Przejdź do zawartości

Przejdź do spisu treści

Zdemaskowanie obłudy

Zdemaskowanie obłudy

Rozdział dziewiętnasty

Zdemaskowanie obłudy

Izajasza 58:1-14

1. Jak Jezus i Jehowa zapatrują się na obłudę i jaką formę przybrała ona za dni Izajasza?

„Z ZEWNĄTRZ wydajecie się ludziom prawi, ale wewnątrz jesteście pełni obłudy i bezprawia” — oświadczył Jezus współczesnym mu przywódcom religijnym (Mateusza 23:28). Potępiając obłudę, pokazał zarazem, jak się na nią zapatruje Jego niebiański Ojciec. Szczególną uwagę na dwulicowość pleniącą się w Judzie zwrócono w 58 rozdziale Księgi Izajasza. Na porządku dziennym były spory, ucisk i przemoc, a przestrzeganie sabatu stało się mało znaczącym rytuałem. Mieszkańcy tylko formalnie pełnili służbę dla Jehowy i nieszczerze poszcząc, stwarzali pozory pobożności. Nic dziwnego, że Jehowa obnażył ich prawdziwą naturę!

‛Powiedz ludowi o jego grzechach’

2. Z jakim nastawieniem Izajasz przekazuje orędzie Jehowy i kto dziś idzie za jego przykładem?

2 Jehowa w swej wypowiedzi z całego serca wzywa Judejczyków do skruchy, niemniej czuje odrazę do ich postępowania. Zamierza udzielić im nagany, i to wyraźnej. Dlatego nakazuje Izajaszowi: „Wołaj na całe gardło; nie powstrzymuj się. Podnieś swój głos niczym róg i powiedz memu ludowi o jego buncie, a domowi Jakuba o jego grzechach” (Izajasza 58:1). Śmiałym ogłaszaniem słów Jehowy Izajasz może ściągnąć na siebie niechęć rodaków, ale się nie wymawia. Przejawia taką samą ofiarność jak wtedy, gdy rzekł: „Oto jestem! Mnie poślij” (Izajasza 6:8). Jest wspaniałym wzorem wytrwałości dla nowożytnych Świadków Jehowy, którym Bóg także zlecił głoszenie Jego Słowa oraz demaskowanie obłudy religijnej! (Psalm 118:6; 2 Tymoteusza 4:1-5).

3, 4. (a) Jaką maskę przywdziewa lud w czasach Izajasza? (b) Co naprawdę dzieje się w Judzie?

3 Za czasów Izajasza lud udaje, że szuka Jehowy i że cieszy się z Jego prawych sądów. Jehowa oznajmia: „To właśnie mnie dzień w dzień szukali i to w znajomości moich dróg okazywali upodobanie jak naród, który czyni to, co prawe, i który nie odstąpił od sprawiedliwości swego Boga, jako że prosili mnie o prawe sądy, przybliżając się do Boga, w którym mieli upodobanie” (Izajasza 58:2). Czy to rozkoszowanie się drogami Jehowy jest szczere? Bynajmniej. Żydzi są „jak naród, który czyni to, co prawe”, lecz podobieństwo jest tylko pozorne. W gruncie rzeczy ‛odstąpili od sprawiedliwości swego Boga’.

4 Ówczesna sytuacja bardzo przypomina tę, o której później Jehowa wspomniał prorokowi Ezechielowi. Wyjawił mu, że Żydzi mówią między sobą: „Przyjdźcie, proszę, i posłuchajcie, co to za słowo wychodzi od Jehowy”. Bóg jednak zwrócił Ezechielowi uwagę na ich nieszczerość: „Przyjdą do ciebie (...) i usłyszą twoje słowa, lecz nie będą ich wykonywać, bo swymi ustami wyrażają zmysłowe żądze, a ich serce idzie za niesprawiedliwym zyskiem. I oto jesteś dla nich niczym pieśń o zmysłowej miłości, niczym ktoś, kto ma ładny głos i dobrze gra na instrumencie strunowym. I usłyszą twoje słowa, lecz nikt ich nie będzie wykonywał” (Ezechiela 33:30-32). Również Żydzi współcześni Izajaszowi twierdzą, że nieustannie szukają Jehowy, tymczasem nie są Mu posłuszni.

Nieszczere posty

5. Jak Żydzi próbują zaskarbić sobie uznanie Jehowy i jak On na to reaguje?

5 Żydzi próbują zaskarbić sobie uznanie Jehowy formalnym poszczeniem, ale ta fałszywa pobożność tylko ich od Niego oddala. Udając zdezorientowanie, pytają: „Czemuż pościliśmy, a ty nie widziałeś, i trapiliśmy swe dusze, a ty nie zważałeś?” Jehowa otwarcie odpowiada: „Doprawdy, znajdowaliście upodobanie w dniu swego postu, gdy popędzaliście do pracy wszystkich swoich robotników. Doprawdy, pościliście dla kłótni i zwad oraz bicia niegodziwą pięścią. Czy nie pościliście jak w dniu, gdy wasz głos miał być słyszany na wysokości? Czyż taki miałby być post, który wybieram — taki jak dzień, w którym ziemski człowiek trapi swą duszę? W którym zwiesza głowę jak sitowie oraz podściela sobie wór i popiół? Czyż to nazywasz postem i dniem godnym upodobania Jehowy?” (Izajasza 58:3-5).

6. Jakimi postępkami Żydzi pokazują, że poszczą obłudnie?

6 Żydzi poszczą, udają prawość i dopominają się o sprawiedliwe sądy Jehowy, lecz w rzeczywistości zabiegają o samolubne przyjemności i zyski. Nie stronią od konfliktów, przemocy i gwałtu. Próbując się wybielić, manifestują żałobę — ‛zwieszają głowy jak sitowie’ i siedzą w worach i popiele, co ma sugerować, iż żałują za swe grzechy. Ale jaką wartość ma to wszystko, skoro dalej się buntują? Nie okazują zbożnego smutku ani skruchy, które powinny towarzyszyć postom zachowywanym ze szczerego serca. Ich zawodzenie — choć głośne — nie dociera do nieba.

7. Jakimi obłudnikami są Żydzi w czasach Jezusa i jak dziś wiele osób ich naśladuje?

7 Podobnie za czasów Jezusa Żydzi ceremonialnie poszczą, niektórzy nawet dwa razy w tygodniu! (Mateusza 6:16-18; Łukasza 18:11, 12). A wielu przywódców religijnych naśladuje surowość i apodyktyczność pokolenia Izajasza. Jezus więc śmiało demaskuje ich obłudę i oświadcza, że na darmo oddają cześć Bogu (Mateusza 15:7-9). Również dzisiaj miliony ludzi „publicznie oznajmiają, iż znają Boga, lecz swymi uczynkami się go zapierają, ponieważ są odrażający i nieposłuszni, i uznani za niegodnych jakiegokolwiek dobrego dzieła” (Tytusa 1:16). Tacy być może liczą na miłosierdzie Boże, ale ich postępowanie zdradza, że są obłudni. Natomiast Świadkowie Jehowy odznaczają się prawdziwą pobożnością i darzą się nawzajem szczerą miłością braterską (Jana 13:35).

Co wchodzi w zakres prawdziwej skruchy

8, 9. Co musi towarzyszyć szczerej skrusze?

8 Jehowa nie chce, żeby członkowie Jego ludu jedynie pościli za grzechy — chce, żeby okazali skruchę. Wtedy zjednają sobie Jego uznanie (Ezechiela 18:23, 32). Wyjaśnia im, że jeśli post ma mieć znaczenie, musi iść w parze z naprawieniem popełnionych błędów. Rozważmy pobudzające do refleksji pytania, które im teraz zadaje: „Czyż post, który ja wybieram, nie jest taki: Rozwiązać pęta niegodziwości, rozerwać wiązadła przy drążku jarzma i puścić wolno zdruzgotanych, i żebyście złamali każdy drążek jarzma?” (Izajasza 58:6).

9 Pęta i wiązadła przy drążku jarzma to trafne symbole uciążliwej niewoli. Zamiast pościć i jednocześnie gnębić współwyznawców, Żydzi powinni słuchać nakazu: „Masz miłować swego bliźniego jak samego siebie” (Kapłańska 19:18). Powinni oswobodzić wszystkich, których ciemiężą i niesłusznie trzymają w niewoli. * Demonstracyjne praktyki religijne, takie jak post, nie zastąpią prawdziwej pobożności ani czynów świadczących o miłości braterskiej. Współczesny Izajaszowi prorok Micheasz pisze: „Czego Jehowa wymaga od ciebie prócz tego, żebyś czynił zadość sprawiedliwości i miłował życzliwość oraz był skromny, chodząc ze swoim Bogiem?” (Micheasza 6:8).

10, 11. (a) Co powinni robić Żydzi, zamiast pościć? (b) Jak z rad Jehowy udzielonych Żydom mogą skorzystać dzisiejsi chrześcijanie?

10 Sprawiedliwość, życzliwość i skromność skłaniają do wyświadczania innym dobra, a to stanowi sedno Prawa Jehowy (Mateusza 7:12). Znacznie lepsze od przestrzegania postu byłoby podzielenie się swym mieniem z potrzebującymi. Jehowa pyta: „Czy nie chodzi o to, byś udzielił swego chleba głodnemu i żebyś uciśnionych, bezdomnych wprowadził do swego domu? Żebyś, widząc kogoś nagiego, okrył go i żebyś się nie chował przed własnym ciałem?” (Izajasza 58:7). Zamiast pościć na pokaz, osoby dysponujące odpowiednimi środkami powinny ofiarować rodakom z Judy — swemu „własnemu ciału” — żywność, odzienie lub dach nad głową.

11 Te wspaniałe zasady miłości braterskiej i współczucia, przedstawione przez Jehowę, nie odnoszą się wyłącznie do Żydów z czasów Izajasza. Obowiązują również chrześcijan. Dlatego apostoł Paweł napisał: „Istotnie więc, dopóki mamy czas sprzyjający temu, wyświadczajmy dobro wszystkim, a zwłaszcza tym, którzy są z nami spokrewnieni w wierze” (Galatów 6:10). Zbór chrześcijański musi być oazą miłości i braterskiego przywiązania, tym bardziej że żyjemy w coraz trudniejszych czasach (2 Tymoteusza 3:1; Jakuba 1:27).

Posłuszeństwo przynosi obfite błogosławieństwa

12. Co uczyni Jehowa, gdy Jego lud zacznie okazywać Mu posłuszeństwo?

12 Jak to byłoby dobrze, gdyby lud Jehowy przejawiał wnikliwość potrzebną do zwrócenia uwagi na Jego życzliwą naganę! Sam Bóg oznajmia: „Wtedy twe światło rozbłysłoby jak jutrzenka; i prędko wyrosłoby dla ciebie wyzdrowienie. I przed tobą kroczyłaby twoja prawość; twą tylną strażą byłaby chwała Jehowy. Wtedy byś zawołał, a Jehowa by odpowiedział; wzywałbyś pomocy, a on by rzekł: ‚Oto jestem!’” (Izajasza 58:8, 9a). Cóż za serdeczne i wzruszające słowa! Tym, którzy rozkoszują się lojalną życzliwością i prawością, Jehowa błogosławi i zapewnia ochronę. Jeżeli Jego lud okaże skruchę za bezwzględność i obłudę i zacznie okazywać Mu posłuszeństwo, będzie mieć przed sobą jaśniejszą przyszłość. Jehowa zagwarantuje jego członkom „wyzdrowienie” — w sensie duchowym i fizycznym. Będzie też czuwał nad nimi tak jak nad ich praojcami, którzy opuszczali Egipt. I bezzwłocznie odpowie, gdy zawołają o pomoc (Wyjścia 14:19, 20, 31).

13. Jakie błogosławieństwa czekają Żydów, jeśli usłuchają napomnienia udzielonego przez Jehowę?

13 Następnie Jehowa uzupełnia swe wcześniejsze napomnienie: „Jeżeli usuniesz spośród siebie drążek jarzma [ciężkiej, niesprawiedliwej niewoli], wytykanie palcem [zapewne wyrażające pogardę lub fałszywe oskarżenie] i mówienie tego, co szkodliwe, i dasz głodnemu to, czego sam pragniesz z całej duszy, oraz nasycisz duszę uciśnioną, to twoje światło rozbłyśnie nawet w ciemności, a twój mrok będzie przypominał południe” (Izajasza 58:9b, 10). Samolubstwo i surowość pociągają za sobą zgubne skutki, a ponadto pobudzają Jehowę do gniewu. Natomiast życzliwość i szczodrość, zwłaszcza wobec głodnych i uciśnionych, przynoszą obfite błogosławieństwa od Boga. Gdybyż tylko Żydzi wzięli to sobie do serca! Pod względem duchowym cieszyliby się wtedy pomyślnością przypominającą blask słońca w południe, który rozprasza wszelkie ciemności. A przede wszystkim przysporzyliby czci i chwały Jehowie, Źródłu ich splendoru i błogosławieństw (1 Królów 8:41-43).

Odrodzenie narodu

14. (a) Jak ludzie współcześni Izajaszowi reagują na jego słowa? (b) Co mimo wszystko czyni Jehowa?

14 Niestety, Żydzi bagatelizują wezwanie Jehowy i jeszcze głębiej grzęzną w niegodziwości. W końcu doprowadzają do tego, że Bóg czuje się zmuszony wypędzić ich z kraju zgodnie ze swymi ostrzeżeniami (Powtórzonego Prawa 28:15, 36, 37, 64, 65). Mimo to w następnych słowach przekazanych przez Izajasza krzepi swój lud nadzieją. Przepowiada, iż skarcony i skruszony ostatek z radością wróci do Judy, choć kraj będzie w ruinie.

15. Jakie radosne odrodzenie zapowiada Jehowa?

15 Jehowa kieruje teraz uwagę na przyszłe odrodzenie Jego ludu w roku 537 p.n.e. i za pośrednictwem Izajasza zapowiada: „Jehowa zaś na pewno będzie cię stale prowadził oraz nasyci twą duszę nawet na spieczonej ziemi i wzmocni twe kości; i staniesz się jak dobrze nawodniony ogród i jak źródło wody, którego wody nie kłamią [„nie zawodzą”, The New English Bible]” (Izajasza 58:11). Jehowa sprawi, że spieczona ziemia izraelska zacznie znowu wydawać bogate plony. Co więcej, pobłogosławi On swemu skruszonemu ludowi, ożywiając jego „kości” — wyprowadzając go ze stanu duchowej martwoty do pełnej żywotności (Ezechiela 37:1-14). Lud ten będzie wtedy przypominał „dobrze nawodniony ogród”, obficie rodzący duchowe owoce.

16. Jak kraj się odrodzi?

16 W czasie owego odrodzenia zostaną też odbudowane miasta zniszczone przez babilońskich najeźdźców w roku 607 p.n.e. „Za twoją sprawą zabudują miejsca, które były przez długi czas spustoszone; wzniesiesz fundamenty nie kończących się pokoleń. I będą cię zwać naprawcą wyłomów, odnowicielem dróg, przy których się mieszka” (Izajasza 58:12). Użyte tu analogiczne sformułowania: „miejsca, które były przez długi czas spustoszone” oraz „fundamenty nie kończących się pokoleń” (innymi słowy fundamenty będące od pokoleń w ruinie) wskazują, że ostatek po powrocie do kraju odbuduje spustoszone miasta judzkie, a zwłaszcza Jerozolimę (Nehemiasza 2:5; 12:27; Izajasza 44:28). Naprawi „wyłomy” w jej murach i bez wątpienia także w murach innych miast (Jeremiasza 31:38-40; Amosa 9:14).

Błogosławieństwa płynące z sumiennego przestrzegania sabatu

17. Jak Jehowa wzywa swój lud do przestrzegania praw związanych z sabatem?

17 Sabat stanowił wyraz głębokiej troski Boga o fizyczne i duchowe dobro Jego ludu. Jezus wyjaśnił: „Sabat powstał przez wzgląd na człowieka” (Marka 2:27). Ten dzień uświęcony przez Jehowę dawał Izraelitom specjalną sposobność uzewnętrznienia miłości do Boga. Niestety, w czasach Izajasza był to już tylko dzień odprawiania czczych obrzędów i zaspokajania samolubnych pragnień. Jehowa ma więc jeszcze jeden powód, by zganić swój lud. I znowu próbuje przemówić mu do serca. Oświadcza: „Jeżeli ze względu na sabat odwrócisz swą stopę od postępowania w moim świętym dniu według własnych upodobań i nazwiesz sabat niezwykłą rozkoszą, świętym dniem Jehowy, wychwalanym, i będziesz go wychwalać, zamiast chodzić własnymi drogami, zamiast znajdować coś, czym się rozkoszujesz, i mówić słowo, to znajdziesz niezwykłą rozkosz w Jehowie, a ja sprawię, że będziesz jeździł po wyżynach ziemi i że będziesz jadł z dziedzicznej własności Jakuba, twego praojca, gdyż powiedziały to usta Jehowy” (Izajasza 58:13, 14).

18. Do czego dojdzie z powodu zaniedbań Judy w obchodzeniu sabatu?

18 Sabat to dzień przeznaczony na rozmyślanie o sprawach duchowych, na modlitwy i wielbienie Boga w gronie rodzinnym. Powinien pomagać Żydom w zastanawianiu się nad niezwykłymi czynami, których Jehowa dla nich dokonał, oraz nad przejawami sprawiedliwości i miłości widocznymi w Jego Prawie. Sumienne obchodzenie tego świętego dnia ma im więc ułatwiać przybliżanie się do Boga. Tymczasem oni wypaczają sens sabatu i dlatego grozi im utrata błogosławieństwa Jehowy (Kapłańska 26:34; 2 Kronik 36:21).

19. Jakie błogosławieństwa czekają lud Boży, jeśli znów zacznie przestrzegać sabatu?

19 Jeżeli jednak Żydzi wyciągną wnioski ze skarcenia i zaczną przestrzegać sabatu, zaznają licznych błogosławieństw. Dobry wpływ czystej religii oraz poszanowania dla sabatu odczują w każdej dziedzinie życia (Powtórzonego Prawa 28:1-13; Psalm 19:7-11). Na przykład Jehowa sprawi, że ‛będą jeździć po wyżynach ziemi’. Zwrot ten oznacza bezpieczeństwo i pokonanie wrogów. Kto panuje nad wyżynami — wzniesieniami i górami — ten panuje nad całym krajem (Powtórzonego Prawa 32:13; 33:29). Kiedyś Izraelici byli posłuszni Jehowie i pozostawali pod Jego opieką, a inne narody odnosiły się do nich z respektem, wręcz z lękiem (Jozuego 2:9-11; 1 Królów 4:20, 21). Jeśli znowu okażą Mu posłuszeństwo, odzyskają cząstkę dawnej świetności. Jehowa pozwoli im w pełni korzystać z „dziedzicznej własności Jakuba”, to znaczy z błogosławieństw, które przyrzekł ich przodkom, zawierając z nimi przymierze — zwłaszcza z możliwości bezpiecznego mieszkania w Ziemi Obiecanej (Psalm 105:8-11).

20. Jaki „odpoczynek sabatowy” przewidziano dla chrześcijan?

20 Czy chrześcijanie mogą się czegoś z tego nauczyć? Śmierć Jezusa Chrystusa położyła kres Prawu Mojżeszowemu, łącznie z wymaganiami co do sabatu (Kolosan 2:16, 17). Ale czciciele Jehowy w dalszym ciągu muszą pielęgnować ducha, którego miał rozbudzać sabat w Judzie — muszą dawać pierwszeństwo sprawom duchowym i przybliżać się do Boga (Mateusza 6:33; Jakuba 4:8). Ponadto Paweł w Liście do Hebrajczyków napisał: „Pozostaje odpoczynek sabatowy dla ludu Bożego”. Chrześcijanie ‛wchodzą’ do tego „odpoczynku sabatowego”, gdy są posłuszni Jehowie i zabiegają o prawość na podstawie wiary w przelaną krew Jezusa Chrystusa (Hebrajczyków 3:12, 18, 19; 4:6, 9-11, 14-16). Takiego sabatu przestrzegają nie przez jeden dzień w tygodniu, lecz codziennie (Kolosan 3:23, 24).

Izrael duchowy ‛jeździ po wyżynach ziemi’

21, 22. Jak Jehowa sprawił, że „Izrael Boży” ‛jeździ po wyżynach ziemi’?

21 Odkąd w roku 1919 namaszczeni chrześcijanie zostali oswobodzeni z niewoli babilońskiej, sumiennie trzymają się tego, czego zapowiedzią był sabat. W rezultacie Jehowa sprawił, że ‛jeżdżą po wyżynach ziemi’. W jakim sensie? W roku 1513 p.n.e. Jehowa zawarł przymierze z potomkami Abrahama i obiecał, że jeśli będą Mu posłuszni, staną się królestwem kapłanów i narodem świętym (Wyjścia 19:5, 6). W ciągu ich 40-letniej wędrówki po pustyni czuwał nad nimi niczym orzeł strzegący swych piskląt i obficie zaspokajał ich potrzeby (Powtórzonego Prawa 32:10-12). Oni jednak nie okazali dostatecznej wiary i w końcu utracili wszelkie przywileje, którymi mogliby się cieszyć. Mimo to Jehowa ma dzisiaj królestwo kapłanów. Jest nim duchowy „Izrael Boży” (Galatów 6:16; 1 Piotra 2:9).

22 W „czasie końca” wspomniany symboliczny naród wywiązuje się z tego, w czym nie dopisał starożytny Izrael. Dochowuje wiary Jehowie (Daniela 8:17). Jego członkowie ściśle przestrzegają wzniosłych zasad Jehowy, toteż w sensie duchowym On ich wywyższa (Przysłów 4:4, 5, 8; Objawienie 11:12). Będąc zabezpieczeni przed otaczającą ich nieczystością, cieszą się z prowadzenia życia według wysokich norm i nie upierają się przy chodzeniu własnymi drogami, lecz ‛wielce się rozkoszują Jehową’ oraz Jego Słowem (Psalm 37:4). Jehowa zapewnia im duchowe bezpieczeństwo, mimo że na całym świecie napotykają zaciekły sprzeciw. Od roku 1919 ich duchowy „kraj” nie doznał uszczerbku (Izajasza 66:8). Dalej są ludem reprezentującym Jego wzniosłe imię, które z radością rozgłaszają po całej ziemi (Powtórzonego Prawa 32:3; Dzieje 15:14). Poza tym z wielkiego przywileju, jakim jest poznawanie dróg Jehowy i otrzymywanie pomocy w kroczeniu Jego ścieżkami, korzysta teraz razem z nimi coraz więcej potulnych ludzi ze wszystkich narodów.

23. W jakim sensie dzięki Jehowie pomazańcy ‛jedzą z dziedzicznej własności Jakuba’?

23 Jehowa spowodował też, że Jego słudzy namaszczeni duchem ‛jedzą z dziedzicznej własności Jakuba’. Kiedy Izaak błogosławił Jakuba zamiast Ezawa, zapowiedział błogosławieństwa dla wszystkich, którzy uwierzą w obiecanego Potomka Abrahama (Rodzaju 27:27-29; Galatów 3:16, 17). Wzorem Jakuba — i w odróżnieniu od Ezawa — namaszczeni chrześcijanie oraz ich współpracownicy ‛doceniają rzeczy święte’, a szczególnie pokarm duchowy, obficie dostarczany przez Boga (Hebrajczyków 12:16, 17; Mateusza 4:4). Pokarm ten — obejmujący między innymi wiedzę o wszystkim, czego Jehowa dokonuje za pośrednictwem obiecanego Potomka i jego towarzyszy — pokrzepia, wzmacnia i ożywia ich pod względem duchowym. Koniecznie więc muszą stale posilać się duchowo, czytając i rozważając Słowo Boże (Psalm 1:1-3). Muszą też spotykać się ze współwyznawcami na zebraniach chrześcijańskich. Do szczytnych norm czystego wielbienia Boga muszą się stosować także wtedy, gdy ochoczo dzielą się wspomnianym pokarmem z innymi.

24. Jak postępują dziś prawdziwi chrześcijanie?

24 Prawdziwi chrześcijanie, którzy z przejęciem oczekują spełnienia obietnic Jehowy, powinni dalej wystrzegać się wszelkiego rodzaju obłudy. Oby wciąż karmili się z „dziedzicznej własności Jakuba” i rozkoszowali duchowym bezpieczeństwem na „wyżynach ziemi”!

[Przypis]

^ ak. 9 Jehowa postanowił, żeby członkowie Jego ludu, którzy popadną w długi, sprzedali się w niewolę — a właściwie żeby zostali najemnikami — i oddali to, co są winni (Kapłańska 25:39-43). Jednakże Prawo nakazywało dobrze obchodzić się z niewolnikami. Gdyby któryś został potraktowany brutalnie, miał być uwolniony (Wyjścia 21:2, 3, 26, 27; Powtórzonego Prawa 15:12-15).

[Pytania do studium]

[Ilustracja na stronie 278]

Żydzi pościli i schylali głowy, udając skruchę, ale nie zmieniali swego postępowania

[Ilustracja na stronie 283]

Osoby, które dysponują odpowiednimi środkami, ofiarowują potrzebującym schronienie, odzież lub żywność

[Ilustracja na stronie 286]

Jeżeli Juda okaże skruchę, odbuduje swe spustoszone miasta