1, 2. (a) Ia pahn mwomwen mour ma sohte Paipel? (b) Dahme kak sewese kitail en keieu paiekihda Paipel?

MEDEWEHLA ia mwomwen omw mour ma sohte Paipel? Ke sohte pahn kak ale kaweid mwahu pwehn kaweid uhk rahn koaros. Ke sohte pahn kak alehdi pasapeng mwahu ong omw peidek kan me pid Koht, mour, oh ahnsou kohkohdo. Oh ke pahn sehse ia mwomwen sapwellimen Siohwa wiewia kan ong aramas akan mahso.

² Kitail kalahnganki me kitail sohte mi nan soangen irair wet. Siohwa ketikihong kitail sapwellime Mahsen, Paipel. Oh e ketin inoukihda me sapwellime mahsen pahn mour poatopoat. Wahnpoaron Piter doadoahngki iren Paipelo Aiseia 40:8. Iretikitiko sohte uhdahn dokedoke pwuhko Paipel, ahpw e dokedoke dahme Paipel kin mahsanih. (Wadek 1 Piter 1:24, 25.) Kitail kak keieu paiekihda Paipel ma e wiawihda ni lokaia ehu me kitail wehwehki mwahu. Irail kan me perenki Mahsen en Koht kin kamehlele met. Erein sounpar tohto, mie ekei me kin uhdahn nsenohki oh nantihong en kawehwehda oh kihpeseng Paipel, mendahki e apwal en wia met. Dahme irail nantihong wia kin pahrekiong kupwuren Koht, me iei “aramas koaros en ale komourparail oh marainkihla me mehlel.”​—1 Tim. 2:3, 4.

3. Dahme kitail pahn koasoiapene nan iren onop wet? (Menlau kilang tepin kilel.)

 ³ Nan iren onop wet, kitail pahn koasoiapene ia duwen Mahsen en Koht eh wie momourte (1) ni lokaia kan ar kin wekila, (2) ni palien koperment kan ar kin wekila, oh (3) ni uhwong kan kin wiawihong kawehwehpen Paipel. Ia duwen atail pahn paiekihda atail kousapahlih ire pwukat? E pahn kalaudehla atail kalahnganki Mahsen en Koht. E pil pahn kalaudehla atail poakohng Meno me ketin wiahda Paipel oh ketikihong kitail pwehn wia kamwahupatail.​—Maika 4:2; Rom 15:4.

4. (a) Ia duwen lokaia kan ar kin ekisekis wekila? (b) Dahme kasalehda me atail Koht sohte kin ketin lipilipilki aramas sang lokaia koaros, oh ia duwen met eh kamwakid uhk?

⁴ Sang mahs kohdo, lokaia kan kin ekisekis wekila. Wehwehpen lepin lokaia oh lepin kahs kan mahso kak wekila ahnsouwet. Mwein ke kak medewehla ekei karasepen ia duwen lokaiao me ke kin lokaiahki eh kin wekila. Met pil duwehte lokaiahn Ipru oh Krihk, lokaia me tepin sounnting kan doadoahngki ni arail ntingihedi pali laud en pwuhk kan en Paipel. Lokaiahn Ipru oh Krihk en ahnsou wet uhdahn weksang ahnsou me Paipel tepin ntingdi. Eri koaros me men wehwehki Mahsen en Koht pahn men wadek Paipel me kawehwehdi ni pein arail lokaia, pil irail kan me ese lokaiahki lokaiahn Ipru oh Krihk en ahnsou wet. Ekei pehm me re anahne sukuhlki lokaiahn Ipru oh Krihk en mahso pwe ren kak wadek Paipel ni lokaiao me e tepin ntingdi. Ahpw met sohte pahn wia sawas laud nin duwen me re kasik. * Kitail kin kalahnganki me kawehwehn Paipel, de ekei wasa nan Paipel, miehier ni lokaia kereniong 3,000. E uhdahn sansal me Siohwa ketin kupwurki aramas sang “wehi koaros, kadaudok koaros, lokaia koaros” en kak paiekihda sapwellime Mahsen. (Wadek Kaudiahl 14:6.) Ia duwe, met sou kalaudehla omw men karanihala atail Koht limpoako me sohte kin ketin lipilipilki aramas?​—Wiewia 10:34.

5. Ia duwen King James Version eh wia sawas laud ehu?

⁵ Lokaia kan me sounkawehwehn Paipel kan doadoahngki ni arail kawehwehda Paipel pil kin ekisekis wekila. Kawehwehn Paipel ehu me mengei ong aramas akan en wehwehki ni eh tepin wiawihda ele pahn sohla nohn wehwe ong aramas akan mwuhr. Medewehla karasaras wet me pid kawehwehn Paipel ong ni lokaiahn wai. Paipel me adaneki King James Version tepin wiawihda nan pahr 1611. E pil iang Paipel kan me wiawihda ni lokaiahn wai me keieu ndand, oh pil wia sawas laud ong lokaiahn wai. * Ahpw King James Version sohte uhdahn kasalehda mwaren Koht ni sansal. E kin doadoahngki “Siohwa” nan ekei iretikitik oh “KAUN” nan iretikitik teikan nan Palien Paipel ni Lokaiahn Ipru ni wasa kan me mwaren Koht uhdahn ntingdi ie. Mwuhr, wiawihdahn Paipel wet pil doadoahngki lepin mahsen wet “KAUN” nan ekei iretikitik kan nan Palien Paipel ni Lokaiahn Krihk. Met wehwehki me King James Version pil pohnese wasa kan me mwaren Koht uhdahn ntingdi ie nan palien Paipel me aramas tohto kin kahdaneki Kadehde Kapw.

6. Dahme kahrehda kitail uhdahn kalahnganki kawehwehn New World Translation?

⁶ Ahpw mendahki met, lepin lokaia tohto nan King James Version wia lokaiahn mahs kei. Met pil duwehte tepin kawehwehn Paipel teikan me wiawihda ni lokaia teikan. Eri, kitail sou kalahnganki me neitail Paipel en lokaiahn wai,  New World Translation of the Holy Scriptures, wiawihda ni lokaiahn atail ahnsou? Kawehwehn Paipel wet ni pwon de ekei wasa miehier ni lokaia daulih 150, oh pali laud en aramas akan rahnwet kak wadek. Lepin lokaia kan me e doadoahngki uhdahn sansal oh kahrehda Mahsen en Koht en sair mohngiongitail. (Mel. 119:97) Keieu kesempwal, New World Translation kapwurehiong mwaren Koht ni wasa kan me mwar wet uhdahn ntingdi ie nan Paipel.

7, 8. (a) Dahme kahrehda mehn Suhs tohto nan pahr 200 samwa mwohn Krais sohte kak wehwehki Palien Paipel ni Lokaiahn Ipru? (b) Pwuhk dahieu Septuagint en Krihk?

⁷ Kekeirdahn palien koperment kin ekei pak kahrehda lokaiahn wasa ehu en wekila ahnsou sohte lipilipil. Ia duwen Koht eh ketin tehk mwahu me kekeirda pwukat en dehr kahrehiong aramas akan en sohte wehwehki sapwellime Mahsen? Ehu karasaras en mahs kak sewese kitail sapengala met. Mehn Israel kan, de mehn Suhs, iei me ntingihedi tepin pwuhk 39 ko en Paipel. Iei irail me “Koht ketin likihong . . . sapwellime mahsen.” (Rom 3:1, 2) Ahpw, ni pahr 200 samwa mwohn Krais, mehn Suhs tohto solahr wehwehki lokaiahn Ipru. Dahme kahrehda? Pwehki Aleksander Lapalap kalaudelahr Wehin Krihk ni eh kalowehdi wehi teikan. (Dan. 8:5-7, 20, 21) Ni wehi wet eh lalaudla, aramas tohto, iangahki mehn Suhs kan me mihla pahn eh kaunda tepida lokaiahki lokaiahn Krihk. Ni mehn Suhs tohto ar wiakihlahr lokaiahn Krihk arail lokaia, e pil apwalla ong pali laud en irail en wehwehki Palien Paipel ni Lokaiahn Ipru. Ia duwen arail pahn apwalihala kahpwal wet?

⁸ Mpen pahr 250 mwohn Krais, tepin pwuhk limau en Paipel ni lokaiahn Ipru kawehwehdiong ni lokaiahn Krihk. Kawehwehpen pwuhk kan mwurin pwuhk limau ko nan Palien Paipel ni Lokaiahn Ipru imwisekla nan pahr 100 samwa mwohn Krais. Kapatpatpenehn pwuhk pwukat koaros iei me mwuhr adanekihla Septuagint en Krihk. Septuagint iei tepin kawehwehn Palien Paipel ni Lokaiahn Ipru pwon.

9. (a) Ia duwen Septuagint oh pil kawehwehn Paipel en mahs teikan ar kamwakid sounwadawad kan en Mahsen en Koht? (b) Pali dahieu nan Palien Paipel ni Lokaiahn Ipru me ke keieu perenki wadek?

⁹ Septuagint kahrehiong mehn Suhs kan me lokaiahki lokaiahn Krihk oh pil meteikan ren kak wadek Palien Paipel ni Lokaiahn Ipru. Nna medewehla ia uwen ar perenkihda en rong de wadek Mahsen en Koht ni pein arail lokaia! Kedekedeo, ekei wasa nan Paipel pil kawehwehdiong ni lokaia teikan, duwehte lokaiahn Siria, Latin, oh lokaiahn Sehmen (Gothic). Ni sounwadawad kan ar wadek Paipel ni lokaia me re kak wehwehki, mwein mie wasa kan loale me re kin keieu perenki wadek, duwehte me kitail kin wia rahnwet. (Wadek Melkahka 119:162-165.) Ei mehlel, Mahsen en Koht kin doulahte wie momour mendahki lokaia kan kin wekila.

10. Dahme kahrehda pali laud en aramas akan sohte kak naineki Paipel ni mwehin John Wycliffe?

¹⁰ Mie ahnsou me me lapalap akan kin song en kauhdi aramas akan sang arail en naineki Paipel. Ahpw mie irail kan me kin pelianda uhwong pwukat. Karasepe, medewehla ohl me samanih pelien lamalam kan, John Wycliffe, nan pahr 1300 samwa. Ohl menet uhdahn kamehlele me koaros anahne paiekihda Mahsen en Koht. Ahpw ni eh mwehio, pali laud en aramas akan nan England sohte kak naineki Paipel. Pwekida? Kahrepe keieu iei pali laud en irail sohte naineki mwohni me itar en pwainda Paipel, pwehki pweinen pwurehng ntingihedi  oh wiahda Paipel kin uhdahn laud. Patehng met, pali laud en aramas akan sehse wadawad. Ei mehlel, mwein re kin rong wadawad en ekei iren Paipel kan ni arail kohla iang sarawi. Ahpw mwein irail sohte wehwehki dahme re rong. Dahme kahrehda? Pwehki Paipel me arail sarawio doadoahngki ntingdi ni lokaiahn Latin (Vulgate). Ahpw aramas akan solahr doadoahngki lokaiahn Latin ahnsowo. Ia duwen arail kak esehla padahk kaselel kan en Paipel?​—Lep. Pad. 2:1-5.

11. Ia duwen Paipel en Wycliffe eh kamwakid aramas akan?

¹¹ Nan pahr 1382, kawehwehn Paipel ni lokaiahn wai me mwuhr adaneki Paipel en Wycliffe, wiawihda. Pwuhko mwadangete kohpeseng nanpwungen irail kan me kin idawehn Wycliffe. Pwehki re men Mahsen en Koht en sair mohngiong en aramas akan, sounkalohk kei me adaneki Lollards, kin sapal kohseli nan kousapw kan nan England pwon. Re kin wadekohng aramas ako ire kan sang nan Paipel en Wycliffe oh kihong neirail copy en Paipel wet me re pwurehng ntingihedi. Arail nannanti uhdahn mie lipwe me kahrehda aramas akan en pil pwurehng men esehla Mahsen en Koht.

12. Ia duwen kaunen pelien lamalam kan ar mwekidki dahme Wycliffe wiahdao?

¹² Ia duwen kaunen pelien lamalam akan arail mwekidki met? Re kasalehda arail kailongki Wycliffe, nah Paipelo, oh pil nah tohnpadahk kan. Kaunen pelien lamalam ko kaloke Lollards ko oh kin rapahkihda oh kasohrehla Paipel en Wycliffe koaros me re kak diarada. Pil mwurin en Wycliffe mehla, re karaunkin ih sounpelian men. Ahpw sohte me kak kaloke emen me melahr. Ahpw kaunen pelien lamalam ko weirada tihn Wycliffe oh isikala, oh kesehla pehs ko nan pillap Swift. Mendahki met, re solahr kak kauhdi aramas akan me uhdahn men wadek oh esehla Mahsen en Koht. Nan sounpar kan mwurin mwo, aramas tohto nan Iurop oh sahpw teikan tepida kawehwe oh wiahda Paipel pwe pali laud en aramas akan en paiekihda.

13. Dahme kitail uhdahn kamehlele, oh ia duwen met eh kakehlakahda atail pwoson?

¹³ Kristian kan rahnwet sohte anahne medewe me Koht me ketin kamwakid doadoahk en kawehwehn Septuagint, Paipel en Wycliffe, King James Version, de pil kawehwehn Paipel teikan. Ahpw ni atail kin tehksapahli  poadopoad en kawehwehn Paipel pwukat oh pil kawehwe tohto teikan me wiawidahr, e kin utungada ire mehlel wet: Mahsen en Koht wie momourte nin duwen Siohwa ketin inoukihda. Ia duwe, met sou kin kakehlakahda omw pwoson me inou teikan koaros me Siohwa ketin inoukihda pahn pil pweida?​—Sos. 23:14.

14. Ia duwen Mahsen en Koht eh kalaudehla omw limpoak ong ih?

¹⁴ En kousapahlih ia duwen Paipel eh wie momourte sangete mahs sohte ihte kakehlakahda atail pwoson, ahpw e pil kin kalaudehla atail limpoak ong Siohwa. * Ei mehlel, ia kahrepen Siohwa ketikihda sapwellime Mahsen? Ia kahrepen e pil ketin inoukihda me Paipel pahn kin mour poatopoat? Pwehki e ketin poakohng kitail oh kupwurki padahki kitail pwe en wia kamwahu ong pein kitail. (Wadek Aiseia 48:17, 18.) Eri e pil pwung kitail en mwekidki sapwellimen Siohwa limpoak ni atail pahn poakohng ih oh pil peikiong sapwellime kehkehlik kan.​—1 Sohn 4:19; 5:3.

15. Dahme kitail pahn koasoiapene nan iren onop en mwuhr?

¹⁵ E uhdahn pwung en nda me pwehki kitail kin kalahnganki Mahsen en Koht, kitail pahn men wia uwen atail kak pwehn paiekihda laud. Ia duwen atail kak paiekihda laud pein atail wadawad en Paipel? Dahme kak sewese kitail en doadoahngki Paipel nan atail doadoahk en kalohk? Ia duwen irail kan me kin wia padahk nan mihting kan ar kak wiahki Paipel poahsoanpen arail padahk kan? Kitail pahn koasoiapene pasapengpen peidek pwukat nan iren onop en mwuhr.