1, 2. (a) Kisakis dahieu me Koht ketikihong Adam? (b) Dahme kahrehda Koht ketin wiahda ahn Adam eh pwoud? (Menlau kilang tepin kilel.)

 MIE kahrepe ehu me Siohwa sapwellimaniki pwehn ketin kapikada sampah. E ketin kapikada sampah “ni mwomwen wasa mwahu ong aramas en kousoan ie.” (Ais. 45:18) Tepin aramaso, Adam, kapikipikda ni unsek. Siohwa ketikihong ih mwetuwel en Ihden, wasahn kousoan kaselel ehu me diren soangsoangen tuhke kan oh mahn akan. Ahpw mie mehkot me sohte iang mi wasao. Siohwa mwahngih duwen met oh ketin mahsanih: “E sohte konehng aramas menet en kelekelehpw. I pahn wiahiong eh werek en wia sawasepe.” Eri, Siohwa ketin kameirkelikihala Adam oh ketikihsang apwoat tihnkopwouwih ko oh ketin wiahda “lih emen.” Ni Adam eh pirida, e uhdahn perenkihda eh kilang eh pwoudo. E nda: “Iei met emen me rasehng iehte—tih me sang tih kat, oh uduk sang ni udukei. E pahn adaneki ‘Lih’ pwehki eh kohsang rehn ohl.”​—Sen. 2:18-23.

² Liho wia kisakis ehu sang rehn Koht ong Adam. E wia sounsawas unsek men ong Adam. Koht pil ketikihong liho pwais kaselel en naitikihada seri kan. Paipel mahsanih: “Adam eri kihong eden  eh pwoudo Ihp pwehki eh wia inen aramas momour koaros.” (Sen. 3:20) Adam oh Ihp pahn kadirehkihla sampah aramas unsek kan. Tepin atail pahpa oh nohno oh neira seri kan pahn ahneki pwais kaselel en kahrehiong sampah en wiahla paradais oh apwalih soahng koaros me kin momour.​—Sen. 1:27, 28.

3. (a) Pwe ira en ale sapwellimen Koht kupwuramwahu, dahme Adam oh Ihp anahne wia, ahpw dahme wiawi? (b) Peidek dah kan me kitail pahn koasoiapene?

³ Pwe ira en ale sapwellimen Koht kupwuramwahu, Adam oh Ihp anahne peikiong Siohwa oh pwungki sapwellime kaunda. (Sen. 2:15-17) Ira pahn kak kapwaiada mehkoaros me Koht kupwurki ira en wia ihte ma ira kolokol ara lelepek ong ih. Ahpw e kansensuwed pwe Adam oh Ihp sohte peikiong Siohwa. Ira rongala Sehdan oh dipada mwohn Koht. (Sen. 3:1-6; Kaud. 12:9) Dahme mwekid en sapeik wet wiahiong lih akan? Dahme ekei lih lelepek kan wiahda mahso? Dahme kahrehda kitail kak nda me lih Kristian kan rahnwet uhdahn “ngeder”?​—Mel. 68:11.

4. Ihs me pwukoahki dihp me Adam oh Ihp wiahda?

⁴ Siohwa ketin kupwurki Adam en kawehwehda kahrepen eh sapeik. Kahrepe dahieu me Adam doadoahngki? E nda: “Lih me komw ketikihong ieo me patohwanohng ie I en tungoale, iei me I tungoalehkihda.” (Sen. 3:12) Adam sohte nsensuwedkihla dahme e wiahdao. Ahpw e song en kapwukoahki Ihp oh e pil song en kapwukoahki Siohwa me ketin kapikada eh pwoudo. Mendahte Adam oh Ihp koaros dipada, Siohwa ketin kapwukoahki Adam pilipilo me ira wiahda. Iei kahrepe wet me Paipel mahsanihki me “dihp tepidohng sampah sang rehn aramas tehmen [Adam], ahpw tialahng mehla.”​—Rom 5:12.

5. Ia imwilahn aramas akan ar pein kaunda irail?

⁵ Sehdan kamehlelehiong Adam oh Ihp me ira sohte anahne Siohwa en ketin wia ara Kaun. Met kahrehda peidek wet en pwarada duwen ihs me ahneki pwuhng en kaunda aramas. Pwehn sapengala peidek wet, Siohwa ketin mweidohng aramas akan ren kaunda pein irail erein ahnsou reirei. Ia imwilahn met? Aramas akan kahrehda soangsoangen kahpwal kan en wiawi. Erein sounpar epwiki kei samwalahr ko, mpen aramas sapw (100,000,000) me mehla nan mahwen kan. Nin duwen me Paipel mahsanih, “sohte aramas emen me kaunda pein eh mour.” (Ser. 10:23) Ihme kahrehda Kristian mehlel kan kin pwungki me Siohwa en ketin wia arail Kaun.​—Wadek Lepin Padahk 3:5, 6.

6. Nan sahpw tohto, soangen wiewia dah kan kin lelohng lih oh serepein kan?

⁶ Ohl oh lih akan kin lokolok nan sampah wet me mi pahn kaundahn Sehdan. (Ekl. 8:9; 1 Sohn 5:19) Ahpw lih akan kin lelohng ekei wiewiahn mwersuwed me uhdahn laud. Karasepe, nan sampah pwon, emen lih sang nanpwungen lih silimen kin lelohng tiahk lemei sang arail pwoud de me re kin iang. Nan ekei pelien tiahk, pali laud kin kesempwalki pwutak sang serepein. Dahme kahrehda? Pwehki re leme me ni ahnsou me re laudla, re kak apwalih arail pahpa nohno kan oh pil pousehla kadaudok en peneineio. Nan ekei wasa, serepein kan sohte kesempwal, oh pahpa nohno kan kin kemehla irail mwohn ar ipwidi.

7. Dahme Koht ketikihda ong ohl oh lih akan nin tapio?

⁷ Siohwa sohte ketin kupwurki soangen wiewia lemei kan me kin lelohng lih akan. Sapwellime wiewia ong lih akan kin pahrek oh e ketin wauneki irail. Ni Siohwa eh ketin kapikada Ihp, e sohte ketin kapikada pwehn wia lidun Adam. E kapikipikda unsek oh ahneki irair kaselel tohto me kahrehiong ih en wia werek mwahu men ong eh pwoudo. Ihme kahrehda Paipel mahsanih me ni kaimwiseklahn rahn keweneu me Koht ketin kapikada mehkan, e ketin “kupwurperenkihda wiepen nin lime pwukat  koaros.” (Sen. 1:31) Ei, Adam oh Ihp ahneki soahng koaros pwe ira en uhdahn pweida.

8. (a) Ia mwomwen wiewiahn pali laud en aramas akan? (b) Erein poadopoad en aramas, ihs me Siohwa kin ketin sewese oh utung?

⁸ Mwurin uhwong me wiawi nan mwetuwel en Ihden, aramas akan pousehlahte sapeikiong Siohwa. Nan pahr kan me keren, ahn aramas akan ar wiewia kan inenen suwedla. Nin duwen Paipel kohpada, rahn pwukat wia “ahnsou apwal ekei.” (2 Tim. 3:1-5) Mendahki wiewia suwed en ekei, ahnsou koaros kin mie ohl oh lih akan me kin peikiong sapwellimen Koht kosonned kan oh pwungki ih en ketin wia arail Kaun. Re kin likih Siohwa oh e kin ketin sewese oh utung irail.​—Wadek Melkahka 71:5.

9. Aramas depe me pitla sang Nohliko, oh dahme kahrehda?

⁹ Ni mwehin Noha, Siohwa ketin doadoahngki Nohliko pwehn kasohrehla aramas suwed akan. Aramas malaulaute me pitila. Ma mie rien Noha ohl oh lih akan momourte ni ahnsowo, irail pil iangete mehla nan Nohliko. (Sen. 5:30) Uwen tohtohn lih akan me pitla sang Nohliko pil duwehte uwen tohtohn ohl me pitla. Irail pwukat iei Noha, eh pwoudo, neira pwutak silimeno oh arail pwoud ko. Irail koaros pitla pwehki re peikiong Siohwa oh kapwaiada kupwure. Aramas koaros me momour ahnsou wet kohsang aramas welimen pwukat me Koht ketin sewese oh doarehla.​—Sen. 7:7; 1 Pit. 3:20.

10. Dahme kahrehda Siohwa ketin sewese oh pere ahn ohl lelepek kan mahs arail pwoud kan?

¹⁰ Sounpar kan mwuri, Koht pil ketin sewese oh pere ahn ohl lelepek kan mahs arail pwoud kan. Lih pwukat sohte kin kaulimki arail mour oh Siohwa ketin kapaiada irail. (Sud 16) Emen lih pwukat iei Sara. E sohte kaulim ahnsou me e anahne kohkohsang imweo nan Ur me kansenamwahu oh kohla mihla nan ihmw likou kan. E “peikiong Eipraam oh kin ekerki eh kaun.” (1 Pit. 3:6) Pil medewehla duwen Repeka, ahn Aisek pwoudo. E wia kisakis kaselel ehu sang rehn Siohwa. Paipel mahsanih me Aisek “poakepoakehla mehlel Repeka, iei me e sohla kin nsensuwedki mehlahn eh nohno.” (Sen. 24:67) Rahnwet, sapwellimen Siohwa aramas akan kin paiekihda lih lelepek tohto me duwehte Sara oh Repeka me kin mi nanpwungarail.

11. Ia duwen sounkeneitik riemen en Israel ara kasalehda eimah?

¹¹ Ahnsou me mehn Israel ko wia lidu kei nan Isip, re wia pwihn tikitik ehu. Ahpw mwuhr re tohtohla wiahla wehi laud ehu. Parao wiahda kehkehlik ehu me kisin seri pwutak koaros pahn kamakamla ahnsou me re ipwidi. Mie lihen Israel riemen me mwomwen pwukoahki sounkeneitik kan. Emen ede Sipra oh emen Pua. Ira sohte idawehn ahn Parao kehkehliko en kemehla kisin seri pwutak kan en Israel. Sounkeneitik pwukat uhdahn eimah pwehki ira lemmwiki Siohwa laudsang ara masak Parao. Oh Siohwa ketin kapaiada ira mwuhr ni eh ketikihong ira neira seri tohto.​—Eks. 1:15-21.

12. Dahme Depora oh Sael wiahda me kapwuriamwei?

¹² Erein ahnsou me mie sounkopwung kan nan Israel, Koht ketin idihada lih emen me adaneki Depora en wia soukohp men. Depora kangoange Sounkopwung Parak oh pil sewese mehn Israel kan ren pitsang arail imwintihti ko. E kohpada me lih emen, a kaidehn Parak, pahn alehdi kapingpen eh kalowehdi mehn Kenan kan. Imwintihti pwukat lohdi ahnsou me Sael, lih emen me kaidehn mehn Israel, kemehla Sisera, kaun en sounpei en Kenan kan.​—Sounkopwung 4:4-9, 17-22.

13. Dahme Paipel padahkihong kitail duwen Apikail?

¹³ Pil medewehla lih lelepek, Apikail, me momour mpen sounpar 1,100 samwalahro mwohn Krais. Paipel mahsanih me ih lih koahiek  men ahpw eh pwoudo ohl mihn, mwahl oh pweipwei men. (1 Sam. 25:2, 3, 25) Erein ahnsou ehu, Depit kin pere nein Napal mahn akan oh tohndoadoahk kan. Kahrehda mwuhr, e kadarala nah ohl ako ren peki rehn Napal kanarail mwenge oh pil soahng teikan me re anahne. Ahpw Napal “kasaroweiraildi” oh sohte kihong irail mehkot. Depit inenen lingeringerda oh koasoanehdi en kemehla Napal oh nah ohl ako. Ahpw mwurin eh rongada dahme Napal wiadahr, Apikail wahla rehn Depit mwenge oh pil kisakis kan. Pwehki ahn Apikail wiewia wet, Depit sohte kemehla Napal. (1 Sam. 25:8-18) Mwuhr Depit ndaiong: “Kaping ong KAUN-O, Koht en Israel, me ketin poaroneikomwihdo pwehn tuhwong ie.” (1 Sam. 25:32) Mwurin Napal mehla, Depit pwoudikihda Apikail.​—1 Sam. 25:37-42.

14. Soangen doadoahk dah me nein Sallum serepein ko iang wia? Ia duwen lih Kristian kan rahnpwukat arail duwehte irail?

¹⁴ Ahnsou me mehn Papilon kan kauwehla Serusalem oh tehnpas sarawio nan pahr 607 mwohn Krais, mie ohl, lih oh seri tohto me mehla. Nan pahr 455 mwohn Krais, dihd kan en Serusalem pwurehng wiawihda pahn kaweid en Nehmaia. Nanpwungen tohndoadoahk tohto pwukat me sewese doadoahko iei nein Sallum nah serepein ko. Arail pahpao iei “kaunen apalien wehin Serusalem.” (Neh. 3:12) Nein Sallum serepein ko perenki wia soangen doadoahk kan mendahki arail pahpao kaun emen. Met katamankihong kitail duwen lih Kristian tohto me kin iang doadoahk en kauwada wasahn kaudok de ihmw teikan nan sampah pwon rahnwet.

15. Pwais kaselel dahieu me Siohwa ketikihong Mery?

¹⁵ Siohwa ketikihong lih akan pwais tohrohr kan ren wia nan sapwellime doadoahk. Emen iei serepein meipwono me adaneki Mery. E kisinihniong Sosep. Mwohn ara pwopwoudida, Mery liseianda sang sapwellimen Siohwa manaman. Dahme kahrehda Koht ketin pilada Mery en wia inen Sises? Pwehki e ahneki soangen irair kaselel kan me anahn pwehn kairada seri unsek menet. Met uhdahn wia pwais kaselel ehu en wia inen ohlo me keieu lapalap nin sampah.​—Mad. 1:18-25.

16. Ia sapwellimen Sises pepehm ong lih akan? Menlau kihda ehu karasaras.

¹⁶ Sises kin uhdahn ketin kadek ong lih akan. Karasepe, medewehla duwen liho me “kohkohwahki mehn warmwowi erein sounpar eisek riau.” Liho doahke sapwellimen Sises likowo pwe en mwahula. Ia duwe, Sises ketin engiengda pah? Soh. E ketin kadek oh mahsanih: “Nei serepein, omw pwoson me kakehlaiukada. Eri, kohkohwei ni popohl, pwe ke kehlaildahsangehr omw soumwahwen.”​—Mark 5:25-34.

17. Dahme wiawi ni rahnen Pendekos pahr 33?

¹⁷ Ni Sises oh sapwellime tohnpadahk ko ar wie seiseiloak, mie ekei lih me kin apwalih irail. (Luk 8:1-3) Ni rahnen Pendekos pahr 33, mpen ohl oh lih 120 ale sapwellimen Koht manaman ni ahl tohrohr ehu. (Wadek Wiewia 2:1-4.) Sounpar tohto mwoweo, Siohwa ketin mahsanih: “I pahn kamwerehdi ei manaman pohn soangsoangen aramas akan, oh noumwail pwutak kan oh serepein kan pahn wia kokohp, . . . Oh pil pohn nei lidu kan, ohl oh lih, I pahn pil kamwerehdi ei manaman ni rahn ako.” (Soel 2:28, 29, NW) Manaman wet me wiawi ni rahn en Pendekos kadehdehda me Siohwa sohla ketin kupwurki wehin Israel me kesehla oh uhwongada kaudok mehlel, ahpw e uhd ketin kupwurki ohl oh lih akan me wiahda Israel en Koht. (Kal. 3:28; 6:15, 16) Nein Pilip, me kin iang kalohki rongamwahu, nah serepein pahmen ko iang mi nanpwungen lih akan me kin kalohkseli ni mwehin tepin Kristian ko.​—Wiewia 21:8, 9.

18, 19. (a) Pwais kaselel dahieu me Koht ketikihong ohl oh lih akan? (b) Dahme sounmelkahkao ndahki lih akan me kin kalohki rongamwahwo?

¹⁸ Mpen pahr 1875 kohdo, ohl oh lih malaulau kei me uhdahn men esehla padahk mehlel en Paipel. Irail wia mehn kahlemeng mwahu ni arail iang pidada pweidahn sapwellimen Sises kokohp me mahsanih: “Rongamwahu en Wehin Koht pahn lohkseli wasa koaros nin sampah, pwe kadehde en mie ong aramas koaros—a mwuri, imwin sampah ahpw pahn kohdo.”—Mad. 24:14.

¹⁹ Pwihn tikitik en Tohnsukuhl en Paipel pwukat wialahr Sounkadehdehn Siohwa kan dauliher meh 8,000,000 rahnwet. Pil patehng irail, aramas daulih 11,000,000 teikan me iang towehda Kataman en pwoulahn Sises nan pahr 2013. Pali laud en irail iei lih akan. Oh pil mie Sounkadehde daulih 1,000,000 me kin toukihda pali laud en arail ahnsou ong doadoahk en kalohk. Nan sahpw tohto, pali laud en irail pwukat iei lih akan. Siohwa ketikihong lih akan pwais kaselel en wia wiliepe nan doadoahk wet. Kahrehda, dahme sounmelkahkao nda uhdahn pweida: “Kaun-o ketin poahngoak, oh lih ngeder me waseli poaron en poahngok wet.”​—Mel. 68:11.

20. Soangen oaralap mwahu dah me kitail kak doadoahngki me mwahu ong atail kaudok en peneinei de pein atail onop?

²⁰ Kitail sohte kak koasoiahda duwen lih lelepek koaros nan Paipel wasaht. Ahpw kitail kak wadek duwen irail nan Mahsen en Koht oh nan oaralap kan me pwarada nan neitail sawaspen Paipel kan. Kitail kak doudouloale mehn kahlemeng en Rud oh duwen eh loalopwoat. (Rud 1:16, 17) Kitail pil kak paiekihda ni atail tehk mehn kahlemeng en Lih Nanmwarki Ester. Kitail kak sukuhlki lih pwukat oh lih teikan erein atail wia atail kaudok en peneinei. De ma kitail kelehpw, kitail kak sukuhlki duwen lih pwukat oh lih teikan ahnsou me kitail kin wia pein atail onop.

21. Ia duwen lih lelepek kan ar kasalehda lelepek ong Siohwa?

²¹ E uhdahn sansal me Siohwa kin ketin kapaiada doadoahk en kalohk en lih lelepek kan oh kin sewese irail ni ahnsou apwal akan. Karasepe, erein kaunda lemei en mehn Nazi kan oh Communist, Siohwa kin ketin sewese lih lelepek kan en kolokolete arail lelepek ong ih. Me tohto lelohng lokolok, oh pil ekei kamakamla pwehki arail peikiong Koht. (Wiewia 5:29) Duwehte lih lelepek pwukat, sister kan oh meteikan rahnwet kin pilada Koht en wia arail Kaun. Duwehte me Siohwa ketin mahsaniong mehn Israel ko, E ketin mahsanihong irail: “Kumwail dehr masak, pwe I pahn sewesei kumwail.”​—Ais. 41:10-13.

22. Pwais kaselel dah kan me kitail kak kasikasik ahnsou kohkohdo?

²² Ni ahnsou kohkohdo, Koht pahn ketin doadoahngki ohl oh lih pwukat me kin lemmwiki ih en sewese aramas rar kei me pahn iasada pwehn sukuhlki duwen Siohwa oh soahng kaselel kan me e ketin kupwurki ong tohnsampah. Patehng met, re pahn iang kamwahwihala sampah en pwurehng paradaisla. Lao lel ahnsowo, kitail koaros en kesempwalki atail pwais en “miniminpene” papah Siohwa.​—Sep. 3:9, NW.