1-3. (a) Co wzburzyło apostoła Pawła w Atenach? (b) Czego możemy się nauczyć z przemowy Pawła do Ateńczyków?

 PAWEŁ jest głęboko wzburzony. Przebywa w Atenach, centrum życia intelektualnego, gdzie w przeszłości nauczali Sokrates, Platon i Arystoteles. Mieszkający tu ludzie są nadzwyczaj religijni. Wszędzie dookoła — w świątyniach, na placach i ulicach — widać mnóstwo bóstw tworzących grecki panteon. Apostoł traktuje bałwochwalstwo tak jak Jehowa, jedyny prawdziwy Bóg. Czuje do bożków odrazę! (Wyjścia 20:4, 5).

² Szczególnie szokujący może być dla Pawła widok, jaki przedstawia się jego oczom na agorze, czyli miejskim rynku. W pobliżu głównego wejścia, wzdłuż północno-zachodniego narożnika, usytuowano rząd fallicznych wyobrażeń boga Hermesa. Cały rynek jest pełen świątyń i ołtarzy. W jaki sposób gorliwy apostoł będzie głosił w środowisku tak bardzo przesiąkniętym bałwochwalstwem? Czy zdoła opanować emocje i stworzyć z Ateńczykami wspólną płaszczyznę? Czy pomoże komuś znaleźć prawdziwego Boga?

³ Przemowa Pawła wygłoszona do ateńskich intelektualistów, zanotowana w Dziejach 17:22-31, stanowi wzór dobitnej, rzeczowej argumentacji oraz taktu i rozeznania. Analizując ją, możemy się dużo dowiedzieć, jak znajdować wspólny język ze słuchaczami i pomagać im wyciągać logiczne wnioski.

4, 5. Gdzie Paweł głosił podczas pobytu w Atenach i jakich wymagających słuchaczy spotkał?

⁴ Paweł zawitał do Aten a około 50 roku, podczas swojej drugiej podróży misjonarskiej. Czekając na Sylasa i Tymoteusza, którzy mieli przybyć  z Berei, zgodnie ze swoim zwyczajem zaczął ‛w synagodze prowadzić rozważania z Żydami’. Starał się też dotrzeć do pozostałych Ateńczyków, dlatego głosił „na rynku”, czyli na agorze (Dzieje 17:17). Agora, leżąca na północny zachód od Akropolu, zajmowała obszar mniej więcej pięciu hektarów. Nie była jedynie targowiskiem, ale placem miejskim. Jak to określono w pewnym dziele, stanowiła „ekonomiczne, polityczne i kulturalne serce miasta”. Ateńczycy chętnie tu przychodzili, żeby prowadzić intelektualne dysputy.

⁵ Paweł spotkał na rynku wymagających słuchaczy. Byli wśród nich epikurejczycy i stoicy, przedstawiciele dwóch rywalizujących ze sobą szkół filozoficznych b. Epikurejczycy uważali, że życie powstało przez przypadek. Ich światopogląd podsumowano następująco: „Bóstwa nie trzeba się bać; po śmierci nic się nie czuje; szczęście można osiągnąć; nieszczęście da się przetrwać”. Stoicy kładli nacisk na rozum i logikę i odrzucali wiarę w osobowego Boga. Ani epikurejczycy, ani stoicy nie wierzyli w zmartwychwstanie, o którym nauczali naśladowcy Chrystusa. Poglądy filozoficzne obu tych grup były sprzeczne ze wzniosłymi prawdami chrystianizmu głoszonymi przez Pawła.

6, 7. Jak niektórzy greccy intelektualiści zareagowali na działalność Pawła i z jakimi podobnymi reakcjami spotykamy się dzisiaj?

⁶ Jak greccy intelektualiści zareagowali na orędzie głoszone przez Pawła? Niektórzy nazwali go „gadułą”, dosłownie „zbieraczem ziaren” (zobacz komentarz do Dziejów 17:18 w Biblii do studium). Na temat użytego przez nich greckiego słowa pewien biblista powiedział: „Początkowo określano nim małego ptaka, który zbiera nasiona, a później — człowieka zbierającego na rynku okruchy jedzenia i inne resztki. Z czasem zaczęto go używać w znaczeniu przenośnym na opisanie człowieka zbierającego okruchy informacji, zwłaszcza takiego, który nie pojmuje ich sensu”. A zatem ci wykształceni Ateńczycy uważali Pawła za ignoranta powtarzającego cudze poglądy. Jak się jednak przekonamy, apostoł nie dał się onieśmielić takimi ironicznymi uwagami.

⁷ Dzisiaj sytuacja wygląda podobnie. Jako Świadkowie Jehowy często stajemy się obiektem drwin z powodu naszych przekonań opartych na Biblii. Na przykład niektórzy wykładowcy uczą, że teoria ewolucji jest faktem i że każdy inteligentny człowiek musi ją uznawać. Tym samym każdemu, kto w nią nie wierzy, przyczepiają etykietkę ignoranta. Gdy przedstawiamy pogląd biblijny i wskazujemy na dowody zaprojektowania widoczne w przyrodzie, postrzegają nas tak, jak ateńscy filozofowie postrzegali Pawła. Ale my nie dajemy się zbić z tropu. Wręcz przeciwnie, z przekonaniem bronimy wiary w to, że życie na ziemi jest dziełem inteligentnego Projektanta, Jehowy Boga (Obj. 4:11).

8. (a) Z jaką jeszcze reakcją spotkał się Paweł? (b) Czym mógł być Areopag, o którym mowa w tym sprawozdaniu? (Zobacz przypis).

 ⁸ Część ludzi przysłuchujących się Pawłowi na rynku zareagowała inaczej. „Zdaje się, że jest głosicielem cudzoziemskich bóstw” — mówili (Dzieje 17:18). Czy Paweł rzeczywiście przedstawiał Ateńczykom nowych bogów? Było to poważne oskarżenie, przypominające jeden z zarzutów, na podstawie których kilka stuleci wcześniej osądzono i skazano na śmierć Sokratesa. Nic więc dziwnego, że Paweł został zaprowadzony na Areopag c i poproszony o wyjaśnienie obco brzmiących nauk. Jak obronił głoszone orędzie przed ludźmi, którzy nie znali świętych Pism?

9-11. (a) Jak Paweł stworzył wspólną płaszczyznę ze słuchającymi go Ateńczykami? (b) Jak możemy naśladować Pawła?

⁹ Jak pamiętamy, Paweł był mocno wzburzony bałwochwalstwem widocznym  w Atenach. Nie stracił jednak panowania nad sobą i nie przypuścił gwałtownego ataku na kult bożków. W nadzwyczaj taktowny sposób spróbował pozyskać słuchaczy przez stworzenie wspólnej płaszczyzny. Zaczął od słów: „Ateńczycy! Widzę, że pod każdym względem okazujecie większą niż inni bojaźń przed bóstwami” (Dzieje 17:22). Niejako więc przyznał: „Zauważyłem, że jesteście bardzo religijni”. I była to słuszna pochwała. Apostoł wiedział przecież, że niektóre osoby zaślepione fałszywymi wierzeniami mogą mieć szczere serca. On sam też kiedyś ‛działał w niewiedzy, nie mając wiary’ (1 Tym. 1:13).

¹⁰ Paweł wspomniał następnie, że dostrzegł dowód ich religijności — ołtarz poświęcony „Nieznanemu Bogu”. W pewnym komentarzu biblijnym napisano, że „Grecy i inni mieli w zwyczaju budować ołtarze ‚nieznanym bogom’, aby przypadkiem jakiegoś nie pominąć i nie narazić się na jego gniew”. Stawiając taki ołtarz, Ateńczycy przyznawali, że istnieje Bóg, którego nie znają. Paweł wykorzystał tę okoliczność jako punkt wyjścia do przedstawienia im dobrej nowiny. Wyjaśnił: „O tym Bogu, którego nie znacie, a którego czcicie, ja właśnie wam głoszę” (Dzieje 17:23). Poprowadził wywód taktownie, a zarazem dobitnie. Wbrew zarzutom nie ogłaszał im nowego, cudzoziemskiego boga, ale prawdziwego Boga, którego nie znali — Jehowę.

¹¹ Jak moglibyśmy naśladować Pawła podczas pełnienia służby kaznodziejskiej? Jeżeli jesteśmy dobrymi obserwatorami, możemy zauważyć oznaki religijności naszego rozmówcy — na przykład jakieś przedmioty kultu, które ma na sobie, w domu czy na podwórku. Moglibyśmy wtedy powiedzieć: „Miło mi spotkać osobę wierzącą. Lubię rozmawiać z ludźmi, których interesują sprawy duchowe”. Gdy w taktowny sposób uwzględnimy religijne uczucia rozmówcy, możemy stworzyć wspólną płaszczyznę do dalszej dyskusji. Pamiętajmy, że nie chcemy z góry oceniać ludzi na podstawie wyznawanej religii. Wielu naszych braci w przeszłości szczerze wierzyło w fałszywe nauki.

12. Jak Paweł dostosował sposób nauczania do słuchaczy?

¹² Paweł znalazł z Ateńczykami wspólną płaszczyznę, ale czy zdoła ją zachować podczas dawania im świadectwa? Ponieważ wiedział, że znają filozofię grecką, a święte Pisma są im obce, dostosował do tego sposób nauczania. Po pierwsze, przedstawiał nauki biblijne bez odwoływania się bezpośrednio do Pism. Po drugie, utożsamiał się ze słuchaczami, używając czasowników w pierwszej osobie liczby mnogiej (na przykład „jesteśmy”, „nie powinniśmy”). Po trzecie, cytował z greckiej literatury, pokazując, że niektóre poruszane przez niego myśli zostały wyrażone również przez ich własnych pisarzy. Przeanalizujmy teraz to dobitne wystąpienie Pawła. Co ważnego powiedział Ateńczykom o Bogu, którego nie znali?

13. Co Paweł powiedział na temat pochodzenia wszechświata i jakie przesłanie zawierały jego słowa?

 ¹³ Bóg stworzył wszechświat. Paweł oznajmił: „Bóg, który uczynił świat i wszystko, co na nim, Pan nieba i ziemi, nie mieszka w świątyniach zbudowanych ludzkimi rękami” (Dzieje 17:24) d. Wszechświat nie powstał przez przypadek. Stwórcą wszystkiego jest prawdziwy Bóg (Ps. 146:6). A więc w przeciwieństwie do Ateny i innych bóstw, których chwała zależała od świątyń, świątyniek i ołtarzy, Wszechwładnego Pana nieba i ziemi ‛nie pomieściłaby’ żadna świątynia zbudowana ludzkimi rękami (1 Król. 8:27). Przesłanie zawarte w słowach Pawła było jednoznaczne: Prawdziwy Bóg jest nieporównanie wspanialszy od wszelkich bożków, które można zobaczyć w świątyniach wzniesionych przez człowieka (Izaj. 40:18-26).

14. Jak Paweł wykazał, że Bóg nie jest zależny od ludzi?

¹⁴ Bóg nie jest zależny od ludzi. Czciciele bóstw mieli zwyczaj ubierać swoje posągi w bogate stroje, przynosić im drogie prezenty oraz posiłki — jak gdyby mogło im się to do czegoś przydać! Jednak niektórzy z filozofów przysłuchujących się Pawłowi prawdopodobnie wierzyli, że bogowie niczego nie potrzebują od człowieka. Zapewne więc zgodzili się z twierdzeniem apostoła, że Bóg „nie potrzebuje (...), żeby ludzkie ręce Go obsługiwały”. Ludzie nie mogą obdarować Stwórcy żadną rzeczą materialną! Przecież On sam daje im to, co niezbędne: „życie, dech i wszystko” — także słońce, deszcz i urodzajną glebę (Dzieje 17:25; Rodz. 2:7). A zatem Bóg, Dawca, nie jest w żaden sposób zależny od ludzi.

15. Jak Paweł odniósł się do przekonania Ateńczyków o wyższości ich narodu i jaka lekcja płynie stąd dla nas?

¹⁵ Bóg stworzył człowieka. Ateńczycy uważali się za lepszych od ludzi niebędących Grekami. Ale przekonanie o wyższości własnej nacji lub rasy jest sprzeczne z prawdą biblijną (Powt. Pr. 10:17). Paweł poruszył tę delikatną  kwestię taktownie i umiejętnie. Kiedy powiedział: „[Bóg] z jednego człowieka uczynił wszystkie narody”, zapewne pobudził słuchaczy do myślenia (Dzieje 17:26). Nawiązał w ten sposób do sprawozdania z Księgi Rodzaju mówiącego o Adamie, praojcu rodziny ludzkiej (Rodz. 1:26-28). Skoro wszyscy mamy wspólnego przodka, żadna narodowość ani rasa nie jest lepsza od drugiej. Czy ktoś ze słuchaczy Pawła mógł przeoczyć ten wniosek? Z tej wypowiedzi apostoła płynie dla nas ważna lekcja. Chociaż podczas głoszenia staramy się być taktowni i rozsądni, nie możemy rozwadniać prawdy biblijnej tylko dlatego, żeby stała się dla naszych słuchaczy bardziej przystępna.

16. Jakie jest zamierzenie Stwórcy wobec ludzi?

¹⁶ Bóg pragnie, żeby ludzie pozostawali z Nim w bliskich relacjach. Filozofowie słuchający Pawła mogli prowadzić niekończące się dysputy na temat sensu ludzkiej egzystencji, ale nie potrafili rozstrzygnąć tej kwestii w sposób satysfakcjonujący. Tymczasem apostoł wyraźnie przedstawił, jakie jest zamierzenie Stwórcy wobec ludzi: „A wszystko to po to, żeby mogli poszukiwać Boga, niejako Go namacać i rzeczywiście znaleźć, bo właściwie nie jest On daleko od nikogo z nas” (Dzieje 17:27). Nieznany Ateńczykom Bóg wcale nie był niepoznawalny i odległy. Wręcz odwrotnie, On jest blisko tych, którzy Go szczerze szukają i pragną Go poznać (Ps. 145:18). Zauważmy też, że Paweł użył zaimka „nas”, a więc siebie również zaliczył do osób, które powinny poszukiwać Boga.

17, 18. (a) Dlaczego ludzie powinni odczuwać potrzebę utrzymywania więzi z Bogiem? (b) Czego uczymy się od Pawła na temat trafiania słuchaczom do przekonania?

¹⁷ Ludzie powinni odczuwać potrzebę utrzymywania więzi z Bogiem.  „Dzięki Niemu”, powiedział Paweł, „mamy życie, poruszamy się, dzięki Niemu istniejemy”. Panuje pogląd, że apostoł nawiązał tu do słów Epimenidesa z Krety, poety z VI wieku p.n.e., będącego „znaczącą postacią w ateńskiej tradycji religijnej”. Następnie Paweł przytoczył jeszcze jeden argument: „Nawet niektórzy z waszych poetów powiedzieli: ‚My wszyscy jesteśmy Jego dziećmi’” (Dzieje 17:28). Ludzie powinni czuć się tak blisko związani z Bogiem jak dzieci z ojcem — Bóg przecież stworzył pierwszego człowieka, od którego wywodzi się cały rodzaj ludzki. Żeby trafić słuchaczom do przekonania, Paweł posłużył się cytatem z greckiej literatury, którą zapewne cenili e. My również możemy niekiedy powołać się na świeckie dzieło historyczne, encyklopedię czy inne uznane źródło. Za pomocą odpowiedniego cytatu z wiarygodnej publikacji można na przykład wykazać komuś, jakie jest pochodzenie określonej praktyki religijnej lub święta.

¹⁸ Do tego momentu swojego wystąpienia Paweł przedstawił kluczowe prawdy o Bogu, umiejętnie dobierając słowa z myślą o słuchających go Ateńczykach. Co powinni zrobić z tymi doniosłymi informacjami? Apostoł powiedział im o tym w dalszej części przemówienia.

19, 20. (a) W jaki taktowny sposób Paweł wykazał, że oddawanie czci bożkom jest niedorzecznością? (b) Jakie działanie powinni podjąć słuchacze Pawła?

¹⁹ Paweł przeszedł do sedna. Nawiązując do zacytowanego fragmentu greckiej literatury, oznajmił: „Skoro więc jesteśmy dziećmi Bożymi, to nie powinniśmy myśleć, że Istota Boska przypomina wizerunek ze złota, srebra czy kamienia, coś wykonanego dzięki kunsztowi i pomysłowości człowieka” (Dzieje 17:29). Wniosek był oczywisty: Skoro ludzie są dziełem Bożym, to Bóg nie może być bożkiem stworzonym przez człowieka. Paweł zatem taktownie wykazał, że oddawanie czci bożkom uczynionym rękami jest niedorzecznością (Ps. 115:4-8; Izaj. 44:9-20). A mówiąc „nie powinniśmy”, czyli odnosząc tę prawdę również do siebie, stępił nieco ostrze swojej nagany.

²⁰ Apostoł wyraźnie uświadomił słuchaczom, że muszą zacząć działać: „Wprawdzie był czas, gdy Bóg nie zważał na taką niewiedzę [błędny pogląd, że mogą Mu się podobać czciciele bożków], ale teraz wszędzie wzywa wszystkich ludzi, żeby okazali skruchę” (Dzieje 17:30). Niektórzy mogli być zszokowani, słysząc to wezwanie do okazania skruchy. Ale sugestywne wystąpienie Pawła jasno dowiodło, że zawdzięczają Bogu życie i dlatego są przed Nim odpowiedzialni. Powinni Go szukać, poznać o Nim  prawdę i zgodnie z nią żyć. W wypadku Ateńczyków oznaczało to przyznanie się do grzechu bałwochwalstwa i porzucenie go.

21, 22. Jakimi słowami Paweł zakończył swoje wystąpienie i jakie znaczenie mają one dla nas?

²¹ Paweł zakończył wymownymi słowami: „[Bóg] ustalił dzień, w którym zamierza w prawości sądzić świat za pośrednictwem tego, którego sam wyznaczył. A gwarancję, że tak się stanie, dał wszystkim ludziom przez wzbudzenie go z martwych” (Dzieje 17:31). Przyszły Dzień Sądu — ten trzeźwiący fakt powinien skłaniać do poszukiwania prawdziwego Boga! Jeśli chodzi o Sędziego, Paweł nie nazwał go po imieniu, ale podał niezwykłą informację na jego temat: żył jako człowiek, zmarł, a następnie został przez Boga wskrzeszony!

²² To poruszające zakończenie ma znaczenie także dla nas. Wiemy, że wyznaczonym przez Boga Sędzią jest Jezus Chrystus (Jana 5:22). Wiemy też, że Dzień Sądu będzie trwał 1000 lat oraz że szybko się zbliża (Obj. 20:4, 6). Nie boimy się go, ponieważ rozumiemy, że wiernym sługom Bożym przyniesie niezrównane dobrodziejstwa. Gwarancją spełnienia się naszej nadziei na wspaniałą przyszłość jest największy cud — wskrzeszenie Jezusa Chrystusa!

23. Jakie były reakcje na przemowę Pawła?

²³ Reakcje Ateńczyków były różne. Kiedy usłyszeli o zmartwychwstaniu, jedni „zaczęli drwić”. Drudzy byli uprzejmi, ale nie zdecydowali się na działanie; powiedzieli tylko: „Opowiesz nam o tym jeszcze innym razem” (Dzieje 17:32). Niemniej część zareagowała pozytywnie: „Niektórzy dołączyli do niego i uwierzyli. Był wśród nich Dionizy, członek sądu na Areopagu, oraz kobieta o imieniu Damaris” (Dzieje 17:34). Z podobnymi reakcjami spotykamy się dzisiaj. Jedni się z nas wyśmiewają, drudzy okazują grzeczną obojętność. Jednak bardzo się cieszymy, gdy znajdujemy i takich, którzy przyjmują orędzie o Królestwie i zaczynają służyć prawdziwemu Bogu!

24. Czego się uczymy z przemówienia Pawła?

²⁴ Analizując przemówienie Pawła, wiele się uczymy na temat logicznego rozwijania myśli, przekonującej argumentacji oraz dostosowywania się do słuchaczy. Dostrzegamy też potrzebę przejawiania cierpliwości i taktu wobec osób zaślepionych błędnymi wierzeniami. A poza tym wyciągamy ważny wniosek, że nigdy nie powinniśmy rozwadniać prawd biblijnych w celu zjednania sobie rozmówców. Biorąc wzór z Pawła, wszyscy możemy stać się skuteczniejszymi kaznodziejami, a nadzorcy mogą udoskonalić sztukę nauczania w zborze. Dzięki temu będziemy dobrze wyposażeni do pomagania innym, żeby mogli ‛poszukiwać Boga i rzeczywiście Go znaleźć’ (Dzieje 17:27).