Atoobʼ ta reh reh wach nikʼwach inkireq chi riij i wilih chupaam i juʼjun chi tinamit, reʼ i qʼorik wilih iraaj ruqʼorom chi inkimin jenoʼ kʼachareel reh yohkik ruukʼ jenoʼ chi maʼ iraaj taj, eh reʼ ikibʼan i wilih inkikoj i kansil. a Reʼ wilih inkʼularik ruukʼ xa awach paʼ uukʼ. Wilik inkichop taqeh halakʼun, taqeh kʼijool, wilik pech inkʼularik ruukʼ jenoʼ familia oon jeno’ chik yiib’ wach na’ojb’al. Mareh reʼ irubʼan i wilih jenaj kʼachareel ehtʼalimaj wach chi korik eh inkikoj kikʼux ruukʼ, jeʼ rukabʼ jenaj doctor, jenoʼ maestro oon jenoʼ sacerdote. Wilik i kichoparik inqʼorarik keh chi maʼxta neʼ inkiqʼor, ruum chi mi inkibʼan i wilih, ne inkikʼul jeno’ k’axkilal.

 Jeʼ rukabʼ i ajlamaj chik, rajlaal haabʼ ar Estados Unidos wilik na 250.000 chi kʼachareel kiponik pan qʼatbʼal qʼorik ruum chi xkikʼul i wilih. Yejaal keh taqeh k’achareel inkik’ul i wilih, wilik keh 12 ko 18 haabʼ.

•   Reʼ Santo Laj Huuj irukʼuhtaaj chi yiibʼ wach chi jenoʼ kʼachareel ne irumin jenoʼ chi yohkik ruukʼ. Reʼ Santo Laj Huuj inqʼorik chi riij juntzuhbʼ chi winaq inkaaj naq kichopom ki’ibʼ winaq xiponik ar Sodoma 4.000 chik haabʼ yu’naak. Ruum i xkʼularik, reʼ Jehová xuqʼor chi na naq rusacham wach i tinamit (Génesis 19:4-​13). Reʼ kʼuhbʼaal xuyew i Dios reh i Moisés 3.500 haabʼ ko yuʼnaak, iruqʼor naq chi reʼ winaq ma’ na ta rixoqeem i ixoq maʼ tokoom ta ruukʼ. Iraaj ruqʼorom chi maʼ na ta ruyohkik ruukʼ jenoʼ rufamiliar (Levítico 18:6).

•   Wilik pech re’ irub’an wilih eht’alimaj wach. Reʼ huuj Cómo hablar de sexo con los adolescentes para que te escuchen iruqʼor: «Kʼisiin maʼ chuʼnchel i kichoparik kehtʼal awach inbʼanik reh i wilih. Maʼ reʼ ta jenoʼ xa maʼ ehtʼalimaj ta wach».

•   Reʼ wilih inkikʼul taqeh ixoq eh jeʼ woʼ taqeh winaq. Ar Estados Unidos reʼ i 10% reh i kikʼulwik reh i wilih winaq taqeh. Jeʼ rukabʼ iruqʼor jenaj molaabʼ ar Estados Unidos, reʼ taqeh i winaq xkikʼul i tiʼ wilih «inchalik kiyo’jik ruum chi inkikapaaj chi re’ xkik’ul narub’anam chi ne inkaaj yohkik kuuk’ i kuch winaq oon chi maʼ manlik ta chik winaq taqeh» (Red Nacional contra la Violación, el Maltrato y el Incesto [RAINN, pan inglés]).

•   Maʼ irusach ta qakʼux chi wilik kʼih taqeh kʼachareel inkichop i tokoom. Reʼ Santo Laj Huuj ruqʼorom naq chik chi jeʼ wilih narukʼulariik. Iruqʼor chi reʼ taqeh kʼachareel «maʼ naa ta ruwihiik i kʼaxooj kuukʼ» eh «maʼ naa ta kikanaam rubʼaan i reʼ maʼ re’» (2 Timoteo 3:1-3). Reʼ taqeh kʼachareel inkichop i tokoom reh yohkik kuukʼ, inkikʼuhtaaj chi jeʼ reʼ i kinaʼojbʼal.

•   Reʼ irukʼul i wilih maʼ reʼ ta rumahk i xbʼaan reh. Maʼ awach ta irukʼul chi reh chi ne inkichop eh ne inkimin chi wih’ik ruuk’ jeno’. Reʼ wilik rumahk, reʼ irubʼan i yiibʼ wach naʼojbʼal wilih. Reh chi maʼ ne ta inakʼul i kʼaxkilal wilih, ko ruman chi ne inabʼan i wilih.

•   Chakorsaj awiibʼ. Chakapaaj yuʼnaak chajariik naq ne inabʼan mi reʼ anovio oon jenoʼ afamiliar tiruchop reh chi ne tiyohkik ruukʼ. Jenaj ixqʼun Erin i rubʼihnaal iruqʼor chi qʼeʼ ko ruman chi ne inakorsaj awiibʼ noq ko majaa’ inakʼul jenoʼ kʼaxkilal jeʼ rukabʼ i wilih. Chab’an jenoʼ ehtalil chi riij chajariik naq ne inab’an mi xakʼul i wilih. Reʼ reh iruqʼor: «Mareh ne inakapaaj chi reʼ wilih jenaj memil, xa reʼ laʼ, reʼ wilih ne inkamanik aweh reh chi maʼ ne ta inakʼul jenoʼ kʼaxkilal jeʼ rukabʼ i wilih».

   Reʼ Santo Laj Huuj iruqʼor: «Ruum aj reʼ, chawikʼraaj taq awiibʼ i hat. Moʼq xa hat taq min min chubʼanariik taq ayiibʼ wach naʼojbʼal, wilik-oq laʼ taq anaʼojbʼal. Reʼ laʼ taq cha aʼn i rukʼul chi bʼanarik, ruum reʼ taqe qʼiij wilkooj wiiʼ, kʼaxik i kʼacharik» (Efesios 5:15, 16).

   Chakapaaj: «¿Chajariik naq ne inubʼan mi jenoʼ kirutzʼa’aj eh maʼ suq ta inwikʼraaj wiibʼ?».

•   Chakorsaj wach nikʼwach naq ne tiʼelik. Reʼ molaabʼ RAINN iruqʼor chi «ko ruman chi reʼ afamilia eh re’ taqeh awamigo ne inkeht’aliij jeno’ q’orik, reh runab’jiik mi maʼ suq ta inawikʼraaj awiibʼ ruukʼ jenoʼ kʼachareel, chi maʼ ne ta irehtʼaliij i kʼachareel reʼreʼ. Chi jeʼ reʼ, reʼ taqeh awamigo eh reʼ afamilia ne inkibʼan chi ne tiʼelik ar». Maʼ ne ta intibʼik akʼux mi maʼ inayeew awiibʼ pan yohbʼaal.

   Reʼ Santo Laj Huuj iruqʼor: «Reʼ i wilik runaʼojbʼal i rukoj rehtaal ahaʼ wilik i yohbʼaal, i rukotej riij. Eh reʼ i maʼ xta runaʼojbʼal, maʼ rukoj ta rehtaal, ko qʼehbʼinaq chik ar noq irikʼraaj» (Proverbios 22:3).

   Chakapaaj: «¿Nikʼwach naq ne kinelik?»

•   Chaqʼor chajariik naʼabʼanam eh chabʼan. Jenaj ehtalil, mi kʼahchiʼ aweliik ruukʼ jenoʼ kʼachareel, ko ruman chi ne inaqʼor reh chajariik i ne inabʼan eh chajariik maʼ ne ta inabʼan. Mi reʼ reh iruqʼor chi xa memil inaqʼor, reʼ anovio reʼreʼ maʼ rukʼul ta chaweh. Reʼ hat inawaaj jenoʼ awuchʼihil i ne imponik chuwach rubʼanariik i holohik.

   Reʼ Santo Laj Huuj iruqʼor: «Reʼ wilik kʼaxooj ruukʼ […] maʼ rubʼan taj i reʼ maʼ reʼ, ree ras ruchaaqʼ maʼ xata chi rutkeel i rukʼax riibʼ» (1 Corintios 13:​4, 5).

   Chakapaaj: «¿Aha’ wilik taqeh i holohik laj na’ojb’al wilik weh? ¿Aha’ wilik i ma’ holohik ta b’anooj ma’ ne ta inuyeew q’ab’ chi ne inb’anarik?»