Luslahng audepe kan

luslahng audepe kan

1918​—Sounpar Epwiki Samwalahro

1918​—Sounpar Epwiki Samwalahro

Tepin lepin lokaia kan me kileldi nan Kahn Iroir en January 1, 1918, koasoia: “Dahme pahr 1918 pahn wahdo?” Mahwen Lapalap wiewiawihte nan Iurop, ahpw mwekid kan me wiawi ni tepin pahro kasalehda me soahng mwahu kan pahn wiawihong Tohnsukuhl kan en Paipel oh pil ong sampah.

SAMPAH KOASOIA DUWEN POPOHL

Nan January 8, 1918, President Woodrow Wilson wia kapahrek ehu ong Congress en Wehin Amerika, e koasoia duwen ire 14 me e medewe me kesempwal ong “popohl me kin pahrek oh kehlail.” E koasoia duwen wehi kan ar pahn kohpene oh koasoiapene duwen ire kan, kamalaulahn tehtehn mahwen kan, oh katapiada “ehupenehn wehi kan” me pahn wia kamwahu ehu ong “sahpw laud oh tikitik kan koaros.” “Ire Eisek Pahieu” ko me e koasoiao pahn mwuhr kadoadoahk ong wiahda pwihn me adaneki League of Nations oh kamanamanlahn popohl nanpwungen wehi kan (Treaty of Versailles), me kahrehda Mahwen Lapalapo en uhdi.

ME UHWONG KAN LUHS

Mendahki pingiping en pahro mwowe, * e mwomwen me popohl pahn kereniong miehla ong Tohnsukuhl kan en Paipel. Met sansalda sang ni mwekid kan me wiawi nan ehu mihting en pesines me kin wiawi pahr koaros en Watch Tower Bible oh Tract Society.

Ni mihting wet, me wiawi January 5, 1918, ekei ohl lapalap akan me anahne kohkohsang Pedel song en alehdi sapwellimen Koht pwihn. Richard H. Barber, me wia sounapwalih me kin seiloak lelepek men, tepikihda mihtingo kapakap. Mwurin arail ripohtki duwen doadoahk en kalohk en pahro mwowe, re wia usuhs me kin wiawi pahr koaros pwehn idihada director kan. Brother Barber idihada Joseph Rutherford oh pil brother wenemen. Mwuhr sounrepenpwung en kosonned me uhpalih sounuhwong ko pil idihada ohl isimen, iangahki irail ko me anahne kohkohsang Pedel. Ahpw irail luhs. Me tohto rehn irail ko me iang ahneki pesineso idihada Brother Rutherford oh brother lelepek wenemen pwehn wia director kan.

Brother tohto me iang towehda mihting wet nda me “mihting tohrohro wia kapai me keieu mwahu me re towehda.” Ahpw arail peren sohte werei.

DAHME METEIKAN MEDEWEHKI PWUHKEN THE FINISHED MYSTERY

Erein sounpwong kei, Tohnsukuhl en Paipel ko kihpeseng pwuhko The Finished Mystery (lokaiahn wai). Irail sounwadawad kan me ahneki mohngiong mehlel ahneki madamadau pwung ong padahk mehlel kan en Paipel me mi nan pwuhko.

E. F. Crist, me wia sounapwalih me kin seiloak nan Canada, koasoia duwen pwopwoud ehu me wadek The Finished Mystery oh esehla padahk mehlel nan wihk limaute! E nda: “Pwopwoudo uhdahn poadidi oh kin kasalehda ara kekeirda mwahu.”

Emen ohl me alehdi pwuhko mwadangete ehukihong ienge ko. Audepen pwuko uhdahn “lel” ih. E koasoia: “I alialu kohdihla nanialo Third Avenue [oh] mehkot me I leme duwehte prik ehu lel pohn pwopweie, ahpw soh, pwe kisin pwuhko ‘The Finished Mystery.’ I wahdo imweio oh wadekala pwon. . . . I esehda me sounpadahk en pelien lamalam men . . . me lingeringerda oh koskihla sang eh wenihmwtoko pwuhko . . . Aramas tohto sukuhlki duwen padahk mehlel sang pwuhk wet me e koskihla laudsang dahme e padahngki de eh wiewia teikan. . . . Pwehki ahn sounpadahko eh lingeringerda, met se kin kapinga Koht.”

Dahme sounpadahko wia kaidehn mehkot kapw. Me lapalap kan nan Canada keinapwihdi pwuhko nan February 12, 1918, oh kose me pwuko kin kangoange aramas en uhpene oh uhwong mahwen. Mwurinte mwo, me lapalap kan nan Wehin Amerika pil wia duwehte. Pilismen en koperment ko kohla Pedel oh ohpis kan nan New York, Pennsylvania, oh California, oh kin raparapahki mehn kadehde kan me re pahn pelianki irail kan me kin tiengla mwowe nan sapwellimen Koht pwihn. Nan March 14, 1918, palien kopwung en Wehin Amerika (United States Department of Justice) keinapwidi The Finished Mystery, oh nda me wiawihdahn oh kohpeseng en pwuhk wet kin kerempwahla koasoandi en mahweno, oh met kin uhwong kosonnedo me adaneki Espionage Act.

SELIDI!

Nan May 7, 1918, palien kopwung wet alehdi doaropwehn kamanahla me Giovanni DeCecca, George Fisher, Alexander Macmillan, Robert Martin, Frederick Robison, Joseph Rutherford, William Van Amburgh, oh Clayton Woodworth en selidi. Irail karaunehki brother ko me re kin “men kahrehda meteikan en uhwong me lapalap kan ni ahl me kauwehla kosonned oh mwersuwed, oh pil kahrehda aramas en soaloalopwoat oh sohte iang palien sounpei en Wehin Amerika.” Arail kopwungo tepida nan June 3, 1918, ahpw re sohte peikasalki me re pahn selidi. Dahme kahrehda?

Sounrepenpwung lapalap men nan Wehin Amerika kahdaneki kosonnedo me re nda brother ko kauwehla, Espionage Act, “wiepe ehu me kin pweida pwehn uhwong palien rohng kan.” Nan May 16, 1918, Congress soikala wekidekla ehu me pid Kosonned wet me kakete pere irail ko me ntingihedi “dahme mehlel, ni arail doadoahngki kahrepe mwahu kan, oh me pahn imwila ni pahrek.” Nan kopwungo, irail akamaiki laud duwen pwuhko The Finished Mystery. Me pid pwuhko, palien Congress en Wehin Amerika koasoia: “Ehu karasepen kihpeseng rohng me keieu keper iei pwuhko me adaneki ‘The Finished Mystery’ . . . Ihte kahrepen pwuhko iei en kamwakid sounpei kan en sohte wauneki dahme kitail koasoanehdi oh en kahrehiong . . . meteikan en sohte utung ar pilipildahng iang mahwen.”

Nan June 20, 1918, sounkarongorong en kopwungo kasalehda me brother welimen ko pahn selikihdi karaun ko koaros. Rahno mwuri, sounkopwungo koasoanehdi dahme pahn wiawi. E nda: “Wiepen kihpeseng rohng me pid ar pelien lamalam me irail me repen pwuhng pwukat kin ngihtehtehki kapwaiada oh kihpeseng . . . uhdahn keper sang ehu pali en Sounpei en Mehn Sehmen kan. . . . Arail kalokolok pahn uhdahn laud.” Wihk riau mwuri, brother welimen pwukat selidi nan imweteng laud ehu nan Atlanta, Georgia. Re pahn selikihdi erein sounpar 10-20.

DOADOAHK EN KALOHK POUSEHLAHTE WIAWI

Erein ahnsowo, Tohnsukuhl kan en Paipel lelohng uhwong laud. Pwihn en pilismen kan (FBI) kin tetehk dahme re wiewia, oh wiahda ripoht kid kid kei. Rekord pwukat kasalehda me riatail Kristian kan koasoanehdi teng en pousehlahte kalokalohk.

Nan kisinlikou ehu ong FBI, kaunen post ohpis nan Orlando, Florida, nda: “[Tohnsukuhl en Paipel kan] kin kalohk ihmw lel ihmw wasa koaros nan kahnimwo oh kin keieu wia met nipwong kan. . . . Mwomwen me re koasoanehdi teng en pousehlahte kalokalohk mendahki uhwong laud kan koaros.”

Kaunen sounpei men me iang palien apwalih Sounpei kan (War Department) ntinglahng rehn FBI pwehn ripohtki duwen Frederick W. Franz, me mwuhr wiahla emen tohn Pwihn me Kin Apwalih Mwomwohdiso nan Sampah Pwon. Kaunen sounpeio nda: “F. W. Franz . . . kin doadoahk laud pwehn netikihla pwuhken ‘Finished Mystery’ kid kid kei.”

Charles Fekel, me mwuhr papah nin duwen emen tohn Pwihn me Kin Apwalih Mwomwohdiso nan Sampah Pwon, lelohng lokolok laud. Pilismen kan salihedi ih pwehki e kin kihkihpeseng pwuhko The Finished Mystery oh re pil kin tetehk nah kisinlikou kan. E selidi erein sounpwong ehu nan Baltimore, Maryland, oh re kahdaneki ih “Imwintihti sang Austria.” Ni eh eimah kalohk ong irail ko me kin kapeidakih ih, e koasoiahda dahme Pohl nda nan 1 Korint 9:16, me mahsanih: “Meid suwediong ie ma I sohte pahn lohki rongamwahu!” *

Patehng arail kin ngoangki kalokalohk, Tohnsukuhl en Paipel ko pil kin nsenohki kihong meteikan en sainihala doaropwe ehu me kak sewese kasaledekihala brother ko me sensel nan Atlanta. Anna K. Gardner nda: “Se kin ahnsou koaros soupisek. Ni ahnsou me brother ko mi nan imweteng, dahme se wia mwuhr iei rapahkihda aramas akan me pahn iang sain doaropweo. Se kin kohla ihmw lel ihmw. Aramas kid kid kei sainihala doaropweo! Se ndaiong aramas ako me ohl pwukat wia Kristian mehlel kei oh re selidi pwehki kopwung sapahrek.”

MIHTING TOHROHR LAUD KAN

Erein ahnsou apwal wet, mihting tohrohr laud kan kalapw wiawi pwehn kakehlakahda en riatail Kristian kan ar nanpwungmwahu rehn Siohwa. Kahn Iroir koasoia: “Daulih mihting tohrohr paisek . . . me wiawi erein pahro . . . Mihting tohrohr pwukat koaros kin ripohtki soahng mwahu kan. Mwoweo, mihting tohrohr koaros kin wiawi nan sounpwong keite (de riau de siluh) nan sounpar ehu; ahpw met e kin wiawi nan sounpwong koaros nan pahr ehu.”

Irail kan me ahneki mohngiong mehlel kin mwekidkihte rongamwahwo. Ni ehu mihting tohrohr nan Cleveland, Ohio, daulih aramas 1,200 me towehda oh meh 42 papidaisla, iangahki pwutak pwulopwul men me kin “kalahnganki mehkan me pid Koht oh pil duwen en poadidiong me ele kakete kahrehiong ekei me sohte pwoson en pwuriamweikihla.”

DAHME PAHN WIAWI MWUHR?

Ni pahr 1918 eh kereniong nek, Tohnsukuhl kan en Paipel sehse dahme pahn wiawi ni ahnsou kohkohdo. Re netikihla ekei wasa me re ahneki nan Brooklyn oh poasen kauno keseula Pittsburgh, Pennsylvania. Erein ahnsou me brother ko mi nan imweteng, pil ehu mihting en pahr ong irail kan me iang ahneki pesineso koasoandi en wiawi January 4, 1919. Dahme pahn wiawi?

Riatail Kristian kan doulahte nan arail doadoahko. Re uhdahn kamehlele me re pahn pweida me kahrehda re pilada iren Paipel wet ong iren pahr en 1919: “Sohte tehtehn mahwen ehu me wiawihda pwehn uhwong uhk pahn pweida.” (Ais. 54:17, King James Version) Irail onopadahngehr wekidekla laud kan me kakete wiawi ni soh kasikpe me pahn kalaudehla arail pwoson oh kakehlakahda irail ong doadoahk laud me pahn wiawi.

^ par. 6 Menlau kilang oaralapo “Sounpar Epwiki Samwalahro​—1917” nan pwuhk en pahr en 2017 (2017 Yearbook of Jehovah’s Witnesses) pali 172-176.

^ par. 22 Menlau kilang koasoipen Charles Fekel nan oaralapo “Peren me Kohsang Atail Nanti nan Doadoahk Mwahu,” nan Kahn Iroir (lokaiahn wai) en March 1, 1969.