójść na wygnanie z powodu braku wiedzy; a ich chwałą będą wygłodniali ludzie, ich tłum zaś wyschnie z pragnienia” (Izajasza 5:13). Za uchylanie się od postępowania zgodnego z prawdziwą wiedzą członkowie narodu związanego z Bogiem przymierzem — mali i wielcy — pójdą do Szeolu (przeczytaj Izajasza 5:14-17).

23, 24. Do jakiego rozważnego zachowania wzywani są chrześcijanie?

 ²³ „Hulanki”, inaczej mówiąc „rozpasane uczty”, czasem przysparzały też kłopotów chrześcijanom w I wieku n.e. (Galatów 5:21; Byington; 2 Piotra 2:13). Nic więc dziwnego, że i obecnie niektórzy oddani Bogu chrześcijanie okazują brak rozwagi w kwestii spotkań towarzyskich. Po nadużyciu trunków niejeden zaczął się zachowywać hałaśliwie i porywczo (Przysłów 20:1). Znaleźli się tacy, którzy pod wpływem alkoholu wdali się w niemoralne stosunki. Czasem zabawy trwały niemal całą noc, tak iż zakłóciły chrześcijańskie zajęcia w następnym dniu.

²⁴ Zrównoważeni chrześcijanie wydają jednak owoce podobające się Bogu i starają się zachowywać umiar w doborze rozrywki. Zważają na radę Pawła z Listu do Rzymian 13:13: „Chodźmy przyzwoicie jak za dnia, nie w hulankach i pijatykach”.

Nienawiść do grzechu i umiłowanie prawdy

25, 26. Jaki niegodziwy sposób myślenia Izraelitów demaskuje Izajasz w trzecim i czwartym biada?

²⁵ Izajasz przedstawia teraz trzecie i czwarte biada: „Biada tym, którzy ciągną przewinienie sznurami nieprawdy, a grzech jakby powrozami wozu; tym, którzy mówią: ‚Niech jego dzieło się pośpieszy; niechże przyjdzie szybko, abyśmy je widzieli; i niech się przybliży i przyjdzie rada Świętego Izraelskiego, abyśmy ją poznali!’ Biada tym, którzy mówią, że dobre jest złe, a złe jest dobre, którzy ciemność przedstawiają jako światło, a światło jako ciemność, którzy gorycz przedstawiają jako słodycz, a słodycz jako gorycz!” (Izajasza 5:18-20).

²⁶ Cóż za wyrazisty opis ludzi trwających w grzechu! Są tak do niego przywiązani, jak zwierzęta pociągowe do wozów. Nie boją się żadnego przyszłego dnia sądu. Kpią sobie:  ‛Niech dzieło Boże się pośpieszy!’ Zamiast podporządkować się Prawu Bożemu, wszystko wypaczają, twierdząc, że „dobre jest złe, a złe jest dobre” (porównaj Jeremiasza 6:15; 2 Piotra 3:3-7).

27. Jak nowożytni chrześcijanie wystrzegają się podążania śladem Izraelitów?

²⁷ Dzisiejsi chrześcijanie muszą za wszelką cenę wystrzegać się powielania takich wzorców. Na przykład nie przyswajają sobie poglądów tego świata, który akceptuje rozpustę i homoseksualizm (Efezjan 4:18, 19). Oczywiście zdarza się, że chrześcijanin „uczyni fałszywy krok”, mogący prowadzić do ciężkiego grzechu (Galatów 6:1). Ale starsi zboru chętnie pomagają temu, kto się potknął i potrzebuje wsparcia (Jakuba 5:14, 15). Dzięki modlitwom  i radom opartym na Biblii może on odzyskać zdrowie duchowe. W przeciwnym razie grozi mu niebezpieczeństwo zostania „niewolnikiem grzechu” (Jana 8:34). Chrześcijanie nie kpią z Boga ani nie tracą z oczu nadciągającego dnia sądu, lecz usilnie starają się pozostać „niesplamieni i nieskalani” w oczach Jehowy (2 Piotra 3:14; Galatów 6:7, 8).

28. Jakie grzechy potępia Izajasz w końcowych biada i jak dzisiejsi chrześcijanie wystrzegają się takich występków?

²⁸ Słusznie zatem Izajasz ogłasza jeszcze dwa końcowe biada: „Biada tym, którzy są mądrzy we własnych oczach i roztropni wobec własnego oblicza! Biada mocnym w piciu wina i mężczyznom, którzy mają energię życiową do mieszania odurzającego napoju, tym, którzy za łapówkę ogłaszają niegodziwca za prawego i którzy prawemu odbierają prawość!” (Izajasza 5:21-23). Słowa te najwyraźniej były skierowane do ludzi pełniących w kraju służbę sędziów. Obecnie starsi zboru nie chcą być „mądrzy we własnych oczach”. Pokornie przyjmują rady od współstarszych i ściśle trzymają się wskazówek organizacyjnych (Przysłów 1:5; 1 Koryntian 14:33). Zachowują umiar w piciu alkoholu i nigdy nie sięgają po niego przed wykonywaniem obowiązków zborowych (Ozeasza 4:11). Ponadto nie chcą nawet stwarzać pozorów, iż kogoś wyróżniają (Jakuba 2:9). Jakże inaczej postępują duchowni chrześcijaństwa! Wielu z nich osłania wpływowe i bogate osoby ze swego środowiska, co rażąco kontrastuje z przestrogami apostoła Pawła zawartymi w Liście do Rzymian 1:18, 26, 27, w Liście 1 do Koryntian 6:9, 10 oraz w Liście do Efezjan 5:3-5.

29. Jaki żałosny kres czeka izraelską winnicę Jehowy?

²⁹ Na zakończenie tego proroczego orędzia Izajasz opisuje żałosny kres tych, którzy „odrzucili prawo Jehowy”  i nie chcieli wydawać owoców prawości (Izajasza 5:24, 25; Ozeasza 9:16; Malachiasza 4:1). Oświadcza, iż Jehowa „podniósł sygnał dla wielkiego narodu w oddali i zagwizdał na niego na krańcu ziemi; i oto w pośpiechu przyjdzie szybko” (Izajasza 5:26; Powtórzonego Prawa 28:49; Jeremiasza 5:15).

30. Kto zgromadzi „wielki naród”, by zaatakował lud Jehowy, i z jakim skutkiem?

³⁰ W starożytności słup ustawiony na wzniesieniu mógł służyć za „sygnał”, to znaczy być punktem zbornym dla ludzi lub wojska (porównaj Izajasza 18:3; Jeremiasza 51:27). Teraz sam Jehowa zbierze „wielki naród” — którego nazwy tu nie wymieniono — by wykonać swój wyrok. * ‛Zagwiżdże na niego’, a więc wskaże mu własny krnąbrny lud jako wart podboju. Następnie prorok opisuje błyskawiczny i przerażający atak napastników, którzy niczym lwy „pochwycą łup”, czyli lud Boży, „i bezpiecznie z nim umkną”, uprowadzając go do niewoli (przeczytaj Izajasza 5:27-30a). W jakże opłakanej sytuacji znajdzie się kraj sług Jehowy! „Uważnie spojrzy się na ziemię, a oto przeraźliwa ciemność; i nawet światło pociemniało z powodu spadających tam kropli” (Izajasza 5:30b).

31. Jak prawdziwi chrześcijanie mogą uniknąć kary wymierzonej izraelskiej winnicy Jehowy?

³¹ A zatem winnica, którą Bóg z taką miłością sadził, okazuje się bezpłodna i zasługuje tylko na zniszczenie. Słowa Izajasza to znakomita lekcja dla wszystkich sług Jehowy w dzisiejszych czasach. Oby dążyli do wydawania wyłącznie owoców prawości — ku chwale Jehowy i dla swego wybawienia!

[Przypisy]

[Pytania do studium]

[Ilustracja na stronie 83]

Grzesznik jest tak przywiązany do grzechu, jak zwierzę pociągowe do wozu

 [Całostronicowa ilustracja na stronie 85]