Niedawna decyzja Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPC) potwierdziła prawa przysługujące młodym mężczyznom, którzy odmawiają pełnienia służby wojskowej ze względu na sumienie. Dnia 12 października 2017 roku ETPC wydał precedensowe orzeczenie w sprawie Adjan i inni przeciw Armenii, które dotyczyło rodzaju proponowanej alternatywnej służby.

Przez wiele lat ETPC nie uznawał prawa do podyktowanej sumieniem odmowy pełnienia służby wojskowej i w rezultacie wiele osób było prześladowanych lub uwięzionych. Jednak stanowisko Trybunału zmieniło się w 2011 roku wraz z orzeczeniem wydanym w sprawie Bajatjan przeciw Armenii, które potwierdziło, że odmowa służby wojskowej należy do fundamentalnych praw. W niedawnym orzeczeniu w sprawie Adjan i inni przeciw Armenii ETPC orzekł, że obdżektorzy mają prawo do alternatywnej służby o rzeczywiście cywilnym i nierepresyjnym charakterze.

Krótki przegląd historii dotyczącej odmawiania służby wojskowej w Armenii pokazuje, jak przychylne decyzje ETPC między innymi w sprawach Bajatjan przeciw Armenii oraz Adjan i inni przeciw Armenii wpłynęły na znaczącą zmianę podejścia władz do obdżektorów.

Represje zamiast alternatywy. Kiedy w 2001 roku Armenia została członkiem Rady Europy, zobowiązała się do dostosowania przepisów o alternatywnej służbie cywilnej do standardów europejskich, czyli do wprowadzenia służby cywilnej, która nie byłaby nadzorowana przez wojsko ani represyjna w zakresie czasu trwania. Armenia zgodziła się również objąć amnestią wszystkich obdżektorów a. Jednak zanim wywiązała się z tego zobowiązania, Wahan Bajatjan, który jest Świadkiem Jehowy, został powołany do wojska. W 2002 roku został on uznany za winnego i uwięziony, bo odmówił pełnienia służby wojskowej, a w Armenii nie istniała alternatywna służba cywilna. W 2003 roku Wahan Bajatjan złożył skargę do ETPC, twierdząc, że kiedy został skazany na karę więzienia, Armenia naruszyła jego prawo do wolności sumienia i wyznania.

Pozorna alternatywa i dalsze represje. W 2004 roku Armenia zmieniła przepisy i wielu młodych Świadków zamiast służby w wojsku wybrało alternatywną służbę cywilną. Ale w jej trakcie dowiedzieli się, że program jest nadzorowany przez władze wojskowe, a nie cywilne i dlatego zrezygnowali z udziału w tym programie. Zostali za to aresztowani i postawieni w stan oskarżenia, a niektórych skazano na więzienie. W maju 2006 roku Hajk Chaczatrian i 18 innych Świadków złożyło skargi do ETPC, twierdząc, że naruszono ich prawa b.

Lata stagnacji. Przez lata Armenia nie wprowadzała zmian w prawie dotyczącym ASC. Dla Świadków ASC w niezmienionej formie nadal była nie do przyjęcia, dlatego Armenia w dalszym ciągu skazywała ich na więzienie — między rokiem 2004 (kiedy przyjęto przepisy dotyczące ASC) a 2013 (kiedy wprowadzono zmiany w przepisach dotyczących ASC) 317 z nich zostało oskarżonych i odbyło wyroki od 24 do 36 miesięcy.

W tamtym okresie ETPC nie udało się w znaczący sposób wpłynąć na sytuację. W roku 2009 Trybunał rozpatrzył skargę Wahana Bajatjana, który dowodził, że jego odmowa pełnienia służby wojskowej jest objęta ochroną na podstawie artykułu 9 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, gwarantującego prawo do wolności sumienia i wyznania. Jednak ETPC był zobowiązany do trzymania się wieloletniego orzecznictwa. Trybunał nadal stał na stanowisku, że przede wszystkim poszczególne kraje decydują o uznawaniu prawa do podyktowanej sumieniem odmowy służby wojskowej. Jeśli dany kraj tego nie robi, wtedy artykuł 9 nie ma zastosowania — nie stanowi gwarancji, że ktoś nie zostanie oskarżony za odmowę pełnienia służby wojskowej. Takie stanowisko odbiegało od większości międzynarodowych norm dotyczących obdżektorów, dlatego prawnicy Wahana Bajatjana zwrócili się z prośbą o skierowanie jego skargi do Wielkiej Izby ETPC w celu ponownego rozpatrzenia.

Przełom. Sytuacja zmieniła się diametralnie, kiedy Wielka Izba ETPC ponownie rozpatrzyła skargę Wahana Bajatjana. Dnia 7 lipca 2011 roku ETPC po raz pierwszy wyraźnie określił, że prawo do podyktowanej sumieniem odmowy pełnienia służby wojskowej jest chronione na mocy artykułu 9 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Trybunał stwierdził, że Konwencja jest „żywym instrumentem” i w trakcie jego interpretacji trzeba uwzględniać zmiany zachodzące w prawie, które przyniosły „praktycznie powszechną zgodę w tej kwestii w Europie i poza nią”. Orzeczenie Wielkiej Izby nie tylko umocniło prawo do podyktowanej sumieniem odmowy służby wojskowej w Europie, ale również zobligowało Armenię do zapewnienia obdżektorom realnej alternatywy dla odbywania służby wojskowej.

„W przypadku gdy odmowa służby wojskowej jest motywowana silnym i niemożliwym do przezwyciężenia konfliktem między obowiązkiem służenia w wojsku a sumieniem danej osoby lub jej głębokimi i szczerymi wierzeniami religijnymi bądź innymi, odmowa ta stanowi przekonanie lub wierzenie o wystarczającej mocy przekonywania, powadze, spójności i istotności, by mogła wejść w zakres gwarancji art. 9” (Bajatjan przeciw Armenii, [WI] nr. 23459/03, § 110, ETPC, 2011 rok, na podstawie tłumaczenia wykonanego na zlecenie Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie)

Ciągłe problemy wynikające z braku rzeczywistej alternatywy. Latem 2011 roku czterech Świadków, w tym Artur Adjan, zostało oskarżonych i uwięzionych za odmowę pełnienia ASC, która była nadzorowana przez wojsko. Świadkowie ci wnieśli skargę do ETPC, twierdząc, że Armenia naruszyła ich prawa, ponieważ alternatywna służba zapewniana przez Armenię od 2004 roku była niezgodna ze standardami europejskimi oraz sprzeczna z ich sumieniem.

Problem służby cywilnej nadzorowanej przez wojsko wciąż nierozwiązany. Dnia 27 listopada 2012 roku ETPC wydał orzeczenie w sprawie Chaczatrian i inni przeciw Armenii. Sprawa ta dotyczyła 19 Świadków, którzy zrezygnowali z ASC, ponieważ była ona nadzorowana przez wojsko. Trybunał orzekł, że oskarżanie Świadków i pozbawianie ich wolności były bezprawne. Chociaż w wyroku Trybunału wspomniano konkretnie o skardze na nadzór wojskowy nad ASC, nie odniesiono się w nim do tej kwestii.

Alternatywna służba zgodna z sumieniem. Latem 2013 roku władze Armenii wprowadziły w przepisach o ASC zmiany, do których zobowiązały się w 2001 roku. W październiku 2013 roku większość Świadków przebywających w ormiańskich więzieniach została zwolniona, chociaż kilku tych, którzy kończyli odsiadywanie wyroku, postanowiło odbyć go do końca. Od tamtej pory obywatelom Armenii, którzy z powodu sumienia odmawiają odbycia służby wojskowej, proponowana jest prawdziwie cywilna służba zastępcza.

Orzeczenia ETPC w sprawach Bajatjan przeciw Armenii oraz Chaczatrian i inni przeciw Armenii jednoznacznie potwierdziły, że podyktowana sumieniem odmowa pełnienia służby wojskowej jest fundamentalnym prawem, które władze Armenii muszą uszanować. Jednak Trybunał nie odniósł się do tego, że ASC nie może być nadzorowana przez wojsko.

Sytuacja się zmieniła, gdy 12 października 2017 roku ETPC podjął decyzję w sprawie Adjan i inni przeciw Armenii. Trybunał orzekł, że skoro istnieją podstawy prawne do odmowy pełnienia służby wojskowej, Armenia była zobowiązana zaproponować obdżektorom alternatywną służbę zgodną z ich sumieniem oraz standardami europejskimi — ASC nie powinna być nadzorowana przez wojsko ani mieć represyjnego charakteru. Trybunał przyznał odszkodowania mężczyznom, którzy zostali ukarani za odmowę wykonywania niezgodnej z ich sumieniem ASC.

Trybunał uznał, że „prawo do sprzeciwu sumienia gwarantowane przez art. 9 byłoby iluzoryczne, jeśliby państwu zezwolić na zorganizowanie i wdrażanie swojego systemu służby zastępczej w taki sposób, że nie oferowałby on — czy to na gruncie prawa, czy praktyki — alternatywy wobec służby wojskowej mającej prawdziwie cywilny charakter i pozbawionej charakteru odstraszającego lub represyjnego” (Adjan i inni przeciw Armenii, nr 75604/11, § 67, ETPC 2017 rok, na podstawie tłumaczenia wykonanego na zlecenie Ministerstwa Spraw Zagranicznych)

Do stycznia 2018 roku 161 Świadków w Armenii zakończyło odbywanie alternatywnej służby cywilnej; aktualnie odbywa ją 105 mężczyzn. Zarówno Świadkowie, jak i władze nadzorujące ASC cieszą się z dobrych rezultatów — ta praca zaspokaja rzeczywiste potrzeby lokalnej ludności i jest odpowiednia dla osób występujących o możliwość odbywania alternatywnej służby na rzecz społeczeństwa. Co więcej, dzięki tej służbie udało się rozwiązać problem z przestrzeganiem praw człowieka, który istniał w Armenii.

Jeden z prawników reprezentujących Świadków Jehowy w Armenii, André Carbonneau, pochwalił władze za rozwiązanie problemu. Powiedział: „Patrząc na orzeczenia ETPC przeciwko Armenii, widzimy, że od sprawy Bajatjana w 2011 roku następuje poprawa sytuacji. Wyroki w sprawach Chaczatrian i inni przeciw Armenii oraz Adjan i inni przeciw Armenii utorowały drogę do stworzenia ASC bez nadzoru wojskowego. Mamy nadzieję, że kraje, w których nie funkcjonuje prawdziwie alternatywna służba cywilna, dostrzegą pozytywne rezultaty, jakie przyniosło wprowadzenie w Armenii ASC akceptowalnej dla obdżektorów i przynoszącej korzyści społeczeństwu”.

1. 12 PAŹDZIERNIKA 2017

   ETPC wydaje orzeczenie w sprawie Adjan i inni przeciw Armenii

2. STYCZEŃ 2014

   Pierwsi Świadkowie zaczynają odbywać ASC

3. 12 LISTOPADA 2013

   Po raz pierwszy od 20 lat w więzieniu nie ma żadnego Świadka Jehowy, który ze względu na sumienie odmówił pełnienia służby wojskowej

4. 8 CZERWCA 2013

   Armenia wprowadza poprawki do przepisów dotyczących ASC; poprawki wchodzą w życie w październiku 2013 roku

5. 27 LISTOPADA 2012

   ETPC wydaje orzeczenie w sprawie Chaczatrian i inni przeciw Armenii

6. 10 STYCZNIA 2012

   ETPC w sprawach Bucharatjan przeciw Armenii oraz Caturjan przeciw Armenii, podobnie jak wcześniej w sprawie Bajatjan przeciw Armenii, orzeka, że pozbawiając Świadków wolności, Armenia naruszyła artykuł 9 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka

7. 7 LIPCA 2011

   Wielka Izba ETPC stwierdza naruszenie prawa do wolności sumienia (w oparciu o artykuł 9 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka) i stosunkiem głosów 16 do 1 wydaje orzeczenie w sprawie Bajatjan przeciw Armenii, który ugruntowuje prawa obdżektorów

8. 27 PAŹDZIERNIKA 2009

   ETPC wydaje orzeczenie w sprawie Bajatjan przeciw Armenii, w którym stwierdza, że artykuł 9 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka nie ma zastosowania w wypadku obdżektorów; sprawa zostaje skierowana do rozpatrzenia przez Wielką Izbę ETPC

9. 2004

   Armenia wprowadza przepisy dotyczące ASC; służba jest nadzorowana przez wojsko

10. 2001

    Armenia zobowiązuje się wprowadzić przepisy dotyczące ASC