Ir al contenido

Ir al índice

¿Chaj woʼ reet koruman chi qeh i uyʼinik?

¿Chaj woʼ reet koruman chi qeh i uyʼinik?

¿Chaj woʼ reet koruman chi qeh i uyʼinik?

¿CHAJARIK NAQ xkʼuljik mi reʼ Daniel, reʼ tʼuch akʼun yowaabʼ ruukʼ cáncer wi ta naq xuqʼebʼ i ruyʼinik? ¿Xkowjik na naq ruukʼ i rucáncer? ¿Kʼachlik na naq yuʼnaak? Ni xa ta reʼ inkikoj kikʼux ruukʼ i uyʼinik ne naq inkiqʼor chi kʼachlik naq. Reʼ naʼojbʼal wilih qʼeʼ koruman: reʼ uyʼinik maʼ reʼ ta jenaj iqʼoom irikʼsaj chuʼnchel i yabʼilaal.

Noq reʼ taqeh ajnoticia CBS News xkibʼan juʼjun pahqanik, reʼ doctor Nathan Cherney xuqʼor chi maʼ atoobʼ ta ruqʼorarik keh taqeh i kow wach i kiyabʼilaal chi reʼ uyʼinik ne rubʼan chi xareʼyuʼ ne kikowjik. Eh xuqʼor woʼ hoq: kʼih taqeh winaq inkiqʼor reh i kehkʼeen «chaj woʼ reet maʼ nakapaaj ta i holohik chi riij ayabʼilaal. Reʼ kapebʼinik wilih maʼ holohik ta, noq reʼ yowaabʼ maʼ inkowjik ta xa jencho inqʼoraar keh, amahk i kʼahchi akʼulum ruum maʼ tikowjik ta» reʼ wilih maʼ holohik ta.

Pan korik, reʼ taqeh kʼahchiʼ kiʼikʼik pan jenoʼ kow wach yabʼilaal, kʼaxik chi keh. Eh reʼ rufamilia maʼ jaruuj naq ne inkiyeew ruman i rutiʼkiil rukʼux. ¿Ne naak inqaqʼor chi reʼ uyʼinik maʼxta kamaj?

Maʼchih. Reʼ doctor Cherney, reʼ rukamaj, reʼ rutobʼjik taqeh i kow wach i kiyabʼilaal reh chi suq ne kiwihʼik noq kiʼiik chupaam i kiyabʼilaal. Reʼ reh maʼ ruqʼomaj ta i yabʼilaal eh maʼ rubʼan ta woʼ hoq chi najt ne kikʼachariik. Reʼ taqeh kikamanik chi riij i wilih inkiqʼor chi reʼ rubʼanarik i wilih iruyeew rusuqkiil kikʼux taqeh yowaabʼ eh taqeh kow wach i kiyabʼilaal. Kʼih inkiqʼor chi reʼ uyʼinik irubʼan i wilih eh xa chibʼih jarik..

Reʼ ruloqʼil i uyʼinik

Reʼ ajiqʼomaneel eh periodista W. Gifford-Jones, xuqʼor chi «Reʼ uyʼinik wilik rajaawriik». Reʼ reh xutzʼir riij eh xunabʼeej chi reʼ taqeh holohik laj qʼorik inqʼoraar keh taqeh kow wach i kiyabʼilaal wilik ruloqʼil. Rubʼanarik i wilih iruyeew kuyʼinik taqeh yowaabʼ eh kowiil kikʼux. Pan haabʼ 1989 xkikʼuhtaaj chi reʼ i xitobʼjik najt xikʼachariik, xa reʼ laʼ pan qaqʼjil maʼ jeʼ ta reʼ inkʼutinik. Inkʼutinik chi reʼ taqeh kitobʼjiik maʼ intiʼbʼik ta kikʼux eh maʼ inkikʼraaj ta i tiʼkiil jeʼ rukabʼ taqeh tokoom.

Yuʼnaak naqatzʼirim riij taqeh irukʼam cho i rukapebʼjiik i holohik eh rukapebʼjiik i maʼ holohik ta noq jenoʼ yowaabʼ i ranima. Xtzʼirarik kiij jenaj mil ruukʼ ixibʼ ciento chi winaq reh runabʼjik mi holohik naq inkikapaaj on maʼchih chi riij i kʼacharik. Lajeebʼ haabʼ naq chik ikʼinaq xiqʼorobʼjik woʼ chik eh xnabʼjik chi kabʼlaj chi winaq yowaabʼ naq i kanima. Ruukʼ taqeh kʼihaal wilih, yejal taqeh winaq maʼ holohik ta naq inkikapaaj. Reʼ Laura Kubzansky, ajkʼuhtom chi riij i iqʼomanik eh ajkʼuhtom pan centro reh salud reh Harvard, iruqʼor: «Kʼisiin maʼ chuʼnchel i xkiqʼor chi reʼ holohik laj kapebʼinik atoobʼ reh i qatibʼkaal. Reʼ taqeh wilih i peet xtzʼirarik riij kuum taqeh ajiqʼomaneel chi pan korik reʼ taqeh holohik kapebʼinik irutobʼeej taqeh yowaabʼ i kanima».

Juʼjun taqeh xtzʼirariik riij rukʼuhtaam chi ajwach inkikapaaj chi xti kow wach i kiyabʼilaal maʼ xareʼyuʼ ta kikowjik noq kipochʼarik chi kiwach taqeh i holohik inkikapaaj atoobʼ ta yowaabʼ taqeh. Inkʼutinik woʼ hoq chi irukʼam riibʼ i holohik laj kapebʼinik ruukʼ i najt ne tikʼachariik. Xtzʼirarik riij nikʼwach kitobʼjik taqeh i nimaq kihabʼul ruum i rukapebʼjik i holohik on maʼ holohik ta chi riij i rijbʼik. Noq xqʼorarik keh taqeh i nimaq chik kihabʼul chi reʼ rijbʼik irukʼam cho naʼojbʼal eh chi wilik chik i kehtʼal inkowbʼik naq kikʼux. Reʼ kowiil wilih irupaj riibʼ ruukʼ i ixibʼ poh inkibʼan reh rukowsjik i kibʼaqil.

¿Chajarik irubʼan chi inqabʼan i uyʼinik, holohik inqakapaaj, eh suq qakʼux reh chi suq paam i qatibʼkal? Reʼ taqeh ajiqʼomaneel eh taqeh científico ko majaʼ inkireq chi riij nikʼwach inkamanik i kapebʼal eh i tibʼkal reh ruchaqʼwesjik i wilih. Xa reʼ laʼ reʼ inkitzʼir riij i wilih mareh ne inkiqʼor xa chibʼih jarik chi riij i wilih. Jenaj ehtalil, jenaj ajkʼuhtom chi riij iribʼotzʼal i saʼluul iruqʼor: «Qʼeʼ holohik noq suq akʼux eh wilik uyʼinik». Reʼ wilih irubʼan chi maʼ qʼeʼ ta qojqʼuhtik eh chi hoj kow pan qatibʼkaal. Reʼ wilih irubʼan chi maʼ xareʼyuʼ ta ne qojyowabʼjiik».

Reʼ naʼojbʼal wilih mareh akʼ chi keh juʼjun taqeh ajiqʼomaneel eh científico, xa reʼ laʼ, maʼ jeʼ ta reʼ chi keh taqeh i ajtijineel chi riij i Santo Laj Huuj. Ikʼinaq chik ixibʼ mil haabʼ, reʼ reey Salomón xutzʼihbʼaaj i wilih: «Noq suq suq i ránima jinoʼq, jeʼ naa jinaj iqʼoom chi reh. Eh noq tiʼ i ránima jinoʼq, ruum i reʼ inkʼisiimbʼik rukʼux» (Proverbios 17:22). ¡Qʼeʼ holohik i naʼojbʼal iruyeew i versículo wilih! Maʼ ruqʼor ta chi noq suq suq i ranima jinoʼq ne roqʼomaj i ruyabʼilaal, iruqʼor laʼ chi «jeʼ naa jinaj iqʼoom chi reh».

Mareh ne naq inqaqʼor: mi reʼ uyʼnik jenaj ta naq iqʼoom ¿maj korik chi chuʼnchel naq taqeh ajiqʼomaneel ne naq inkitzʼihbʼaaj aweh? Re uyʼinik qojrutobʼeej pan qakʼachariik xa maʼ reʼ ta pan qatibʼkaal.

Reʼ rukʼam cho pan qakʼachariik i holohik laj kapebʼinik eh i maʼ holohik ta kapebʼinik

Kitzʼirim riij chi reʼ taqeh kʼachareel reʼ inkikapaaj i holohik laj kapebʼinik intobʼinik keh pan kikʼachariik. Inwihʼik kansik pan kitijinik, pan kikamaj eh jeʼ woʼ noq kikʼoʼnik. Jenaj ehtalil, xiqʼorobʼjik juntzuhbʼ chi ixoq reʼ ruukʼ i kiʼajaminik. Reʼ ajtijom keh xiqʼorik chi riij i kichol rubʼanarik taqeh ixoq wilih, eh xpahqaljik woʼ keh chi kijuʼjunaal i ixoq wilih mi wilik i kʼahchiʼ kuyʼeem. Pan rukuxik reʼ wilik kuyʼinik xtobʼinik keh reh runabʼjik i kichol rubʼanarik chuwach chuʼnchel xkiqʼor taqeh ajtijom. ¿Chaj woʼ reet koruman i uyʼinik?

Kʼih xtijaljik noq xtzʼirarik riij i rukapebʼjik i maʼ holohik ta. Pan haabʼ 1960 xnabʼjik chi riij i kiwiiʼ taqeh chikop, ruum ajreʼ reʼ taqeh inkitzʼir riij xkitikʼaʼ rukojarik i qʼorik maʼxta ne inwuchej reh. Xkikoj woʼ rehtaal chi reʼ taqeh kʼachareel inkikapaaj i wilih. Jeʼ rukabʼ, noq xikojarik junchʼuq chi kʼachareel pan jenaj yeʼaabʼ ahaʼ wilik choqik eh xqʼorarik keh chi ne inkibʼan ruchuparik i choqik wilaʼ xkitijej rupitzʼarik i botón. Chi kunchelaal xichol rubʼaan.

Xbʼanarik woʼ chik i wilih ruukʼ chik jenaj chʼuq chi kʼachareel xa reʼ laʼ noq xkipitzʼ taqeh botón maʼ xumay ta i choqik. Eh ruum chi maʼ xumay ta i choqik maʼxta xkuchej. Xbʼanarik woʼ chik i wilih kuukʼ eh maʼxta chik xkaaj kibʼanam ruum chi kikojom naq chik kikʼux chi maʼxta naq ne injaljik wach. Eh juʼjun taqeh i holohik inkikapaaj reh i junchʼuq wilih maʼ xkikapaaj ta chi maʼxta ne inkuchej.

Reʼ ajiqʼomaneel Martin Seligman, reʼ xtobʼinik reh rukorsjik juʼjun taqeh kʼoʼnal reh choqik reʼreʼ xraaj rutzʼirim riij i holohik laj kapebʼinik eh i maʼ holohik ta kapebʼinik. Xutzʼir riij i kikapebʼaal taqeh kʼachareel reʼ maʼxta inkuchej eh xuqʼor chi reʼ kapebʼinik reʼreʼ maʼ holohik ta chi keh, ruum chi inkikʼaxkileej rubʼanarik taqeh kokʼ taq kamanik eh wilik pech maʼ inkibʼan ta. Reʼ Seligman jeʼ wilih iruqʼor chi riij i maʼ holohik ta kapebʼinik: «Chuwach i veinticinco haabʼ nutijem wiibʼ nukojom rehtaal wilaʼ reʼ hoj inqakapaaj jeʼ rukabʼ i maʼ holohik ta inkapebʼinik ne inqakapaaj chi reʼ taqeh kʼaxkilaal inchalik quum i hoj. Chi maʼ jaruuj ta narelik eh chi chuʼnchel i ne inqabʼan maʼ ne ta inelik korik, reʼ wilih irubʼan chi ne inqakʼul kʼih tiʼ kʼaxik chuwach i maʼ jeʼ ta reʼ inkikapaaj».

Jeʼ reʼ woʼ chik, mereh taqeh wilih akʼ chi keh juʼjun taqeh kʼachareel, xa reʼ laʼ, reʼ kitijinik chi riij i Santo Laj Huuj kehtʼal chi jeʼ reʼ inkʼularik. Jenaj proverbio iruqʼor: «Wilaʼ xyoj akʼux noq neenchalik i tiʼ kʼaxik cha naah, maʼ kow ta akʼux» (Proverbios 24:10). Reʼ Santo Laj Huuj irukʼuhtaaj chi noq inyoj qakʼux eh reʼ rukapebʼjik i maʼ holohik ta irubʼan chi maʼxta qansil. ¿Chajarik ne inqabʼan reh chi maʼ ne ta inqakapaaj i maʼ holohik ta kapebʼinik, eh rutikarik i holohik kapebʼinik eh i uyʼinik?

[Ehtalil]

Reʼ uyʼinik xti ne qojrutobʼeej