Ir al contenido

¿Chajariik irukʼuhtaaj qeh i tzʼuhkrisamaj?

¿Chajariik irukʼuhtaaj qeh i tzʼuhkrisamaj?

¿Chajariik irukʼuhtaaj qeh i tzʼuhkrisamaj?

«Reʼ hat neerubʼan chi neenatijej awiibʼ kuukʼ i chikop wilkeebʼ pantaq chʼahn, jeʼ woʼ kuukʼ i chikop kirupinik pan taxaaj, wilik i neenkikʼuhtaaj aweh. Chakoj rehtaal chuʼnchel i wilkeebʼ wach akʼal, jeʼ woʼ hoq i kar wilkeebʼ pan palaw. Reʼ keh wilik i neenatijej kuukʼ» (JOB 12:​7, 8.)

WILIK chik cho haabʼ reʼ taqeh científico eh taqeh ingeniero juneliik inkitijej keh ruukʼ nikʼwach i ruwiiʼ taqeh chikop eh taqeh i chʼahn. Eh inkitzʼir riij chi korik i tzʼuhkrisamaj reh chi ne inkikorsaj jenoʼ akʼ chʼihchʼ oon chi neʼ inkiʼakʼbʼisaj jenoʼ chʼihchʼ korsimaj chik. Jeʼ reʼ noq, noq ne inatzʼir riij taqeh ehtalil wilih, chapahqaaj aweh: «¿Ajwach eh naruyeʼariik i loqʼil ruum i tzʼuhkrisamaj?».

Reʼ i ruxiikʼ i ballena jorobada

¿Chajariik ne inkitijej keh taqeh inkikorsaj i avión ruukʼ i ballena jorobada? Kʼih ne inkitijej. Reʼ ballena reʼ nim chik i ruhabʼul inikʼik chi 60,000 libra, reʼ rahliil jeʼ rukabʼ i rahliil jenaj camión wilik rihq. Reʼ runimaal rooq kabʼlaj metro (cuarenta pies). Reʼ rutiʼjolal i ballena kow eh nimaq taqeh i ruxiikʼ. Atoobʼ ta jeʼ reʼ, maʼ kʼaxik ta chi reh rukʼuyeesjiik riibʼ pan haʼ. Jeʼ rukabʼ noq irubʼan ruwaʼ reʼ ballena jorobada iruyeew riibʼ chi riʼsil taqeh tap oon kar. Chi riij i reʼ, irusirej riibʼ noq irutoqʼaaʼ johtik eh irehsaj jeʼ teew. Reʼ runimaal i wilih jenaj metro i medio (cinco pies) Reʼ reʼ irubʼan chi jenaj wiiʼ ne kikahnik taqeh kʼahchiʼ rukʼuxum. Eh jeʼ reʼ noq irumol nah haʼ i rukʼuxbaal eh irubʼiqʼ.

Reʼ irusach kikʼux taqeh científico reʼ chi reʼ i ballena jorobada wilih, maʼ qʼeʼ ta inkʼuyuʼjik, xa reʼ laʼ irukʼuyuʼsaj riibʼ chi korik atoobʼ ta kʼisiin i ruyeʼaabʼ. Xa reʼ laʼ xkireq chi riij i ruwiiʼ noq irukʼuyuʼsaj riibʼ kikoj rehtaal chi ruum naq i ruxiikʼ. Reʼ chi chiiʼ i ruxiikʼ maʼ yolik taj jeʼ rukabʼ i ruxiikʼ i avión jeʼ laʼ ehis chi chiiʼ i ruxiikʼ i ballena jorobada.

Noq reʼ i ballena wilih irukʼuyuʼsaj riibʼ pan haʼ, reʼ taqeh xa jeʼ ehis wilih irubʼan chi iruyeew ransil eh irehsaj i ransil noq irukʼuyuʼsaj riibʼ noq johtik kʼahchiʼ. ¿Nikʼwach ruwiiʼ irubʼan? Reʼ huuj maʼ nim ta paam Nat­ural History iruqʼor noq reʼ i haʼ xareʼyuʼ inikʼik xilak ruxiikʼ eh irusirej riibʼ chi tuslik wach atoobʼ ta reʼ i ballena kʼahchiʼ rutoqʼaam johtik. Wi ta naq chi chiiʼ i ruxiikʼ i ballena jorobada yolik wach, maʼ ne ta naq irusirej riibʼ pan taq yeʼaab maʼ nim ta paam eh reʼ haʼ maʼ ne ta naq irutoobʼeej chi ne injohtik.

¿Nikʼwach ne inkamanik taqeh naʼojbʼal wilih? Wi reʼ taqeh ruxiikʼ i avión ne inkorsjik jeʼ rukabʼ i ruxiikʼ i ballena jorobada mareh maʼ ko ta ko ruman chi ne inkojarik kʼih kokʼ ruxiikʼ oon jenoʼ chik chʼihchʼ chi rucheel i nim laj xiikʼ. Reʼ i rubʼan chi ne injohtik oon ne inqajik i ransil ruukʼ i teew jeʼ noq maʼ yoʼhbʼal ta naq i wihʼik chupaam wilaʼ inkʼaxarik i ruchʼihchal i avión. Reʼ John Long, reʼ irutzʼir riij chi riij taqeh naʼojbʼal wilih irukapaaj: «mareh kʼisiin maʼ inqil chi reʼ chik taqeh i ruxiikʼ i avión korsamaj jeʼ rukabʼ i ruxiikʼ i ballena jorobada».

Taqeh i ruxiikʼ i gaviota

Atoobʼ ta reʼ taqeh ajkorsan avión juneliik i kikʼam keh i rehtalil i chikop kirupinik, kowil xkikoj kikʼux rubʼanariik taqeh ehtalil wilih jeʼ rukabʼ i ruqʼor huuj New Scientist: «Reʼ taqe inkitzʼir riij i naʼojbʼal wilih pan Universidad reh i Florida xkikorsaj jenaj chʼihchʼ reh i ruxiikʼ i avión. Reʼ chʼihchʼ wilih inbʼehsjik chik ruum jenaj chik chʼihchʼ eh irubʼan chi xa pan teew inbʼeehik eh irubʼan woʼ chi ne inqajik xareʼyuʼ jeʼ rukabʼ taqeh i gaviota».

Reʼ taqeh gaviota xakʼul inkikʼuyuʼsaj kiibʼ eh inkisirej kiibʼ eh inkilochʼ wach i kixiikʼ ko imponik ruukʼ irukʼulbʼal bʼaqil reh i rutzʼihk eh i nah jurubʼ. Reʼ i huuj xqaqʼor chik i rubʼihnaal i ruqʼor chi ne inqakʼam reh i ruxiikʼ i gaviota «wilik jenaj chʼihchʼ 60 centímetros i runimaal. Eh reʼ kʼisa chʼihchʼ wilih wilik reh jenaj kʼisa rumotor iruchop wiriibʼ ruukʼ taqeh juʼjun chi tusumaj chʼihchʼ». Reʼ i rubʼan chi ne inkʼuyuʼjik i ruxiikʼ i avión, ruukʼ i ruxiikʼ korsamaj chi korik i avión i rubʼan chi ne inkahnik pan teew eh i rubʼan woʼ chi ne inqajik xareʼyuʼ, nikʼ paʼ najtil wilik cho reʼ taqe i Fuerzas Aéreas reh i Estados Unidos inkaaj kiloqʼom i avión wilih ruum chi maʼ kʼaxik ta rubʼehsjik. Eh ruum chi reʼ keh ne inkamanik keh chi rusikʼariik taqeh iqʼoom reh kansinik oon jenoʼ chik iqʼoom iruyeew nimaq taq yabʼilaal pan nimaq tinamit.

Taqeh i rooq i geco

Reʼ taqeh i chikop kibʼehik wach akʼal kʼih woʼ ne inqatijej chi kiij jeʼ rukabʼ i kʼisa tohloq rubʼihnaal geco. Reʼ kʼisa chikop wilih inbʼeehik wach taq tzʼaq eh wach taq paat. Reʼ i wilih i rusach naq kikʼux taqeh kʼachareel ajnajtir cho qʼiij (Proverbios 30:28). ¿Nikʼwach i rubʼan kʼisa chikop wilih?

Chi inwihʼik wataq tzʼaq eh maʼ inqʼebʼik ta maʼ raaj ta ruqʼorom chi reʼ pan rooqʼ i geco inelik cho jenaj kʼisa riis reʼ inkamanik wiiʼ chi ruletzʼa riibʼ. Reʼ la ʼ irubʼan chi ruletzʼa riibʼ wach taq tzʼaq oon wach taq lemow reʼ laʼ chi wilik jenaj rupelosidares irubʼihnaleej sedas. Reʼ i rubʼur wach paam i kʼisa rooqʼ. Noq reʼ kʼisa seda wilih i rutzʼaj taqeh i yeʼaabʼ xaperepik wach, jenaj ansil i rubʼan chi reʼ taqeh moléculas inkiletzʼ kiibʼ. Reʼ ansil reʼ i rubʼan chi ne i kiletzʼ kiibʼ i rubʼihnaaleej Van der Waals. Reʼ ansil wilih maʼ kow ta. Xa reʼ laʼ noq reʼ ansil reh Van der Waals irukʼisaj riibʼ chi kokʼ mil chi sedas irubʼan chi irukuy i kʼisa rutibʼkal i geco. Xa reʼ laʼ wilik pech reʼ ansil wilih maʼ ruletzʼ ta riibʼ noq ne qojqʼorik chi qiij i hoj. Ruum aj reʼ ne inqaqʼor chi reʼ i hoj maʼ ne ta irubʼan chi ne qojbʼehik wach taq tzʼaq xa ruukʼ i qaqʼabʼ. Maʼ ne ta qojrukʼuy eh ne qojqʼehbʼik. Jeʼ reʼ noq xa reʼ woʼ i kokʼ seda reh i pan rooqʼ geco irubʼan chi ne kʼihbʼihk i ansil iruchop riibʼ chi korik.

¿Ne na inkamanik runabʼjiik taqeh wilih? Reʼ i kikamanik ruukʼ i material sintético reʼ inakikʼaman i ruwiiʼ i pan rooq i geco xkiqʼor chi mareh ne inkikorsaj jenaj itzʼih jeʼ ruwiiʼ i velcro. Reʼ i wilih jenaj chik ruwiiʼ reʼ xkikʼam reh ruukʼ i tzʼuhkrisamaj. a Jenaj winaq reʼ irutzʼir riij taqeh naʼojbʼal wilih xuqʼor pan huuj The Economist, jenaj cinta iruletzʼa riibʼ «jeʼ rukabʼ i pan rooq i geco» qʼeʼ naq ne inkamanik noq «ne inkipoch jenoʼ kʼachareel ahaʼ wiiʼ maʼ ne ta irubʼan chi ne inkikoj jenoʼ pegamento químico».

¿Ajwach ne inyeʼarik ruloqʼil ruum i wilih?

Ruum taqeh i wilih reʼ NASA (Administración Nacional de Aeronáutica y del Espacio, de Estados Unidos) kamanik inkibʼan reh rukorsjiik jenaj robot waxaqiibʼ i rooq reʼ i jeʼ inbʼeehik chi jeʼ ruwiiʼ i escorpión. Eh juʼjun chik ingeniero finlandeses xkikorsaj chik jenaj tractor waqiibʼ i rooq jeʼ rukabʼ i chiliʼl. Reʼ i wilih irubʼan chi ne injohtik xa ahaʼ paʼ iraaj, atoobʼ ta tzʼaplik paam i rubʼeeh. Eh jenaj chik tzuhbʼ reʼ i kitzʼirwiik riij i ruwiiʼ i wach chaj reh nikʼwach i ruteh eh irutzʼap riibʼ, xkikorsaj jenaj itzʼih irutzʼap eh iruteh riibʼ. Wilik woʼ jenaj empresa reʼ ruukʼ inkikorsaj carro xkikorsaj jenaj carro jeʼ rukabʼ i kar rubʼihnaal cofre. Jenaj kar, ruum i ruwiiʼ, inbʼeehik chi korik pan haʼ. Juʼjun chik taqeh i científico kʼahchiʼ kitijem nikʼwach rukorsjiik jenaj itzʼih kow eh maʼ ahl ta keh i soldado reh chi maʼ ne ta inook taqeh i balas. Eh reh rubʼanariik i wilih, xkikʼam reh i rehtalil jenaj chikop rubʼihnaal oreja del mar.

Kʼih taqeh i holohik laj naʼojbʼal irukʼuhtaaj i tzʼuhkrisamaj ruum aj reʼ reʼ taqeh i científico xkitzʼihbʼaaj eh xkitus wach taqeh miles chi naʼojbʼal reʼ inkiqʼor reh mecanismos biológicos reʼ. Reʼ The Economist iruqʼor chi reʼ taqeh inkitzʼir riij taqeh naʼojbʼal wilih ne irubʼan chi ne inkil taqeh i tzʼihbʼamaj chik «reh rusikʼariik kinaʼojbʼal eh rureqariik chi riij i kikʼaxkilaal ruukʼ inkaaj kikorsam». Jeʼ reʼ noq reʼ taqeh chuʼnchel i naʼojbʼal tzʼihbʼamaj irubʼihnaleej «patentes biológicas». Reʼ i wilih iraaj ruqʼorom chi jenaj kʼachareel oon jenaj molaabʼ i rehchaj jenoʼ akʼ naʼojbʼal oon jenoʼ akʼ korsamaj. Jeʼ reʼ noq, reʼ The Economist iruqʼor woʼ chik: «chi reʼ taqeh rehtalil i korsamaj xubʼinaleej patentes biológicas ruum reʼ taqeh científico xkiqʼor chi reʼ inehchanik reh chi korik taqeh wilik reʼ i tzʼuhkrisamaj».

¿Ahaʼ oon haj xrehsaj i tzʼuhkrisamaj taqeh holohik naʼojbʼal? Kʼih taqeh inkitzʼir riij i naʼojbʼal wilih inkikapaaj chi reʼ taqeh i tzʼuhkrisamaj xa xkʼuloq chi jeʼ reʼ. Xchahmik chi millón chi haabʼ. Xa reʼ laʼ juʼjun taqeh científico maʼ jenaj ta wach inkikapaaj. Reʼ microbiólogo Michael Behe xutzʼihbʼaaj pan diario The New York Times pan 2005 i wilih: «Reʼ taqeh i korsamaj ruukʼ i tzʼuhkrisamaj irukʼuhtaaj chi reʼ wilih manlik wach eh chi maʼxta ne inkiqʼor chi riij, jenaj ehtalil mi jenoʼ chikop jeʼ ruwiiʼ patux irubʼan rumux eh inqʼorik jeʼ rukabʼ patux, ne inqaqʼor chi manlik chi reʼ i chikop wilih jenaj patux. Eh maʼ reʼ ta tokoom chik chikop ruum chi reʼ i ruwiiʼ irukʼuhtaaj chi jeʼ reʼ». ¿Chajariik i xureq chi riij i científico wilih? «Maʼ ne ta inqaqʼor chi reʼ i tzʼuhkrisamaj maʼxta irukʼuhtaaj noq manlik irukʼuhtaaj».

Qehtʼal chi reʼ xkorsanik reh jenoʼ ruxiikʼ i avión holohik eh maʼ rukʼam ta cho yohbʼaal ne inyeʼarik ruloqʼil ruum i rukamaj. Eh jeʼ woʼ reʼ inbʼan reh i winaq reʼ irukorsaj i reh reh wach teipe reh jenaj itzʼih suq rukojariik oon reh jenaj carro najt irukuy. Jeʼ reʼ noq rukorsjiik jenaj naʼojbʼal oon jenaj chʼihchʼ reh tokoom jenaj ileqʼ mi maʼ inyeʼarik ruloqʼiil i ajwach inehchanik reh.

Jeʼ reʼ noq reh rukorsjiik taqeh i kʼaxkilal chi riij inkaaj kikorsam reʼ taqeh wilik kinaʼojbʼal inkikʼam reh i rehtalil taqeh i tzʼuhkrisamaj atoobʼ ta maʼ inkikoj ta kikʼux ruukʼ. Ruum chi reʼ i keh xa inkiqʼor chi reʼ tzʼuhkrisamaj xa xkʼuloq chi jeʼ reʼ. ¿Inaqʼor na i hat chi reʼ wilih korik? Wilaʼ reʼ taqeh i korsamaj xkorsanik reh jenaj winaq wilik runaʼojbʼal ¿chajariik ne inqaqʼor chi riij i til manlik tzʼuhkrisamaj? ¿Ajwach woʼ xti irukʼul chi reh i manlik loqʼil: reʼ ajkʼuhtoom oon reʼ ajtijineel reʼ irukʼam i rehtalil i tzʼuhkrisamaj?

Reʼ korik chi riij i wilih

Noq inkapebʼjik chi riij taqeh i korsamaj reh i tzʼuhkrisamaj kʼih taqeh i kʼachareel inkikʼraj reʼ xrikʼraj i salmista. Reʼ reh xutzʼihbʼaaj: «QaJaaw Dios yohbʼaal inche wach taqe i xayejaaʼ. Eh chuʼnchel i reʼ, xayejaaʼ ruukʼ anaʼojbʼal. Ahaʼ ta chik yuuqʼ maʼ nilarik wach taqe i xa tzʼuhkʼrisaj chaloq» (Salmo 104:24). Reʼ Pablo, jenaj chik ajtzʼihbʼaneel reh i Santo Laj Huuj xuqʼor: «Reʼ taqeh i runaʼojbʼal maʼ inqil ta wach [Dios] jeʼ rukabʼ i rajaawriik chi juneliik eh i ruloqʼil inkʼutinik pan rutohqʼiik cho i kʼacharik chi naah i wach akʼal ruum chi inqil wach i tzʼuhkrisamaj» (Romanos 1:​20, TNM).

Xa reʼ laʼ kʼih taqeh inkiqʼor chi ajnimaneel reh i Santo Laj Huuj inkiqʼor chi reʼ taqeh i tzʼuhkrisamaj xa xkʼuloq chi jeʼ reʼ. ¿Jeʼ na reʼ irukʼuhtaaj i Santo Laj Huuj?

[Ruman]

a Reʼ i velcro jenaj kʼisa itzʼih xa iruletʼz riibʼ. Reʼ i juntar kʼisa ritzʼih xachubʼik wach eh reʼ juntar jeʼ kʼix wach.

[Juʼjun qʼorik]

¿Ahaʼ oon haj xrehsaj i tzʼuhkrisamaj taqeh i holohik naʼojbʼal?

[Juʼjun qʼorik]

¿Ajwach inehchanik reh i tzʼuhkrisamaj?

[Recuadro/​Reʼ taqeh ehtalil]

Wilaʼ jenaj winaq wilik runaʼojbʼal xkorsanik reh taqeh ehtalil reh i tzʼuhkrisamaj, ¿chajariik ne inqaqʼor chi riij i til manlik tzʼuhkrisamaj?

Reʼ avión wilih inkʼyuʼjik chi korik ruum chi xkikʼam reh i rehtalil i ruxiikʼ i gaviota

Reʼ taqeh i científico inkaaj kikʼamam keh i rehtalil i rooqʼ i geco. Reʼ taqeh kookʼ chikop wilih maʼ inkichʼuwaʼreej ta kiibʼ eh maʼ inkikanaaʼ ta rehtalil i kooq ar. Kilehtzʼik xa ahaʼ paʼ eh xareʼyuʼ ikibʼoq kiibʼ xa reʼ laʼ ruukʼ i teflón maʼchi taj.

Reʼ taqeh i ajkorsan carro xkaaj kikʼamam reh i rehtalil i kar cofre ruum chi xareʼyuʼ inkʼuyuʼjik ruum i ruwiiʼ

[Reʼ taqeh ki’ehchanik reh]

Aeronave: Kristen Bartlett/University of Florida; pie de geco: Breck P. Kent; pez cofre y vehículo: Mercedes-Benz USA

[Recuadro/​Reʼ taqeh ehtalil]

KIKAMANIK ATOOBʼ TA MAʼ TIJIMAJ TA TAQEH

Reʼ taqeh jarbʼuhr chi chikop wilik wach akʼal inkʼutinik chi wilik kinaʼojbʼal (Proverbios 30:​24, 25). Qil kiibʼ ehtalil.

Reʼ taqeh i sinik pan tuslik wach kibʼehik ¿Nikʼwach inkireq woʼ chik i kiyeʼaabʼ taqeh sinik noq kiʼelik chi sikʼariik kikʼuxbʼaal? Jun tzubʼ chi británicos reʼ inkitzʼir riij taqeh i sinik xkireq chi reʼ taqeh i juʼjun bʼuhr chi chikop xa maʼ inkikanaaʼ ta i kuxlaabʼ inkikoj laʼ i matemática reh rukorsjiik i kibʼeeh. Reʼ wilih intoobʼinik keh reh chi ne inkireq i kipaat. Jenaj ehtalil, reʼ huuj New Scientist iruqʼor chi reʼ i bʼeeh inkikorsaj taqeh sinik inelik cho pan tzʼuuk reh i kipaat. «Reʼ tzʼuuk wilih wilik reh 50 ko 60 grados». Jeʼ reʼ noq ¿chajariik inkamanik i wilih? Noq reʼ sinik iraaj woʼ chik ojik pan rupaat irureq jenaj bʼeeh chʼaqimaj paam. Reʼ i sinik ruum i runaʼojbʼal irukʼam i bʼeeh reʼ maʼ najt ta ruukʼ i rupaat. Reʼ huuj iruqʼor woʼ chi «reʼ i tzʼuuk iruchʼaq wiiʼ riibʼ i bʼeeh intoobʼinik keh taqeh i sinik chi tusimaj wach ne kibʼehik, jeʼ rukabʼ noq inkikʼul kiibʼ wach bʼeeh. Reʼ i wilih irubʼan chi maʼ ne ta kisahchik reh i kibʼeeh eh chi maʼ ne ta inkiqʼebʼ i kansil reh rureqariik i kipaat».

Reʼ brújula wilik keh i chikop kirupinik Kʼih taqeh i chikop reʼ kirupinik pan tokoom tinamit holohik irupinik inkibʼan atoobʼ ta reʼ qʼiij maʼ holohik ta. ¿Nikʼwach rubʼan inkibʼan? Reʼ taqeh científico xkireq chi riij chi reʼ taqeh chikop kirupinik inkikʼraj i campo magnético reh i akʼal. Xa reʼ laʼ jeʼ rukabʼ iruqʼor i huuj Science, «reʼ ansil maʼ juneliik ta inooj pan tzʼeet reh rokbʼal qʼiij. Wilik pech xa ahaʼ paʼ iruyeew riibʼ». ¿Chajariik irubʼan chi reʼ taqeh i chikop kirupinik maʼ kisahchik ta? Reʼ brújula wilik keh pan kikapebʼal irukorsaj riibʼ iqal iqal reh runabʼjiik ahaʼ inook i qʼiij. Xa reʼ laʼ noq irujal riibʼ i rutzʼeet oon reʼ i rusakʼaaj reh i okbʼaal oon reh i relbʼaal qʼiij eh jeʼ woʼ irubʼeeh taqeh i haabʼ reʼ taqeh inkitzʼir riij taqeh i chikop wilih inkikapaaj chi reʼ taqeh i chikop kirupinik «wilik jenaj kireloj biológico. Reʼ wilih inkamanik keh reh runabʼjiik ahaʼ wilkeebʼ eh chajariik rubʼeeh i poh wilkeebʼ».

¿Ajwach xubʼan chi reʼ taqeh sinik wilik kinaʼojbʼal chi riij i matemática? ¿Ajwach xyeʼwik keh i kireloj biológico taqeh chikop kirupinik eh jeʼ woʼ i kisaʼluul reh rureqariik chi riij i nakibʼanam? Jeʼ reʼ noq ¿xa jeʼ reʼ na xkʼuloq? ¿oon wilik xtzʼuhkrisanik keh?

[Reʼ inehchanik reh]

© E.J.H. Robinson 2004