1. Dahme kahrehda e sohte kapwuriamwei me aramas tohto rahnwet sohte kak likih meteikan?

 ARAMAS akan nan ahn Sehdan sampah kin sehse ihs me irail kak likih. Irail kin kalapw nsensuwedkihla wiewiahn soun pesines kan, kaun en koperment kan oh kaun en pelien lamalam kan. Me tohto pil pehm me irail sohte kak likih kompoakparail kan, mehn mparail kan, pil tohn arail peneinei. Met sohte kapwuriamwei. Paipel kohpada: “Ni imwin rahn akan . . . , aramas akan pahn . . . soaloalopwoat, . . . karaunlikamw, . . . pangala meteikan.” Met wehwehki me aramas akan pahn duwehte Sehdan, koht en koasoandi en mwehi wet, me kitail sohte kak likih.​—2 Tim. 3:1-4; 2 Kor. 4:4.

2. (a) Ihs me kitail kak uhdahn likih? (b) Dahme ekei ele kin medewe?

² Ahpw kitail Kristian kei oh kitail ese me kitail kak uhdahn likih Siohwa. (Ser. 17:7, 8) Kitail uhdahn kamehlele me e kin ketin poakohng kitail oh me e “sohte kin ketin likidmeliehla” kompoakepah kan. (Mel. 9:10) Kitail pil kak likih Krais Sises pwehki e ketikihda moure ong kitail. (1 Pit. 3:18) Oh kitail kin sukuhlkihsang dahme kin pein wiawihong kitail me Paipel kin kihda kaweid likilik kan. (2 Tim. 3:16, 17) Kitail uhdahn kamehlele me kitail kak likih Siohwa, Sises, oh Paipel. Ahpw ekei ele kin medewe ma irail kak ahnsou koaros likih riarail Kristian kan nan mwomwohdiso. Ma ei, dahme kahrehda kitail kak likih irail?

3. Pai kaselel dahieu me kitail ahneki? (Mark 10:29, 30)

³ Siohwa ketin pilkitailda pwehn wia kisehn sapwellime peneinei nan sampah pwon. Met uhdahn wia pai kaselel tohrohr ehu me kin wahdo kapai tohto! (Wadek Mark 10:29, 30.) Nan sampah pwon, mie riatail kan me kin poakohng Siohwa duwehte  kitail oh song en wia uwen arail kak en kapwaiada sapwellime koasoandi kan nan arail mour. Atail lokaia, tiahk, oh likou kan ele weksang arail, ahpw kitail kin poakohng irail, pil ni atail ehdin tuhwong irail. Kitail kin uhdahn perenki iang irail kapinga oh kaudokiong Samatail limpoako nanleng.​—Mel. 133:1.

4. Dahme kahrehda kitail anahne riatail Kristian kan?

⁴ Met, kitail anahne kin miniminiong riatail kan laudsang mahs. Ekei pak, irail kin sewese wa atail katoutou kan. (Rom 15:1; Kal. 6:2) Irail pil kin kangoange kitail en kin doulahte soupisengki atail papah Siohwa oh wiahte kompoakepah. (1 Des. 5:11; Ipru 10:23-25) Medewehla ia pahn atail pepehm ma kitail sohte ahneki mehn perehpe mwahu sang mwomwohdiso pwehn sewese kitail en kesihnenda teng oh pelian atail imwintihti kan, me iei Sehdan me Tepil oh eh sampah suwed. Sehdan oh irail kan me e kaunda pahn kereniong uhwongada sapwellimen Koht ladu kan. Ahpw ni ahnsowo kitail pahn uhdahn kalahnganki me riatail Kristian kan kin sewese kitail!

5. Dahme kahrehda ekei pak ekei kin apwalki likih riarail Kristian kan?

⁵ Ahpw ekei apwalki likih riarail Kristian kan, mwein pwehki irail ehukihong emen riarail ko mehkot me re sohte men meteikan en ese, ahpw e uhd ndaiong meteikan. De mwein emen nan mwomwohdiso nda de wia mehkot me uhdahn kamedekihirailla. Soahng pwukat kakete kahrehda e apwal en likih meteikan. Eri, dahme kak sewese kitail en kakehlailihala atail likih riatail Kristian kan?

6. Ia duwen limpoak eh kak sewese kitail en kakehlailihala atail likih meteikan? (1 Korint 13:4-8)

⁶ Limpoak iei poahsoanpen atail likih meteikan. Keieun Korint irelaud 13 kawehwehda soahng tohto duwen limpoak me kak sewese kitail en kalaudehla de pwurehng kakehlaka atail likih meteikan. (Wadek 1 Korint  13:4-8.) Karasepe, iretikitik 4 mahsanih me “limpoak kin kanengamah oh kadek.” Siohwa kin ketin kanengamahiong kitail pil ni atail kin dipada mwohn silangi. Eri, kitail anahne kanengamahiong riatail kan ma irail nda de wia mehkot me kalidorihkitailda de kamedekeikitailla. Iretikitik 5 pil mahsanih: “[Limpoak] sohte kin mwadang lingeringerda. E sohte kin kolokol lingeringer.” Kitail sohte men “kolokol lingeringer,” de tamatamante soahng kamedek kan me riatail kan wiahiong kitail. Eklesiasdes 7:9 mahsanih me kitail en ‘kanengamahiong atail lingeringer.’ E uhdahn mwahu en doadoahngki kaweid en Episos 4:26 me mahsanih: “Dehr wie lingeringer lao ketipino kihrla”!

7. Ia duwen kaweido nan Madiu 7:1-5 eh pahn sewese kitail en kalaudehla atail likih meteikan?

⁷ Kitail pil kak sukuhlki en kalaudehla atail likih riatail Kristian kan sang ni atail kin kilangwohng irail ni ahlohte me Siohwa kin ketin wia. Koht ketin poakohng irail oh sohte kin ketin kilelehdi diparail kan. Kitail en pil dehr wia met. (Mel. 130:3) Kitail en dehr kilangete arail sapwung kan, ahpw kitail en wia uwen atail kak en kilang arail irair kaselel kan oh medewe duwen soahng mwahu kan me irail kak wia. (Wadek Madiu 7:1-5.) Kitail kamehlele me irail men wia dahme mwahu oh sohte uhdahn men kamedekihkitailla pwehki limpoak kin “kamehlele soahng koaros.” (1 Kor. 13:7) Wasaht sohte wehwehki me Siohwa ketin kasik me kitail en likih meteikan mehnda ma pil sohte mie kahrepe mwahu. Ahpw e ketin kasik me kitail en likih irail pwehki irail kasalehda me irail aramas likilik kei. *

8. Ia duwen omw kak kakairada omw likih riomw Kristian kan?

⁸ Pwe meteikan en likih de wauneki kitail, kitail anahne likih oh wauneki irail, oh met kin anahne ahnsou. Ia duwen omw kak kakairada omw likih riomw Kristian kan? Esehla mwahu irail. Koasoiong irail ni ahnsoun mihting kan nan mwomwohdiso. Koasoanehdi en iang irail kalohk. Kanengamahiong irail, kihong irail ahnsou en kasalehda me irail aramas likilik kei. Ele nin tapio, mwein ke sohte pahn ndaiong irail soahng koaros duwen pein kowe. Ahpw ni omw esehla irail, mwein ke pahn perenki padahkihong irail soahng kan duwen kowe. (Luk 16:10) Ahpw dahme ke kak wia ma emen riomw kahrehiong uhk en sohla likih ih? Dehr mwadang en sohla kompoakepahnki ih. Ahpw mweidohng ahnsou. Oh dehr mweidohng ahn ekei wiewia en kahrehiong uhk en sohla likih riomw Kristian kan. Me pid met, kitail pahn koasoiapene mehn kahlemeng en sapwellimen Siohwa ladu tohto me kin likilikihte meteikan mendahki ekei kansensuwedihala irail.

9. (a) Ia duwen Ana eh likilikihte sapwellimen Koht koasoandi kan mendahki sapwung en ekei me ahneki pwukoa? (b) Dahme ke kak sukuhlkihsang Ana me pid en likih sapwellimen Siohwa koasoandi kan? (Menlau kilang kilelo.)

⁹ Mie pak me ke nsensuwedkihla wiewiahn emen riomw Kristian me ahneki pwukoa? Ma ei, ele ke pahn paiekihda omw medewehla mehn kahlemeng en Ana. Ni ahnsowo, Samworo Lapalap Ilai me kin tiengla mwowe nan Israel nan arail kaudokiong Siohwa. Ahpw eh peneineio sohte kin wiahda mehn kahlemeng mwahu. Nah pwutak ko, me pil wia samworo kei, kin kaukaule wia tiahk samin oh kanamenek kan. Ahpw samarao sohte uhdahn  kapwungirahla. Siohwa sohte mwadangete ketikihsang Ilai eh pwukoahn samworo lapalap. Ahpw Ana sohte soikala sapwellimen Koht koasoandi kan, sang ni eh sohla iang kaudok nan impwal sarawio erein ahnsou me Ilai wia samworo lapalap. Ni Ilai kilang Ana eh pahtoula laud oh wie kapakap, e medewe me Ana sakaula. E sohte uhdi oh tehkada ahn Ana irairo, ahpw e kauwe liho me uhdahn nsensuwedla. (1 Sam. 1:12-16) Mendahki met, Ana inoukihda me ma e nainekihda pwutak men, e pahn wahdo pwutako en papah nan impwal sarawio, wasa me Ilai pahn apwalih serio. (1 Sam. 1:11) Ia duwe, wiewiahn nein Ilai pwutak ko anahnehte kapwungpwungla? Ei uhdahn, oh Siohwa ketin kaloke irail mwuhr. (1 Sam. 4:17) Koht pil ketin katingiheki Ana pwutak men, Samuel.​—1 Sam. 1:17-20.

10. Ia duwen nanmwarki Depit eh likilikihte meteikan mendahki ekei pangala ih?

¹⁰ Mie pak me emen kompoakepahmw keren panguhkala? Ma ei, medewehla dahme wiawihong Nanmwarki Depit. Emen kompoakepah ko adaneki Ahidopel. Ahpw ni ahnsou me nein Depit pwutako Apsalom song en nanmwarkihla, Ahidopel iangala Apsalom oh uhwongada Depit. Ia uwen met eh kamedek ong Depit me nah pwutako oh ohl me e wiahki kompoakepaho sohla kin utung ih! Ahpw Depit sohte mweidohng met en kauhdi eh likih meteikan. E doulahte likih emen kompoakepah tohrohr me kin loalopwoat, Usai, me sohte iang mwekid en uhwongo. Depit ahneki kahrepe mwahu en likih Usai. Usai kasalehda me e wia kompoakepah mwahu men, pil mendahkihla eh mour pwehn sewese Depit.​—2 Sam. 17:1-16.

11. Ni ahl dah me emen nein Napal ladu ko kasalehda eh likih meteikan?

¹¹ Pil medewehla mehn kahlemeng en emen nein Napal ladu ko. Depit oh nah ohl ako kin ni kadek sile nein ohlen Israelo, Napal, ladu kan. Ahnsou ehu mwuhr, Depit peki rehn ohl kepwehpweo Napal, en kihong kenen ih oh nah ohl ako kanarail mwenge, sohte lipilipil me Napal kak kihong irail. Ni Napal eh sohte dukiong pekipek kadek wet, Depit uhdahn lingeringerda oh koasoanehdi en kemehla ohl koaros nan imwen Napalo. Emen ladu ko pakairkilahng ahn Napal eh pwoudo, Apikail, duwen irairo. Pwehki laduwo wia tohnihmwo, e ese me Apikail kak doarehla ih.  E sohte tangasang wasao, ahpw e likih me Apikail pahn kak kapwungala irairo. E kak uhdahn kamehlele met pwehki aramas akan kin esehki liho lih erpit men. Dahme wiawi mwuhr kasalehda me laduwo ahneki kahrepe mwahu en likih Apikail. Ni eimah, Apikail kauhdi Depit sang eh pahn kapwaiada dahme e koasoanehdi. (1 Sam. 25:2-35) Apikail kamehlele me Depit pahn wiahda dahme pwung.

12. Ia duwen Sises eh ketin kasalehda me e likih sapwellime tohnpadahk ko mendahki arail sohte unsek?

¹² Sises kin ketin likih sapwellime tohnpadahk kan mendahki arail kin wiahda sapwung. (Sohn 15:15, 16) Ni Seims oh Sohn ara peki rehn Sises en ketikihong ira pwukoa tohrohr nan Wehio, Sises sohte ketin peikasalki ara kin papah Siohwa, de pil ketikihsang ira pwukoahn wahnpoaron. (Mark 10:35-40) Mwuhr, sapwellimen Sises tohnpadahk ko koaros tangasang ih nipwong me e ketin selidi. (Mad. 26:56) Ahpw Sises ketin likilikihte irail. E uhdahn mwahngih arail soh unsek kan; ahpw e ketin “poakohng irail lel ni imwi.” (Sohn 13:1) Sises me ketin iasadahro pil ketikihong sapwellime wahnpoaron lelepek 11 ko pwukoa kesempwal en tiengla mwowe nan doadoahk en katohnpadahk oh pil apwalih sapwellime sihpw kan. (Mad. 28:19, 20; Sohn 21:15-17) Mie kahrepe mwahu me Sises ketin likih ohl soh unsek pwukat. Irail koaros kin papah ni lelepek lao irail mehla. Eri Ana, Depit, nein Napal laduwo, Apikail, oh Sises wiahda mehn kahlemeng mwahu duwen en likih aramas soh unsek kan.

13. Dahme kak kahrehda e apwal en likih meteikan?

¹³ Mie pak me ke likih riomw Kristian men oh ndahng mehkot me ke sohte men meteikan en ese, ahpw mwuhr ke diarada me e kauwehla omw likih ih? Met kak uhdahn kansensuwed. Ehu ahnsowo, sister men padahkihong emen elder duwen mehkot rir oh likih me eldero sohte pahn ndaiong meteikan. Rahno mwuri, ahn eldero pwoudo delepwohnla rehn sistero pwehn kangoange, oh mwomwen ese dahme sistero padahkihong eldero. Kitail kak wehwehki kahrepen sistero eh uhdahn apwalki likih eldero. Ahpw sistero wia dahme pwung oh peki sawas. E kohla rehn emen elder tohrohr oh eldero sewese ih en pwurehng kakehlailihala eh likih elder kan.

14. Dahme sewese brother men en pwurehng kakehlailihada eh liki meteikan?

¹⁴ Erein ahnsou werei, brother men kin nsensuwed pahn elder riemen me e medewe e sohte kak likih. Ahpw e tepida medemedewe duwen mehkot me brother men me e uhdahn wauneki koasoia. Dahme kesempwal me e koasoia iei: “Sehdan iei atail imwintihti, kaidehn riatail kan.” Eri brothero medewe kanahieng duwen koasoio oh dahme e anahne wia. Mwurin eh kapakapohng Siohwa oh peki sawas, kedekedeo e kakehr wiahda popohl rehn elder riemeno.

15. Dahme kahrehda e kakete werei ong kitail en pwurehng kakehlailihala atail likih meteikan? Menlau kihda ehu karasaras.

¹⁵ Mie pak me ke sohla ahneki pwais kaselel nan mwomwohdiso? Met kak uhdahn kamedek. Grete oh eh nohnou wia Sounkadehde lelepek kei nan Nazi Sehmen nan 1930 samwa ahnsou me atail doadoahko keinapwidi. Grete kin perenki eh pwukoahn daipihada nein rie Kristian kan Kahn Iroir. Ahpw ahnsou me brother ko esehda me eh pahpao kin uhwong padahk mehlel, irail kihsang eh pwukoau pwehki re perki me eh pahpao pahn ndaiong sounuhwong kan duwen arail mwomwohdisou. Ahpw kaidehn ihte kahpwal wet me Grete ahneki. Erein ahnsowo pwon ni Mahwen Keriau en Sampah, brother ko sohte likih Grete  oh eh nohnou oh sohte kin kihong neira Kahn Iroir oh sohte kin koasoiong ira ni arail tuhpene nanial kan. Met uhdahn kamedek! Kahrehda Grete koasoia me erein ahnsou werei, e apwal ong ih en mahkohng oh likih brother pwukat. Ahpw kedekedeo e wehwehkihda me Siohwa ketin mahkongehr irail, eri e anahne pil wia duwehte. *

16. Dahme kahrehda kitail en nantihong esehla likih riatail Kristian kan?

¹⁶ Ma ke lelohng soangen irair kansensuwed wet, nantihong ken pwurehng kakehlailihala omw likih meteikan. Ele ke anahne ahnsou laud, ahpw omw nanti pahn mie katepe. Karasepe, ma mie pak kitail kangada mwenge pwoisin, ele kitail pahn uhdahn tehk kanahieng dahme kitail kin kang. Ahpw atail kangada mwenge suwed pak ehu sohte pahn kauhkitaildihsang mwenge. Pil duwehte met, kitail en dehr mweidohng soahng kamedek ehu me lelohng kitail en kaluwetehla atail likih riatail Kristian kan koaros, me kitail ese me sohte unsek. Ni atail kin pwurehng kakehlailihala atail likih meteikan, kitail pahn peren oh kak medemedewehte dahme kitail kak wia pwehn sewese irair en likilik nan mwomwohdiso.

17. Dahme kahrehda e uhdahn kesempwal en likih meteikan, oh dahme kitail pahn koasoiapene nan iren onop en mwuhr?

¹⁷ En likih meteikan sohte kin kalapw wiawi nan ahn Sehdan sampah, ahpw kitail kak likih riatail kan pwehki kitail kin limpoakpene. Atail likih riatail kan kin kalaudehla atail peren oh miniminpene ahnsou wet, oh pahn pere kitail nan atail apwal akan ni ahnsou kohkohdo. Dahme ke pahn wia ma emen kansensuwedihiukala oh ke sohla likih ih? Song en kilangwohng irairo ni ahlohte me Siohwa kin ketin wia, doadoahngki kaweid oh ire mehlel kan en Paipel, kakairada limpoak mehlel ong riomw Kristian kan, oh sukuhlsang mehn kahlemeng kan nan Paipel. Kitail kak powehdi atail medengkihla soahng ehu oh pwurehng kakehlailihala atail likih meteikan. Ni atail wia met, kitail pahn perenki atail ahneki kompoakepatail tohto me “kin loalopwoatpene laudsang pirien kan.” (Lep. Pad. 18:24) Ahpw kitail dehr kin itarkihte likih meteikan. Irail anahne ese me irail pil kak likih kitail. Nan iren onop en mwuhr, kitail pahn koasoiapene ia duwen atail kak kadehdehda me riatail Kristian kan kak likih kitail.