Manaman en Koht Eh kin Doadoahk nan Kapikipikda kan!

“Nanleng wiawihkihda mahsen en KAUN-O, eh mahsen me pil wiahda ketipin, maram oh usu kan.”—MEL. 33:6.

1, 2. (a) Ia duwen aramas akan ar kin kalaudehla arail wehwehki duwen lahng oh sampah? (b) Peidek dahieu me anahne pasapengla?

DAULIH sounpar 100 samwalahro, saintis tohto kin kamehlele me lahng kin wiawihkihda mwutumwut en usu ehute. Ia uwen tikitik me re medewehki duwen lahng! Met re kin medewe me lahng kin wiawihkihda mwutumwut en usu kan me daulih lik pak 100 oh ekei mwutumwut en usu pwukat wiawihkihda usu lik lik kei. Ni arail kin doadoahngki mehn kilang wasa doh, nempe en mwutumwut en usu kan me re kin diar kin wie tohtohla.

² Duwehte arail wehwehki duwen lahng kin tikitik ni ahnsowo, re pil sohte kin wehwehki duwen sampah. Mehlel, aramas me kin momour sounpar epwiki samwalahro kin ese laud sang arail pahpa kahlap ako. Ahpw, aramas rahnwet kin wehwehkihla mwahu laud sang aramas en ahnsowo duwen lingan oh kapwuriamwei en mour oh pil koasoandi kan en sampah me kin kolokol mour. Oh kitail pahn uhdahn sukuhlki soahng tohto duwen sampah oh lahng ni ahnsou kohkohdo. Ahpw mie peidek kesempwal ehu. Ia duwen mehkoaros ar miehla nin tapio? Kitail kak esehda pasapengpen peidek wet ihte pwehki Sounkapikada eh ketin kasalehda met sang Pwuhk Sarawi.

Manaman Kapwuriamwei en Kapikipikda

3, 4. Ia duwen Koht eh ketin kapikada audepen lahng oh sampah? Ia duwen sapwellime doadoahk eh kin kalinganahla ih?

³ Tepin mahsen en Paipel kin kawehwehda ia duwen lahng oh sampah ar miehla: “Nin tapio, Koht ketin kapikada lahng oh sampah.” (Sen. 1:1, NW) Sohte mie mehkot mwohn Siohwa eh ketin kapikada audepen lahng oh sampah. E ketin doadoahngki sapwellime manaman pwe en ketin kapikada lahng, sampah oh audepe koaros. Aramas kin doadoahngki peh kan oh dipwisou kan pwe en wiahda mehkot, ahpw Koht kin ketin doadoahngki sapwellime manaman pwe en ketin wia sapwellime doadoahk kaselel kan.

⁴ Iren Paipel kan kin karasahiong sapwellimen Koht manaman duwehte “limen” Koht. (Eks. 8:19; Mad. 12:28) Oh “mehkan me eh ketin wiahda” sang ni eh kin ketin doadoahngki sapwellime manaman kin uhdahn kalinganahla ih. Sounmelkahka Depit koulki: “Ia uwen sansal en pahnlahng eh kasalehda sapwellimen Koht lingan! Ia uwen eh kasalehda mwahu mehkan me eh ketin wiahda!” (Mel. 19:1) Mehlel, kapikipikda kan kin kihda mehn kadehdepen sapwellimen Koht manaman me kapwuriamwei. (Rom 1:20) Ia duwen met eh kin wiawi?

Sapwellimen Koht Manaman me Sohte Imwi

5. Menlau kihda karasepe en sapwellimen Siohwa manaman me kin wiahda kapikipikda kan.

⁵ Uwen laud en lahng kin kihda mehn kadehde me sapwellimen Siohwa manaman sohte kin nekla. (Wadek Aiseia 40:26.) Medewehla ketipin. Atail ketipin iei usu ehu me dohsang sampah mpen mwail duwedep silirar (93,000,000) oh eh karakar lel degree riedep isirar (27,000,000°F). Mendahki atail ketipin kin wiahda karakar laud, pwehki uwen doh en sampah kin kahrehiong koaros en pousehlahte kak mour. E sansal me lapalahn manaman kin anahn pwe en kapikada ketipin oh pil usu lik lik teikan koaros. Siohwa sapwellimanki manaman me anahn pwe en ketin wia met.

6, 7. (a) Dahme kahrehda kitail kak nda me Koht kin ketin doadoahngki sapwellime manaman ni soandi mwahu? (b) Dahme kin kasalehda me lahng oh sampah sohte kin depweila miehla?

 ⁶ Kitail kin kilang mehn kadehde kan me Koht kin ketin doadoahngki sapwellime manaman ni soandi mwahu. Karasepe: Medewehla ke kolokol koakon ehu me audaudki kisin mpwei ni soangsoangen poh kan. Ke itikada mwahu koakono, eri, ke koskihiei mpwei ko koaros pohn pwehl. Ke pahn kasik me mpwei ko pahn kak pein kohpene ni arail poh, mpwei poh mei ko ehu wasa, mpwei poh oangoahng ko ehu wasa oh poh teikan ehuehu wasa? Sohte kak! Mwekid kan me sohte emen koasoanehdi kin ahnsou koaros kahrehda sohte soandi mwahu. Aramas kin pwungki ire mehlel wet.

⁷ Ni atail kin kilengdalahng oh sukuhlki lahng, dahme kitail kin kilang? Kitail kin diar mwutumwut en usu kan me uhdahn laud oh soandi mwahu, usu kan, ketipin oh maram ape, mepwukat koaros kin mwekimwekid ni uhdahn pwung. Met sohte kak depweila wiawi de mwekid ehu me sohte emen koasoanehdi. Eri, kitail anahne idek, manaman dahieu me tepin kadoadoahk pwe en wiahda atail lahng oh sampah me soandi mwahu? Palien sains sohte kak kadehdehda manamano me wiahda lahng oh sampah. Ahpw Paipel kin kadehdehda me iei sapwellimen Koht manaman, me keieu kehlail nanleng oh sampah. Sounmelkahka men koulki: “Nanleng wiawihkihda mahsen en KAUN-O, eh mahsen me pil wiahda ketipin, maram oh usu kan.” (Mel. 33:6) Oh kitail kak kilang ekeite usu kan ni atail kin kilengdalahng pahnlahng ni pwong!

Sapwellimen Koht Manaman oh Sampah

8. Ia uwen atail uhdahn ese duwen sapwellimen Siohwa doadoahk kan?

⁸ Dahme kitail ese duwen kapikipikda kan en sampah kin inenen tikitik ma kitail kapahrekiong soahng koaros me kitail en sukuhlki. Uwen atail ese duwen sapwellimen Koht kepikipikda kan kin duwehte dahme ohl lelepek Sohp nda: “Ahpw mepwukat iei mehkot tikitik en sapwellime manaman, ihte ngilen mwenginingin me kitail rongehr. Ihs me ese ia uhdahn uwen sapwellimen Koht lapalap?” (Sohp 26:14) Sounpar 100 kei mwurin mwo, Nanmwarki Solomon me erpit tehkada duwen sapwellimen Siohwa kepikipikda kan oh nda: “[Koht] ketin koasoanehdi ahnsou kan me konehng soahng koaros. E ketikihong kitail atail ineng en ese dahme pahn pweida ni ahnsou kohkohdo, ahpw e sohte mweidohng kitail en wehwehki mehlel wiepen nin lime kan.”—Ekl. 3:11; 8:17.

9, 10. Dahme Koht ketin doadoahngki ni ahnsou me e ketin kapikada sampah? Dahme wiawihda erein rahn en kapikipik siluh ko?

⁹ Ahpw, Siohwa ketin kasalehda oaritik kesempwal kan duwen sapwellime doadoahk kan. Karasepe, Paipel kin padahkihong kitail me sapwellimen Koht manaman kin doadoahk nin sampah mahsie. (Wadek Senesis 1:2.) Ni ahnsowo, sohte sahpw, marain oh pil sohte ahng me kitail kak esingengki pohn sampah.

¹⁰ Paipel pil usehlahte kawehwehda dahme Koht ketin wia erein rahn en kapikipik ko. Rahn pwuko sohte reireiki awa 24 ahpw kin reireiki erein ahnsou ehu me ehuehu soahng kan me Koht ketin kapikada kin lao imwisekla. Ni keieun rahn, Siohwa ketin kahrehda marain en tepida miehla nin sampah. Doadoahk wet pahn imwisekla ni ahnsou me maram oh ketipin kakehr  sansal ong sampah. (Sen. 1:3, 14) Ni keriaun rahn, nan wehwe tepida wiawihda. (Sen. 1:6) Eri, pihl, marain oh ahng mielahr nin sampah ahpw saikinte mie sahpw. Ni tepin kesiluhwen rahn en kapikipikda, Siohwa ketin doadoahngki sapwellime manaman en wiahda sahpw. Ele e ketin kahrehda rerrer en sahpw oh pwolkeno en wiawi pwe sahpw en kak pwarada sang nansed. (Sen. 1:9) Mie soahng kaselel teikan me pil kapikipikda ni kesiluhwen rahno oh erein rahn kan mwuri.

Sapwellimen Koht Manaman oh Soangen Mour Koaros

11. Dahme kin sansalkihda uwen kapwuriamwei, toupahrek oh lingan en soahng kan me kin mour?

¹¹ Sapwellimen Koht manaman pil kin doadoahk ni soandi mwahu pwe en wiahda soangsoangen mehkan me momour. Ni eh ketin doadoahngki sapwellime manaman, erein rahn kesiluh lella rahn keweneu, Koht ketin kapikada soangsoangen tuhke, dihpw oh pil mahn akan me uhdahn tohto. (Sen. 1:11, 20-25) Kahrehda, mepwukat kin kasalehda karasepe tohto en uwen kapwuriamwei, toupahrek oh lingan en wiawihdahn kapikipik kan. Met kin kasalehda wiepen doadoahk me keieu kaselel.

12. (a) Ia duwen kapikipikda kan ar kin sohsohki arail irair kan? (b) Dahme kitail anahne sukuhlki sang mour koaros ar kin pousehlahte kihong arail irair kan ong kadaudokarail kan?

¹² Nna medewehla mour koaros nin sampah me iangahki mwahs akan, dihpw kan, elepant kan, roahs lapala kan oh pil aramas akan. Mendahki mie soangsoangen aramas, mahn, de tuhke kan, ahpw kin mie koasoandi ehu nan kisin war * kan nan paliwararail me kin kahrehiong ren sohte wekila sang dahme re sosohkidi. Kasoandi wet kin kolokol wekpeseng en nanpwungen mour pwukat sangete nin tapio leledo met. Nin duwen dahme Siohwa Koht kupwurki, sampah oh audepe kan koaros kin wiewia dahme re kapikipikda en wia pwe mour koaros nin sampah  en kak pousehlahte momour. (Mel. 139:16) Eri, koasoandi wet eh kin uhdahn pweida oh soandi mwahu pil kin kadehdehda me kapikipikda koaros iei doadoahk en “limen” Koht de sapwellime manaman.

Kapikipikda Ehu nin Sampah me Keieu Kaselel

13. Ia duwen Koht eh ketin kapikada aramas?

¹³ Mwurin ahnsou reirei dower powe oh Koht ketin wiahda soahng tohto me kin momour oh pil sohte kin momour, eri sampah wiahla wasa kaselel ehu. Ahpw, Siohwa saikinte ketin uhdi doadoahngki sapwellime manaman ong doadoahk en kapikipik. E pahn ketin kapikada mehkot me keieu kaselel nin sampah. Kohkohlahng keimwiseklahn keweneun rahn, Koht ketin kapikada aramas. Ia duwen Siohwa eh ketin wia met? Sang ni eh ketin doadoahngki sapwellime manaman oh pwehl en sampah.—Sen. 2:7.

14. Ni ahl kesempwal dahieu aramas kin weksang mahn akan?

¹⁴ Senesis 1:27 mahsanih: “Koht eri ketin wiahda aramas; e ahpw ketin wiahda aramas rasehng ih. E ketin wiahda ohl oh lih.” Atail wiawihda rasehng Koht kin wehwehki me Siohwa ketin kapikada kitail en kak kasalehda limpoak, ahneki saledek en pilipil oh pil wiahda nanpwungmwahu reh. Eri, atail mwahliel kin weksang mwahliel en mahn akan. Siohwa ketin wiahda mwahliel en aramas pwe kitail en kin perenki sukusukuhlki duwen ih oh sapwellime doadoahk kan kohkohlahte.

15. Dahme Adam oh Ihp kakete ahneki?

¹⁵ Ni tepin poadopoad en aramas, Koht ketikihong Adam oh eh pwoud, Ihp, sampah oh audepe kaselel koaros pwe ira en esehla oh perenki. (Sen. 1:28) Siohwa ketikihda mwenge tohto oh pil paradais ehu ong ara wasahn kousoan. Ira kak mour kohkohlahte oh naineki kadaudok unsek lik lik kei. Ahpw met sohte pweida.

Pohnese Pwukoahn Sapwellimen Koht Manaman

16. Koapworopwor dahieu me kitail ahneki mendahki pelian me tepin aramas akan ira wiahda?

¹⁶ Adam oh Ihp sohte kalahnganki oh peikiong ara Sounkapikada ahpw ni roporop ira pelianda ih. Kadaudokara kan koaros me soh unsek kin lokolongki imwilahn ara wiewia. Ahpw Paipel kin kawehwehda ia duwen Koht eh pahn ketikihsang ohla koaros me sapeik en tepin pahpa oh nohno kahrehda. Paipel pil kin kasalehda me Siohwa pahn ketin kapwaiada dahme e kupwurki nin tapio. Sampah pahn wiahla paradais ehu oh direkihla aramas me peren, roson oh ahneki mour soutuk. (Sen. 3:15) Pwe kitail en pwosonte koapworopwor kaperen wet, kitail anahne sawas sang sapwellimen Koht manaman.

17. Soangen madamadau dah me kitail anahne soikala?

¹⁷ Kitail anahne peki rehn Siohwa sapwellime manaman. (Luk 11:13) Atail wia met pahn sewese kakehlaka atail kamehlele me kapikipikda kan iei wiepen limen Koht. Rahnwet, mwekid me kin uhki padahk me dene sohte Koht oh me mour kin pein miehla kin wie tohtohla. Sohte poahsoanpen de mehkot me kin kadehdehda padahk pwukat. Kitail en dehr mweidohng madamadau sapwung pwukat en kapingada de kahrehiong kitail en kamehlele. Kristian koaros anahne kaunopada en pelianda soangen mwekid pwukat oh kasongosong kan me kin pidada met.—Wadek Kolose 2:8.

18. Ni atail kin medemedewe duwen audepen lahng oh sampah oh aramas akan ar tepin miehla, dahme kahrehda e sapwung en pohnsehsehla Sounkapikada men?

¹⁸ Atail pwoson Koht oh Paipel uhdahn pahn kehlailla sang ni atail kasawih mwahu mehn kadehde kan me utungada duwen kapikipikda. Ni arail kin medemedewe duwen audepen lahng oh sampah oh aramas akan ar tepin miehla, me tohto sohte men kamehlele me mie ehu soangen kehl likin kehl me re kak kadehdehda sang palien sains me pidada mepwukat. Ahpw ma kitail pahn doadoahngki arail madamadau wet pwe en kawehwehda soahng kan, kitail sohte pahn kak kasawih mehn kadehde kan koaros. Patehng met, met pahn kahrehiong kitail en pohnsehsehla uwen eh sansal me kapikipikda tohto me kitail sohte kak wadekedi kin inenen soandi mwahu  oh mie kahrepen ar wiawihda. (Sohp 9:10; Mel. 104:25) Nin duwen Kristian kan, kitail kamehlele me Siohwa kin ketin doadoahngki sapwellime manaman pwe en ketin kapikada mehkoaros.

Sapwellimen Koht Manaman oh Atail Pwoson Koht

19. Dahme kak kadehde ong kitail me Koht kin ketin ieias oh pil duwen doadoahk en sapwellime manaman?

¹⁹ Kitail sohte anahne ese mehkoaros duwen kapikipikda kan pwe kitail en pwoson, poakohng oh lemmwiki Koht. Rasehng atail kin kompoakepahnki emen, pwoson Siohwa kin poahsoankihda laudsang ihte ire mehlel kan. Duwehte nanpwungmwahu en aramas akan eh kin kekeirda pwehki arail esehla emenemen, atail pwoson Koht pil kin kekeirda ni atail kin sukuhlki laud duwen ih. Ei, kitail kin kamehlele me e ketin ieias ni eh kin ketin sapengla atail kapakap kan oh ni atail pohnese kamwahupen atail kin doadoahngki sapwellime kaweid kan nan atail mour. Kitail kin uhdahn karanihala Siohwa ni atail kilang tohtohlahn mehn kadehde kan me e kin ketin kaweid kitail, perekitail, kapaiada atail nannanti papah ih, oh ketikihda dahme kitail kin anahne. Mepwukat koaros kin uhdahn kadehdehda me Koht kin ketin ieias oh pil duwen doadoahk en sapwellime manaman.

20. (a) Dahme kahrehda Koht ketin kapikada lahng, sampah oh aramas? (b) Ia imwilahn atail pousehlahte idawehn kaweid en sapwellimen Koht manaman?

²⁰ Paipel iei ehu karasepe mwahu me Siohwa kin ketin doadoahngki sapwellime manaman pwehki sounnting ko ar kin lohkihda Mahsen en Koht sang ni manaman wet eh kin doadoahk rehrail. (2 Pit. 1:21) Atail onop kanahieng Paipel kak kalaudehla atail pwoson me Koht me ketin kapikada mehkoaros. (Kaud. 4:11) Siohwa ketin wiahla Sounkapikada pwe en ketin kasalehda sapwellime irair kaselel en limpoak. (1 Sohn 4:8) Kahrehda kitail en wia uwen atail kak pwe kitail en sewese meteikan en sukuhlki duwen Samatail oh Kompoakepatail nanleng me kin limpoak. Ahpw ong pein kitail, ma kitail pousehlahte weweidki sapwellimen Koht manaman, kitail pahn ahneki ahnsou mwahu oh pil pwais kaselel en sukuhlki duwen ih kohkohlahte. (Kal. 5:16, 25) Emenemen kitail en pousehlahte sukuhlki duwen Siohwa oh sapwellime wiewia kaselel kan oh medemedewe duwen limpoak poatopoat me e ketin kasalehda ni eh ketin doadoahngki sapwellime manaman pwe en ketin kapikada lahng, sampah oh aramas.

[Nting tikitik me mi pah]

Ke Kak Kawehwehda?

• Dahme kitail kak sukuhlki duwen sapwellimen Koht manaman me pid lahng oh sampah?

• Atail kin wiawihda rasehng Koht kin kihong kitail ahnsou mwahu dah?

• Dahme kahrehda kitail anahne kasawih mwahu mehn kadehde me utungada kapikipikda?

• Ia duwen atail nanpwungmwahu rehn Siohwa eh kak kekeirda?

[Peidek en Onop]

[Kilel nan pali 13]

Dahme soandi mwahu en audepen lahng oh sampah kin padahkihong kitail duwen kapikipikda?

[Credit Line]

Stars: Anglo-Australian Observatory/David Malin Images

[Kilel kan nan pali 14]

Ia duwen mepwukat koaros ar kin pwurepwurehng wiawihda?

[Kilel nan pali 16]

Ke kaunopadahr pwe ken uhki omw pwoson?