1. Ia duwen atail kak ese ma kitail kak likih emen?

 EMEN me likilik kin nantihong en kapwaiada eh inou kan oh koasoi mehlel. (Mel. 15:4) Aramas akan ese me irail kak likih ih. Kitail men riatail Kristian kan en kilengwohng kitail ni ahl wet. Dahme kitail kak wia pwe ren kak likih kitail?

2. Ia duwen atail kak kadehdehda me kitail wia aramas likilik kei?

² Kitail sohte kak idingkihong meteikan en likih kitail. Kitail anahne kadehdehiong meteikan sang dahme kitail kin wia pwe ren kak likih kitail. Likilik kin duwehte mwohni. E apwal en kadoahkihada, ahpw e mengei en sohla mie. Siohwa ketin kadehdehda me kitail kak likih ih. Kitail kak ahnsou koaros likih ih pwehki “sapwellime pwuhng [“likilik,”NW] kin dehde ni wiepen nin lime kan koaros.” (Mel. 33:4) E pil ketin kasik kitail en kahlemengih ih. (Ep. 5:1) Kitail pahn koasoiapene mehn kahlemeng en ekei sapwellimen Siohwa ladu kan me kin alasang Samarailo nanleng oh kadehdehda me irail aramas likilik kei. Kitail pil pahn kilang irair limau me pahn sewese kitail en wia aramas likilik kei.

3-4. Ia duwen soukohp Daniel eh kadehdehda me e wia aramas likilik men, oh dahme met pahn kamwakid kitail en medewe?

³ Soukohp Daniel wia mehn kahlemeng mwahu en emen me likilik. Mendahki e kalipilipala Papilon, e kasalehda me aramas akan kak koapworopworki oh likih ih. Aramas akan kalaudehla arail likih ih ni ahnsou me Siohwa ketin sewese ih en kawehwehda ahn Nanmwarki en Papilon Nepukadnesar ouramano.  Ehu ahnsowo, Daniel anahne ndaiong nanmwarkio me Siohwa sohte ketin kupwurki ih—ire ehu me nanmwarki men sohte pahn men rong. Daniel anahne eimah pwehn wia met, pwehki Nepukadnesar kin keh lingeringer! (Dan. 2:12; 4:20-22, 25) Sounpar tohto mwuhr, Daniel pwurehng kadehdehda me ih aramas likilik men ni eh kawehwehda ni pwung nting kei me pwarada ni dihd en tehnpesen nanmwarkio nan Papilon. (Dan. 5:5, 25-29) Pil mwurin mwo, Darius mehn Media oh nah lapalap ako pil tehkada ahn Daniel doadoahk eh uhdahn “mwahu mehlel.” Irail pil esehda me Daniel “uhdahn ohl likilik men, oh e sohte kin wia mehkot sapwung de mehkot suwed.” (Dan. 6:3, 4) Ei, kaun akan me sohte kin kaudokiong Koht pil pohnese me irail kak likih sapwellimen Siohwa ladu menet!

⁴ Ni atail doudouloale ahn Daniel mehn kahlemeng, kitail kak pein idek rehtail: ‘Dahme irail kan me kaidehn Sounkadehdehn Siohwa kin medewehkin ie? Irail kin esehkin ie emen me kin kapwaiada eh pwukoa kan oh me irail kak likih?’ Dahme kahrehda peidek pwukat kesempwal? Pwehki kitail kin wahdo kaping ong Siohwa ni atail kin wia aramas likilik kei.

5. Dahme sewese Ananaia en wia aramas likilik men?

⁵ Nan pahr 445 mwohn Krais, mwurin Kepina Nehmaia pwurehng kauwada kelen Serusalemo, e rapahki ohl akan me e kak likih me pahn apwalih mwahu kahnimwo. Nanpwungen ohl ako, Nehmaia pilada Ananaia, kaunen Ihmw Laud Kehl Kehlailo. Paipel kawehwehda Ananaia nin duwen “ohl emen me  keieu likilik [me] kin lemmwiki Koht mehlelo laudsang me tohto teikan.” (Neh. 7:2, NW) En Ananaia poakohng oh lemmwiki Siohwa kamwakid ih en doadoahk laud nan eh pwukoa koaros me kohwong ih. Irair pwukat pahn pil sewese kitail en wia aramas likilik kei ni atail kin papah Koht.

6. Ia duwen Dikikus eh kadehdehda me e wia kompoakepahn wahnpoaron Pohl me e kak likih?

⁶ Medewehla mehn kahlemeng en Dikikus, emen me wahnpoaron Pohl kin likih. Ni ahnsou me Pohl sensel, e kin koapworopworki Dikikus oh koasoia me e wia “sounpapah lelepek” men. (Ep. 6:21, 22) Pohl sohte kin likihete Dikikus en wahla kisinlikou kan ong rie Kristian ko nan Episos oh Kolose, ahpw en pil kangoange oh kansenamwahwih irail. Dikikus katamankihong kitail ohl lelepek oh likilik kan rahnwet me kin apwalih atail nanpwungmwahu rehn Siohwa.​—Kol. 4:7-9.

7. Dahme ke kak sukuhlkihsang elder oh sounsawas kan duwen en wia aramas likilik men nan omw mwomwohdiso?

⁷ Rahnwet kitail uhdahn kalahnganki me kitail kak likih elder kan oh sounsawas kan. Duwehte Daniel, Ananaia, oh Dikikus, irail kin uhdahn nsenohki kapwaiada arail pwukoa kan. Karasepe, ni atail kin iang towehda mihting en nan wihk kan, kitail ese me miehier me pwukoahki padahk kan nan prokramo. Elder kan kin kalahnganki ni riatail Kristian kan me alehdi pwukoa ehu ong mihtingo ar kaunopada oh kapwaiada ar pwukoau! Pil ehu, ni atail luke neitail tohnsukuhl en Paipel kan en iang towehda atail mihting en imwin wihk kan, kitail eseier me mie me pahn wia kapahrek ong wehipokon. Oh kitail likih me e pahn mie sawasepen Paipel kan me kitail anahne ong kalohk. Brother lelepek pwukat kin apwalih mwahu kitail, oh kitail kin kalahngankihong Siohwa! Ahpw ni ahl dah kan me kitail kak kadehdehda me kitail aramas likilik kei?

8. Ia duwen atail en kasalehda toupahrek ni atail kin kasalehda atail nsenohki meteikan? (Lepin Padahk 11:13)

⁸ Kitail kin poakohng riatail Kristian kan oh men ese ia irarail. Ahpw, kitail anahne toupahrek oh wauneki ni arail sohte men meteikan en ese soahng kei duwen irail. Ekei nan mwomwohdisohn tepin Kristian ko kin “lipahned oh kin lidere mouren meteikan, ndinda soahng kan me sohte konehng irail en koasoia.” (1 Tim. 5:13) Kitail uhdahn sohte men duwe irail. Ahpw ele emen ndaiong kitail soahng kan duwen ih oh peki kitail en dehr ndaseli. Karasepe, sister men ele padahkihong kitail duwen soumwahu ehu me e ahneki, de kahpwal ehu me e lelohng, oh peki kitail en dehr ndaiong meteikan. Kitail anahne wia dahme e peki rehtailo. * (Wadek Lepin Padahk 11:13.) Met kitail pahn koasoiapene ekei irair kan me e kesempwal kitail en dehr ndaseli.

9. Ia duwen tohnpeneinei kan ar kak kadehdehda me irail aramas likilik kei?

⁹ Nan peneinei. Emenemen nan peneinei kin pwukoahki en dehr ndaseli soahng rir kan duwen irail. Karasepe, lih Kristian men ele ahnla wia mehkot me eh pwoudo kin kouruhrki. Ia duwe, ohlo pahn ndaiong meteikan oh kahrehiong liho en namenekla? Uhdahn soh! E poakohng eh pwoudo oh sohte pahn wia mehkot me pahn kamedekihala. (Ep. 5:33) Me pwulopwul kan kin men meteikan en pil waunekin irail. E kesempwal papah nohno kan en  tamataman met. Irail en dehr kanamenekihala seri ko ni ar kin ndahng meteikan duwen ahn seri ko sapwung kan. (Kol. 3:21) Seri kan anahne sukuhlki en kanahieng oh dehr ndaiong meteikan soahng kan me kak kanamenekihala tohn arail peneinei. (Deud. 5:16) Ni emenemen tohnpeneinei eh wia uwen eh kak en dehr koasoia soahng rir kan duwen eh peneinei, met pahn kalaudehla arail karanihala emenemen.

10. Dahme kin pidada en wia kompoakepah mwahu men? (Lepin Padahk 17:17)

¹⁰ Rehn kompoakepatail kan. Erein atail mour, mie ahnsou me kitail medewe me kitail anahne ndaiong kompoakepatail keren men atail pepehm duwen soahng kan. Ele met kak apwal ekei pak. Ele e apwal en ndaiong emen dahme mi loalatail, oh kitail pahn nsensuwedla ma kitail esehda mwuhr me kompoakepatailo ndaiong meteikan dahme kitail ndaiong. Ahpw, ia uwen atail kin kalahnganki emen me sohte kin ndaseli dahme kitail ndaiong! E kin wia kompoakepah mehlel men.​—Wadek Lepin Padahk 17:17.

11. (a) Ia duwen elder kan oh arail pwoud kan ar kin kasalehda me meteikan kak likih irail? (b) Mehn kasukuhl dah me kitail kak sukuhlkihsang elder men me apwalihala ire rir ehu nan mwomwohdiso oh mwuhr mi rehn eh peneineio? (Menlau kilang kilelo.)

¹¹ Nan mwomwohdiso. Elder kan me sohte kin ndaseli soahng rir kan kin wia “wasahn rukusang kisinieng” ong riarail Kristian kan. (Ais. 32:2) Kitail kak koasoiaiong elder kan soahng koaros pwehki kitail likih me irail sohte pahn ndaiong meteikan. Kitail sohte kin idingkihong irail en ndaiong kitail soahng rir kan. Patehng met, kitail kin kalahnganki ahn elder kan pwoud pwehki re sohte kin song kahrehiong arail pwoud elder ko en koasoiaiong irail soahng rir kan duwen meteikan. Ni mehlel, e wia kapai ehu me elder men sohte kin ndaiong eh pwoud soahng rir kan duwen rie Kristian kan. Ahn emen elder pwoud koasoia: “I kalahnganki me ei pwoudo sohte kin ndaiong ie soahng kan duwen irail kan me anahne sawas sang elder kan, de pil ihs irail. I kalahnganki me I sohte anahne pwunodki soahng pwukat me I sohte kak apwalihala. Pwehki met, I sohte apwalki  koasoiong koaros nan mwomwohdiso. I kak likih me ni ei koasoiaiong ei pwoudo duwen ei pepehm de kahpwal kan, sohte me pahn pil ese.” Ei mehlel, kitail koaros men meteikan en ese me kitail aramas likilik kei. Irair kaselel dah kan me pahn sewese kitail en lel mehn akadei wet? Kitail pahn koasoiapene irair limau.

12. Dahme kahrehda kitail kak nda me limpoak iei utupen likilik? Menlau kihda ehu karasaras.

¹² Limpoak iei utupen likilik. Sises mahsanih me kehkehlik riau me keieu kesempwal iei en poakohng Siohwa oh mehn mpatail kan. (Mad. 22:37-39) Atail poakohng Siohwa kin kamwakid kitail en alasang sapwellime mehn kahlemeng unsek en likilik. Karasepe, atail poakohng riatail Kristian kan kin kamwakid kitail en dehr ndaiong meteikan soahng rir kan duwen irail. Kitail en dehr ndahda soahng kan me kakete kauweirailla, kanamenekihirailla, de kamedekihirailla.​—Sohn 15:12.

13. Ni ahl dah me aktikitik kin sewese kitail en wia aramas likilik kei?

¹³ Aktikitik pahn sewese kitail en wia aramas likilik kei. Kristian men me aktikitik sohte kin kahrehiong meteikan en medewe me ih me tepin ndaiong meteikan duwen soahng ehu. (Pil. 2:3) E sohte kin song en kahrehiong meteikan en medewe me e ese soahng rir kan me e sohte kak koasoia. Aktikitik pil pahn kauhkitaildihsang en ndaseli pein atail madamadau me pid soahng kan me Paipel de neitail sawasepen Paipel kan sohte koasoia.

14. Ia duwen koahiek en dehdehki irair kan eh sewese kitail en wia aramas likilik kei?

¹⁴ Koahiek en dehdehki irair kan pahn sewese Kristian men en ese “ahnsoun nennenla oh ahnsoun koasoi.” (Ekl. 3:7, NW) Nan ekei sahpw, aramas kin kalapw nda: “Koasoi iei silper, ahpw nennenla iei kohl.” Met pil wehwehki me ekei pak, e mwahu en nennenla sang en koasoi. Ihme kahrehda Lepin Padahk 11:12 kaweidki: “Ma ke me loalokong, eri, ke pahn nennenla.” Medewehla karasaras ehu. Elder koahiek men kin kalapw alehdi pekipek en kohla sewesehki ekei mwomwohdiso arail kahpwal kan. Emen ienge elder kin ndahki ih, “E kin ahnsou koaros kanahieng en dehr koasoia soahng rir kan duwen mwomwohdiso teikan.” Pwehki eldero uhdahn ahneki erpit, ienge elder teikan nan eh mwomwohdisou kin wauneki ih. Irail uhdahn kamehlele me e sohte pahn koasoiaiong meteikan soahng rir kan duwen irail.

15. Menlau kihda ehu karasaras me kasalehda dahme kahrehda meteikan pahn likih iuk ma ke kin mehlel.

¹⁵ Kitail anahne en kin mehlel ma kitail men meteikan en likih kitail. Kitail kin likih aramas mehlel men pwehki kitail ese me e pahn koasoi mehlel ahnsou koaros. (Ep. 4:25; Ipru 13:18) Karasepe, ele ke men kamwahwihala omw koahiek en padahk. Eri ke peki emen en rong omw padahko oh sewesehkin uhk ia duwen omw kak kamwahwihala. Ihs me ke pahn likih me pahn kihong uhk kaweid ni mehlel? Emen me pahn ndaiong uhk dahme ke men rong de emen me ni kadek pahn ndaiong uhk dahme mehlel? Pasapengo sansal. Paipel mahsanih: “Omw pahn panawih emen ni sansal, mwahusang mweidohng en medemedewe me dene ke sohte mwahn katapanki. Mehnda ma kompoakepahmw men kansensuwedihiukala.” (Lep. Pad. 27:5, 6) Mendahki nin tapio e pahn apwal en rong, dahme kompoakepatail men kin ndaiong kitail ni mehlel pahn wia kamwahupatail ong ahnsou reirei.

16. Ia duwen Lepin Padahk 10:19 eh kasansalehda anahnepen kaunda pein kitail?

 ¹⁶ En kaunda pein kitail uhdahn kesempwal ma kitail men meteikan en likih kitail. Irair kaselel wet pahn sewese kitail en nennenla ni atail ale kasongosong en kasalehda soahng ehu me kitail en dehr padahkihong meteikan. (Wadek Lepin Padahk 10:19.) E kak apwal ong kitail en kaunda pein kitail ni atail kin doadoahngki social media. Ma kitail sohte kanahieng, kitail kakete sapwungala oh kasalehda soahng rir kan ong aramas tohto. Ni ahnsou me kitail kihpeseng ireo nan Internet, kitail sohte kak kaunda mwomwen ekei ar pahn doadoahngki ireo de uwen laud en kahpwal me met pahn kahrehda. En kaunda pein kitail pil kin sewese kitail en kak nennenlahte ni sounuhwong kan ar song en pitih kitail en kasalehda soahng kan me kak kahpwalihala riatail Kristian kan. Met kakete wiawi ni ahnsou me pwolihs kan kapeidakih kitail nan sahpw ehu me atail doadoahko keinapwidi. Kitail kak kapwaiada kaweido me kitail “sohte pahn nda mehkot” nan soangen irair pwukat oh pil irair teikan. (Mel. 39:1) Kitail anahne wia aramas likilik kei rehn aramas koaros, sohte lipilipil ma rehn atail peneinei, kompoakepatail, riatail Kristian kan, de meteikan. Oh pwehn wia emen me likilik, kitail anahne kaunda pein kitail.

17. Ia duwen atail kak sewese kalaudehla irair en likilik nan mwomwohdiso?

¹⁷ Ia uwen atail kalahnganki me Siohwa ketin kakerenihkitailla rehn riatail Kristian kan me kin limpoak oh likilik! Kitail koaros pwukoahki en wia aramas likilik kei ong riatail Kristian kan. Ni emenemen kitail kin kasalehda limpoak, aktikitik, koahiek en kasawihada irair kan, en kin mehlel, oh kaunda pein kitail, kitail kin sewese kalaudehla irair en likilik nan mwomwohdiso. Kitail en dehr uhdihsang kadehdehda me meteikan kak likih kitail. Kitail en kahlemengih atail Kohto, Siohwa, oh pousehlahte kadehdehda me kitail wia aramas likilik kei.