Ir al contenido

Ir al índice

Reʼ taqeh inkitzʼir riij i qʼorbʼal hebreo xkitzʼihbʼaaj woʼ chik chi manlik wach i ruqʼorbʼal i Dios reʼ tzʼihbʼamaj naq chik.

REʼ I NAʼAWILOM | ¿CHAAJ WOʼ REET MAʼ XSAHCHIK TA WACH I SANTO LAJ HUUJ?

Reʼ Santo Laj Huuj maʼ xsahchik ta wach atoobʼ ta xkaaj kijalam wach iruqʼor

Reʼ Santo Laj Huuj maʼ xsahchik ta wach atoobʼ ta xkaaj kijalam wach iruqʼor

REʼ KʼAXKILAL XIKʼIK WIIʼ. Atoobʼ ta reʼ taqeh kamambʼal xtzʼihbʼjik wiiʼ i Santo Laj Huuj maʼ najt ta inkikuy atoobʼ ta xsacharik naq wach kuum taqeh wilik kajaawriik maʼ xsahchik ta wach. Xa reʼ laʼ wilik woʼ naq taqeh ajtzʼihbʼ eh jalal qʼorbʼal xkaaj kijalam wach iruqʼor i Santo Laj Huuj reh chi ne irukʼam riibʼ ruukʼ inkinimaj i keh noq na naq kijalam inkinimaj i keh xkijal wach iruqʼor i Santo Laj Huuj. Qatzʼir riij kiʼibʼ ixibʼ chi ehtalil:

  • Reʼ kiyeʼaabʼ reh loqʼinik. Chupaam taqeh haabʼ kiʼibʼ ciento ko kijibʼ ciento noq ko majaaʼ inkʼulik i Cristo reʼ taqeh xitzʼihbʼanik reh i Pentateuco Samaritano xkikoj ruman i Éxodo 20:17 pan rukuxiik «xkikoj pan yuuqʼ Guerizim ar naʼakosam jenaj altar» reh chi jeʼ reʼ taqeh aj Samaria ne naq inkiqʼor chi reʼ Santo Laj Huuj xuqʼor chi maʼxta reet i korsanik templo xkibʼan ar pan yuuqʼ Guerizim.

  • Reʼ kʼuhtanik chi riij i Trinidad. Ikʼinaq naq chik ixibʼ ciento haabʼ noq kikohlaam naq chik rutzʼihbʼjiik i Santo Laj Huuj jenaj ajtzʼihbʼ irukoj naq wach i trinidad xukoj ruman i 1 Juan 5:7 «Ixibʼ i wilkeebʼ pan taxaaj kiqʼorik rubʼehel i wili: Reʼ Ajaabʼees Dios, reʼ ruQʼoral i Dios, eh reʼ i Santolaj Uxlabʼal. Eh xa jinaj wach inkiqʼor taqe ixibʼ wili». Reʼ qʼorik wilih maʼ inkan ta naq chupaam taqeh peet tzʼihbʼ. Reʼ irutzʼir riij i Santo Laj Huuj reʼ Bruce Metzger iruqʼor chi «chupaam taqeh haabʼ quiniento reʼ taqeh qʼorik wilih kʼih pech inkan chupaam taqeh tzʼihbʼ reh i Versión Latina Antigua eh reh i Vulgata latina».

  • Reʼ rubʼihnaal i Dios. Ruukʼ inkinimaj taqeh judío kʼih taqeh inkikʼsaj i Santo Laj Huuj pan tokoom qʼorbʼal xkaaj kijuxum i rubʼihnaal i Dios chupaam i ruqʼorbʼal eh xkikoj Dios oon Jaaw. Pan Santo Laj Huuj ­taqeh qʼorik wilih inkojarik reh qʼorik chi riij i ajtzʼuhkrisaneel, chi kiij taqeh winaq, chi riij taqeh xa chajariik inkojarik chupaam i maʼ manlik ta loqʼinik eh jeʼ woʼ reh i ajYahm (Juan 10:34, 35; 1 Corintios 8:5, 6; 2 Corintios 4:4). a

NIKʼWACH NOQ MAʼ XSAHCHIK TA WACH I SANTO LAJ HUUJ Naqaqʼoriik chi riij i peet ruwiiʼ. Atoobʼ ta juʼjun taqeh ajtzʼihbʼ reh i Santo Laj Huuj maʼ korik ta wach i kikʼux noq xkibʼan i tzʼihbʼ, wilkeebʼ woʼ naq taqeh ajtzʼihbʼ korik wach i kikʼux eh manlik wach xkitzʼihbʼaaj. Chupaam taqeh haabʼ quiniento ko noveciento reʼ taqeh masoreta xkitzʼihbʼaaj woʼ chik taqeh tzʼihbʼ hebreo eh reʼ xtzʼihbʼjik reʼreʼ xqʼorarik chi texto masoretico. Reʼ keh inkajlaj naq i juʼjun chi letra reh taqeh qʼorik reh chi maʼ ne ta naq inkijotʼ kiibʼ chi tzʼihbʼ. Noq reʼ keh inkikoj rehtaal chi reʼ taqeh ajtzʼihbʼ xkijotʼ kiibʼ, reʼ keh noq inkibʼan woʼ chik i tzʼihbʼ inkikoj jenaj qʼorik chi rucheel oon pan qajik reh ruqʼorariik chaaj woʼ reet xkijotʼ kiibʼ taqeh ajtzʼihbʼ eh chajariik naq ne inooj ar. Reʼ taqeh masoreta maʼ xkijal ta wach taqeh tzʼihbʼ reh i Santo Laj Huuj. Reʼ profesor Moshe Goshen-Gottstein xuqʼor chi «reʼ taqeh masoreta inkikapaaj naq chi reʼ rujaljik wach i najtir tzʼihbʼamaj jenaj nimlaj mahk».

Reʼ rukabʼ ruwiiʼ. Reʼ chi reʼ taqeh rukʼihaal tzʼihbʼ wilik yuʼnaak irutobʼeej taqeh inkitzʼir i Santo Laj Huuj reh rureqariik mi wilik ahaʼ xkijotʼ wiiʼ kiibʼ taqeh ajtzʼihbʼ. Reʼ taqeh kikʼamwik bʼeeh pan iglesia kʼih haabʼ xkikʼuhtaaj chi reʼ Santo Laj Huuj pan latín reʼ naq i reʼ xti manlik ruqʼorbʼal i Dios. Ruum aj reʼ xkikoj ruman chi qʼorik wilih i 1 Juan 5:7 reʼ xojqʼorik chi riij ayuʼ. Reʼ maʼ manlik ta wach qʼorik reʼreʼ xkojarik chupaam i Santo Laj Huuj pan kaxlan qʼorik Reina-Valera reʼ ehtʼalimaj wach kuum i kʼihaal chi kʼachareel. Eh noq xkireq i tokoom chik tzʼihbʼ ¿chajariik xkʼutinik? Reʼ irutzʼir riij i Santo Laj Huuj Bruce Metzger xutzʼihbʼaaj: «Reʼ qʼorik wilik pan 1 Juan 5:7 maʼ inkan ta chupaam taqeh najtir tzʼihbʼ reh i Santo Laj Huuj jeʼ rukabʼ pan siríaco, copto, armenio, etiópico, árabe, eslavo, xa pan latín». Eh ruum aj reʼ, reʼ taqeh Santo Laj Huuj reh i Reina Valera eh tokoom chik Santo Laj Huuj reh taqeh qaqʼijil kehsam chik taqeh qʼorik ahaʼ wiiʼ xkijotʼ kiibʼ taqeh ajtzʼihbʼ.

Reʼ Papiro Chester Beatty P46, jenaj najtir tzʼihbʼ reh i Santo Laj Huuj reh taqeh haabʼ 200 reh qaqʼijil.

¿Irukʼuhtaaj na taqeh najtir tzʼihbʼ chi reʼ ruqʼorbʼal i Dios pan Santo Laj Huuj maʼ xjaljik ta wach? Noq xkireq taqeh Rollo reh i Mar Muerto pan haabʼ 1947 reʼ taqeh inkitzʼir riij i Santo Laj Huuj xkipaj reʼ xkitzʼihbʼaaj taqeh masoreta pan hebreo ruukʼ inkan naq chupaam taqeh rollo reʼreʼ. Mil haabʼ naq chik wilik keh. Reʼ juntzʼuhbʼ inkitzʼir riij taqeh rollo reh i Mar Muerto xkiqʼor chi «jenaj rollo irukʼuhtaaj chi manlik wach i tzʼihbʼ reh i Santo Laj Huuj xkibʼan taqeh ajtzʼihbʼ judío chuwach taqeh mil haabʼ ikʼinaq, ruum chi korik eh manlik wach».

Pan Biblioteca Chester Beatty reh Dublín, Irlanda wilik juntzuhbʼ chi papiro reh kʼisiin maʼ chuʼnchel taqeh huuj reh i ruqʼorbʼal i Dios pan griego eh wilkeebʼ woʼ ar i xitzʼihbʼjik pan rukabʼ siglo noq ko reʼ naq jenaj ciento haabʼ rukuxiik rutzʼihbʼjik i Santo Laj Huuj. Reʼ The Anchor Bible Dictionary iruqʼor: «Reʼ taqeh papiro kʼih taqeh iruyeew qeh chi nabʼjik chi riij i tzʼihbʼ. Maʼ injaljik ta wach i naʼojbʼal iraaj ruyeʼem chi nabʼjik i Santo Laj Huuj atoobʼ ta ikʼinaq chik taqeh haabʼ. Chʼiklik qakʼux chi maʼxta chik jenoʼ huuj reh najtir tzʼihbʼamaj chi manlik wach jeʼ rukabʼ i Santo Laj Huuj».

«Chʼiklik qakʼux chi maʼxta chik jenoʼ huuj reh najtir tzʼihbʼamaj chi manlik wach jeʼ rukabʼ i Santo Laj Huuj»

REʼ XKʼULJIK. Reʼ taqeh rukʼihaal chi tzʼihbʼ eh ruum chi najtir taqeh irubʼan chi reʼ tzʼihbʼ reh i Santo Laj Huuj qʼeʼ looqʼ. Reʼ Sir Frederic Kenyon xutzʼihbʼaaj: «Maʼxta chik jenoʼ huuj reh najtir wilik taqeh rutzʼihbʼ ahaʼ wiiʼ irukʼuhtaaj chi korik eh manlik wach eh maʼ jenoʼ ajtzʼirool reh i Santo Laj Huuj ne iruqʼor chi maʼ korik ta i wilik pan Santo Laj Huuj». Chi riij i ruqʼorbʼal i Dios pan hebreo reʼ ajtzʼirool riij i Santo Laj Huuj William Henry Green xuqʼor: «Chʼiklik qakʼux chi maʼxta chik jenoʼ huuj reh najtir tzʼihbʼamaj chi manlik wach jeʼ rukabʼ i Santo Laj Huuj».

a Mi ko nawaaj anabʼeem chi riij i wilih, chawil i Guía para el estudio de la Palabra de Dios, páginas 1 ko 13, reʼ wilik pan jw.org.