1-3. (a) Dahme kahrehda wahnpoaron Pohl lingeringerda nan Adens? (b) Dahme kitail kak sukuhlki ni atail onopki en Pohl mehn kahlemeng?

 POHL uhdahn lingeringer ni eh mi Adens nan Krihs, kahnimw en kasukuhl kesempwal ehu, wasa me mie pak Socrates, Plato, oh Aristotle pil kin wia sounpadahk kei. Tohn Adens kin uhdahn kesempwalki arail pelien lamalam. Re kin pwongih soangsoangen dikedik kan, kahrehda Pohl kak kilang dikedik kan wasa koaros me e kin kohla ie—nan imwen kaudok kan, nan wasahn netinet kan, oh nanial akan. Pohl kin ese ia duwen Koht mehlelo, Siohwa, eh kin ketin kilangwohng dikedik kan. (Eks. 20:4, 5) Duwehte Siohwa, wahnpoaron lelepek menet kin kalahdeki dikedik kan!

² Dahme Pohl kilangada ni eh pedolongala nan wasahn netineto uhdahn kasaut. Diren sansal kasaut en koht Erimihs irekla ni paliepeng en palikapi en wasao, limwahn wasahn pedolongo me aramas kin kalapw doadoahngki. Mie wasahn kaudok tohto nan wasahn netineto. Ia duwen wahnpoaron ngoang menet eh pahn kalohk ong aramas pwukat me kin kaudokiong dikedik tohtohie? E pahn kak kasalehda wahu ni eh kolokol eh meleilei oh nda mehkot me ih oh aramas ako kak pwungkipene? E pahn kak sewese ekei en kak diarada Koht mehlelo oh kaudokiong ih?

³ Nan Wiewia 17:22-31, kitail kak wadek en Pohl kapahreko me e wia mwohn aramas loalokong kan nan Adens. Pohl uhdahn koahiek oh kin kasalehda kamantik oh dehde mwahu. Ni atail onopki duwen en Pohl mehn kahlemeng, kitail kak sukuhlki laud ia duwen atail pahn koasoia soahng kan me meteikan kak iang pwungki, oh sewese irail en pein wehwehkihla ire pwung kan.

4, 5. Ia wasa nan Adens me Pohl kin kalohk ie, oh soangen aramas dah me kin mi wasao?

⁴ Pohl kohla Adens erein eh keriaun seiloak en misineri, mpen pahr  50. a Erein eh awiawih Sailas oh Timoty en kohdo sang Peria, e “tepida padapadahk nan sinakokeo ong mehn Suhs,” duwehte me e kin kalapw wia. E pil kohla kalohk “nan wasahn netineto,” wasa me e kak koasoiong irail me kaidehn mehn Suhs me kin kousoan Adens. (Wiewia 17:17) En tohn Adens kan wasahn netineto mi paliepeng en palikapi en kisin dohlo Akropolis, oh uwen laud en wasao mihmi ni mpen eiker 12. Wasahn netineto kin wia laudsang en ihte pwainda oh netikihla kepwe. E pil wia wasahn tuhpene me keieu kesempwal nan kahnimwo. Nin duwen me ehu pwuhk koasoia, wasaht iei wasa me sounpesines kan, sounpolitik kan, aramas loalokong kan oh sounnting kan kin tuhpene ie. Mehn Adens kin perenki tuhpene wasao pwe ren koasoiapene soangsoangen oaralap kan.

⁵ E sohte mengeiong Pohl en sewese aramas akan nan wasahn netineto ren kamehlele dahme e kin padahngki. Irail me iang rongorong Pohl iei pwihnen Epikurus oh Sdohik, me wia kisehn sukuhl kan me kin uhpene pwehki dahme re kin kamehlele. b Pwihn en Epikurus kin kamehlele me mour depweila miehla. Dahme re kin kamehlele iei met: “Sohte anahnepen masak Koht; Me melahr akan sohte kin medek; Aramas kak alehdi me mwahu; Aramas kak dadaurete pahn me suwed.” Pwihn en Sdohik kin kamehlele me e kin kesempwal en alehdi loalokong oh dehde mwahu. Re sohte kin kamehlele me Koht ketin sapwellimanki irair kaselel kan. Pwihn en Epikurus oh Sdohik sohte kin kamehlele me mie kaiasada, duwen me sapwellimen Krais tohnpadahk kan kin padahngki. Oh e sansal me dahme pwihn riau pwukat kin kamehlele uhdahn weksang padahk mehlel me Kristian akan kin kamehlele, me Pohl kin kalokalohki.

6, 7. Dahme sounpadahk en Krihs kan medewehki en Pohl padahk kan? Oh ia duwen ekei aramas ar mwekidki atail padahk kan?

⁶ Dahme sounpadahk en Krihs kan medewehki en Pohl padahk kan? Ekei kin nda me Pohl ‘ewenwedei,’ me wehwehki ni lokaiahn Krihs “sounrik werentuhke.” (Wiewia 17:18) Me pid lokaiahn Krihs wet, emen semen koasoia: “Lepin lokaiao kohsang en kisin menpihr men eh kin kohkohseli rikada krein kan, oh mwuhr lepin lokaiao kin kadoadoahk ong aramas akan me kin rikada luhwen mwenge kan oh soahng teikan nan wasahn netinet. Oh pil mwurin mwo, lepin lokaiao uhd kadoadoahk ni karasaras ong aramas emen me kin kihpene soangsoangen ire kan, ahpw mehlel aramas me sohte wehwehki ire pwukat.” Kahrehda ohl pwukat me iang sukuhl laud kin nda me Pohl pweipwei oh ihte me e kin wia, e kin kapwukapwurehiong dahme meteikan kan kin koasoia. Ahpw nin duwen me kitail pahn kilang, Pohl sohte mworuskihla ahd me re kapailokehki ih.

⁷ Pil duwehte rahnpwukat, aramas akan kin mwamwahliki oh kapailoke kitail pwehki atail wia Sounkadehdehn Siohwa kei oh kin kamehlele  Paipel. Karasepe, ekei sounpadahk kan kin koasoia me padahk me dene mour pein miehla oh aramas kohsang mahn (evolution) kin mehlel, oh ma ke loalokong, ke anahne pwungki padahk wet. Irail kin kamehlele me aramas pweipwei kan me kin kahng kamehlele evolution. Aramas me alehdi sukuhl laud pwukat kin men meteikan en medewe me kitail pweipwei pwehki atail kin padahngki dahme Paipel mahsanih oh kasalehda mehn kadehde kan me mie Sounkapikpik men me kapikada mehkoaros. Kitail sohte kin mworuskihla met. Ahpw kitail kin koasoi ni eimah ni atail kin uhki atail kamehlele me Sounkapikpiko, Siohwa Koht, me ketin kapikada mour nin sampah.—Kaud. 4:11.

8. (a) Dahme ekei nda ni ar rong en Pohl padahko? (b) Ele soangen wasa dah Areopakus, wasa me Pohl wisikla ieo? (Menlau kilang nting tikitik kan.)

⁸ Ahpw ekei me rong en Pohl padahko nan wasahn netineto, nda: “Likamwete ih sounkalohki koht en sahpw teikan.” (Wiewia 17:18) Ma Pohl kalokalohki duwen koht kapw kei ong mehn Adens kan, eri e mi nan keper. Pwe sounpar tohto mwoweo, sounpadahko Socrates alehdi kopwung pwehki e wia soahngohte. Ong kahrepe wet oh kahrepe teikan, e pakadeikda oh kamakamala. Eri e sohte kapwuriamwei me Pohl wisikla Areopakus oh ale ruwes en kawehwehda padahk kan me mwomwen ehusoahng ong mehn Adens kan. c Eri, ia duwen Pohl eh pahn kalohk ong aramas ekei me sehse Paipel?

9-11. (a) Dahme Pohl tepite koasoia nan eh kapahreko? (b) Ia duwen atail kak alasang Pohl nan atail kalohk?

⁹ Tamataman me Pohl lingeringerkihda dikedik kan me e kilangada. Ahpw e sohte mwadangete kauwe kaudok en dikedik. Dahme e wia iei e kolokolete eh meleilei. Ni kamantik, e song en kamwakid irail me rongorong ih sang ni eh tepikihda eh padahko mehkot me irail koaros kak pwungkipene. E koasoia: “Mehn Adens kan, I kilang me ni soahng koaros kumwail kin lemmwiki koht akan laudsang meteikan.” (Wiewia 17:22) Eri e mwomwen me Pohl nda, ‘I kilang me kumwail kin kesempwalki pelien lamalam.’ Ni loalokong, Pohl kapingahkin irail ar kin nsenohki arail pelien lamalam. E ese me mendahki padahk likamw kan kin pitiehdi aramas, ekei irail kakete wia aramas mwahu kei me men esehla padahk mehlel. Pwe Pohl ese me pein ih mahso “sohte ese mehkot oh seupwoson.”—1 Tim. 1:13.

¹⁰ Mwuri, Pohl koasoia me e kilangada mehkot me kadehdehda en  mehn Adens kan ar kin nsenohki pelien lamalam. E kilangada pei sarawi ehu me kasarawihong “Koht Emen me Sohte me Ese.” Ehu pwuhk koasoia me, “mehn Krihs oh meteikan kin kalapw wiahda pei sarawi kan ong ‘koht kei me sohte me ese.’ Re wia met pwehki re masak me ma mie koht emen me re sohte kin kaudokiong, kohto pahn lingeringerda.” Pei sarawi wet kasalehda me mehn Adens kan kin kamehlele me mie Koht emen me re sehse. Pohl doadoahngki pei sarawi wet pwehn tepida koasoia duwen rongamwahwo me e kin kalohki. E kawehwehda: “Dahme kumwail kin kaudokiong ni amwail sohte kin ese, ih me I kin kalohkihong kumwail.” (Wiewia 17:23) En Pohl padahk kin kadek ahpw kehlail. E sohte kalokalohki duwen koht emen me kapw de ehusoahng, nin duwen me ekei karaunehki ih. E kaukawehwehda duwen Kohto me re sehse, me iei Koht mehlelo.

¹¹ Ia duwen atail kak alasang Pohl nan atail doadoahk en kalohk? Ma kitail kin tehk mwahu wasa, kitail kak kilang soahng kan me kasalehda en aramas emen eh kin poadidiong pelien lamalam. Kitail kak tehk ma e mware mehkot de mie kepwehn sarawi kan me mi likin imweo. Ke kak nda, ‘I kilang me ke wia aramas emen me kin kesempwalki pelien lamalam.  Ih soangen aramasen me I men koasoiong.’ Ma kitail kin pohnese en aramaso pepehm duwen pelien lamalam, kitail kak diarada ire ehu me kitail kak pwungkipene oh kak koasoiapene. Tamataman me kitail sohte men kadeikada meteikan pwehki dahme re kin kamehlele. Tohto riatail Kristian kan me mahso kin kamehlele padahk likamw ahpw met re sohla.

12. Ia duwen Pohl eh kin wekidala wiepen eh padahk kan ong irail me rongorong?

¹² Ia duwe, Pohl kak pousehlahte kalohk ong mehn Adens kan duwen mehkot me irail kak pwungkipene? Pohl ese me irail me rongorong ih ese padahk en Krihs kan, ahpw re sehse Paipel. Kahrehda e kin wekidala wiepen eh kalohk ni soangsoangen ahl akan. Keieu, e kasalehda padahk en Paipel kan, ahpw e sohte kin wadek sang loale. Keriau, e kin kahrehiong irail me rongorong ih en pehm me e wehwehki irail oh e duwehte irail, ni eh kin ekei pak, doadoahngki lepin lokaiao “kitail.” Kesiluh, e doadoahngki ekei pwuhken Krihs kan pwehn kasalehda me ekei soahng kan me e padapadahngki pil kin mi nan neirail pwuhk kan. Met kitail pahn tehkpene en Pohl kapahrek kehlailo. Soangen padahk mehlel kesempwal dah kei me e kasalehda duwen Kohto me mehn Adens kan kin sehse?

13. Dahme Pohl kawehwehda ni eh koasoia lahng oh sampah? Oh dahme e kasansalehda?

¹³ Koht me ketin kapikada lahng oh sampah. Pohl koasoia: “Koht me ketin wiahda sampah oh audepe kan koaros, ih me Kaunepen lahng oh sampah, sohte kin ketiket nan imwen kaudok kan me pehn aramas wiahda.” d (Wiewia 17:24) Lahng oh sampah sohte pein miehla. Koht mehlelo iei Sounkapikpen mehkoaros. (Mel. 146:6) Ih me Kaunepen lahng oh sampah oh e sohte kin ketiket nan imwen kaudok kan me aramas wiahda. E sohte ketin duwehte Athena de koht teikan, me anahne pei sarawi kan de imwen kaudok kan pwehn alehdi wahu. (1 Nan. 8:27) Pohl kasalehda ni sansal me Koht mehlelo ketin manaman sang koht teikan koaros me aramas kin pein wiahda oh me kin dierek nan imwen kaudok kan me aramas pil pein wiahda.—Ais. 40:18-26.

14. Ia duwen Pohl eh kasalehda me Koht sohte ketin anahne mehkot sang rehn aramas?

¹⁴ Koht sohte ketin anahne mehkot sang rehn aramas. Aramas me kin kaudokiong dikedik kan kin kapwatahkihda neirail dikedik kan likou kaselel kan oh kin wadohng irail kisakis pweilaud kan, de kanarail oh nimarail mehkot. Irail kin medewe me dikedik kan kin anahne soahng pwukat. Ahpw ekei sounpadahk en Krihs kan me rong en Pohl kapahreko ele  kin kamehlele me koht emen sohte kin anahne mehkot sang rehn aramas. Ma iei, eri mwein re pwungki en Pohl nda me Koht “sohte ketin anahne aramas en papah ih pwehki e ketin anahne mehkot.” Ni mehlel, sohte mehkot me Sounkapikadao ketin anahne sang rehn aramas! Ahpw Ih me kin ketikihong aramas akan soahng koaros me re anahne, me duwehte “mour oh esingek oh pil soahng koaros,” me iangahki ketipin, keteu oh pwelmwahu. (Wiewia 17:25; Sen. 2:7) Kahrehda Koht, me kin ketikihong kitail mehkoaros, sohte ketin anahne mehkot sang rehtail.

15. Ia duwen Pohl eh kapwungala en mehn Adens kan ar madamadau me dene re mwahusang aramas akan me kaidehn mehn Krihs? Oh iren mehn kasukuhl kesempwal dah me kitail sukuhlki sang en Pohl mehn kahlemeng?

¹⁵ Koht me ketin wiahda aramas. Mehn Adens kan kin kamehlele me irail mwahusang aramas akan me kaidehn mehn Krihs. Ahpw Paipel mahsanih me kitail en dehr kin pohnmwahsohki atail wehi de keinek. (Deud. 10:17) Pohl kasalehda ire mehlel wet ni kamantik oh koahiek. Ni eh koasoia, “[Koht] ketin wiahda tohnwehi koaros sang aramas tehmen,” eh koasoi kan kakete kahrehiong irail me rongorong ren uhdi oh medewe. (Wiewia 17:26) E koasoakoasoia ire kan nan Senesis me pid duwen Adam, me iei semen aramas koaros. (Sen. 1:26-28) Pwehki aramas koaros kohsang rehn aramas tehmen, sohte keinek ehu de wehi ehu en medewe me re mwahusang meteikan. Koaros me rongorong en Pohl kapahreko kak uhdahn wehwehki dahme e koasoakoasoia. Kitail sukuhlki iren mehn kasukuhl kesempwal ehu sang eh mehn kahlemeng. Mendahki kitail men kamantik oh toupahrek nan atail doadoahk en kalohk, kitail sohte men wekidala padahk mehlel en Paipel pwehn ngoaramwahu ong meteikan.

16. Ia kupwuren Sounkapikadao ong aramas?

¹⁶ Koht ketin kupwurki aramas ren karanihala ih. Mehnda ma erein sounpar tohto sounpadahk kan me rongorong Pohl kin koasoiapene kahrepen aramas ar momour, re soh mwahn kak kawehwehda mwahu. Ahpw  Pohl kasalehda ni sansal kupwuren Sounkapikadao ong aramas, me iei irail en “rapahki Koht. Ma re pahn nantihong rapahki ih re kak diarada ih. Pwe ni mehlel, e sohte ketin dohsang emenemen kitail.” (Wiewia 17:27) Mehn Adens kan kak uhdahn esehla Kohto me re sehse. Ni mehlel, e sohte ketin dohsang irail kan me men rapahki oh esehla ih. (Mel. 145:18) Tehk me Pohl doadoahngki lepin lokaia wet “kitail,” me wehwehki e iang irail kan me anahne “rapahki” de “nantihong rapahki” Koht.

17, 18. Dahme kahrehda aramas anahne karanihala Koht? Oh dahme kitail kak sukuhlki sang mwomwen en Pohl eh kamwakid irail me rongorong ih?

¹⁷ Aramas akan anahne karanih Koht. Pohl koasoia me “kitail kin momour oh mwekimwekid oh mihmi” pwehki Koht. Ekei semen kan koasoia me dahme Pohl koasoia pid en Epimenides koasoi kan. Epimenides iei sounnting en mehn Krihs men mahso erein pahr limepwiki samwa Mwohn Krais, oh ih ohl kesempwal men nan tiahk en pelien lamalam en mehn Adens. Pohl kihda pil ehu kahrepen aramas en pehm me re anahne karanihala Koht ni eh koasoia: “Ekei noumwail sounnting kan kin nda, ‘Pwe kitail pil sapwellime seri.’” (Wiewia 17:28) Aramas anahne karanih Koht pwehki Ih me semen ohl me aramas koaros kohsang ie. Pwehn kamwakid irail me rongorong ih, Pohl ni loalokong doadoahngki nting kan nan pwuhken Krihs kan me irail kin wauneki. e Duwehte Pohl, ele ekei pak kitail kin ekis doadoahngki pwuhken poadopoad kan, encyclopedia  kan, de pwuhk teikan. Karasepe, atail doadoahngki dahme ntingdi nan ehu pwuhk me aramas kin wauneki ele kak sewese emen me kaidehn Sounkadehde en wehwehkihda ia wasa tiahk de kasarawi likamw ehu kin tepisang ie.

¹⁸ Leledo wasaht nan eh kapahreko, Pohl koasoia padahk mehlel kan me uhdahn kesempwal duwen Koht, oh ni koahiek e wekidala eh koasoi kan pwehn konehng irail kan me rongorong ih. Eri dahme wahnpoaron menet men mehn Adens kan me rongorong en wiahiong ire kesempwal wet? E mwadangete ndaiong irail dahme irail en wia ni eh pousehla eh kapahreko.

19, 20. (a) Ia duwen Pohl eh kasalehda ni kamantik me kaudokiong dikedik kan me aramas wiahda uhdahn sapwung? (b) Dahme irail kan me rongorong Pohl anahne wia?

¹⁹ Eri Pohl kangoange irail me rongorong ih ren kapwaiada dahme re sukuhlki. Ni eh pwurehng doadoahngki lepin lokaia kan sang nan pwuhken Krihs kan, e koasoia: “Eri, pwehki kitail sapwellimen Koht seri, kitail en dehr medewe me Koht duwehte mwomwen kohl de silper de takai, mehkot me aramas medewehda oh wiahda.” (Wiewia 17:29) Ni mehlel, ma aramas iei mehkot me Koht ketin kapikada, eri ia duwen dikedik kan me aramas wiahda eh kak wia Koht? En Pohl eh kin kawehwe ni kamantik kin kasalehda uwen sapwung en kaudokiong dikedik kan me aramas wiahda. (Mel. 115:4-8; Ais. 44:9-20) Ni Pohl eh nda, “kitail en dehr,” mwein e kamengeila ong irail me rongorong ih ren pwungki eh kaweido.

²⁰ Wahnpoarono kasansalehda me irail me rongorong ih anahne wia mehkot ni eh koasoia: “Koht ketin melielahr ahnsou me aramas akan sehse ih [kin medewe me Koht kak ketin kupwurperenki aramas akan me kin kaudokiong dikedik kan], ahpw met e kin ketin kalohkihong aramas akan wasa koaros me irail anahne koluhla.” (Wiewia 17:30) Ekei me rongorong Pohl kakete pwuriamweikihla ar rong me irail anahne koluhla. Ahpw eh kapahrek kehlailo kasansalehda me Koht me ketikihong irail mour oh irail pwukoahki arail wiewia kan mwohn silangi. Irail anahne rapahki Koht, sukuhlki padahk mehlel duwen ih, oh mour ni ahl ehu me Koht kin ketin kupwurki. Ong mehn Adens kan, met wehwehki me re anahne pohnese me pwongih dikedik wia dihp ehu oh re anahne uhdihsang wia met.

21, 22. Koasoi kehlail dah me Pohl kaimwisengkihla eh kapahreko, oh ia wehwehn eh koasoi ko ong kitail rahnpwukat?

²¹ Pohl kaimwisengkihla eh kapahreko koasoi kehlail wet: “[Koht] ketin koasoanehdier rahn ehu me e pahn ketin kadeingkihda sampah pwon pwung, sang rehn ohl emen me e ketin pilada, oh e ketikihda mehn kamehlelpen met ong aramas koaros sang ni eh ketin kaiasada ih sang  rehn me melahr akan.” (Wiewia 17:31) Eri irail eseier me sapwellimen Koht Rahnen Kadeik kohkohdo, oh met wia kahrepe kesempwal ehu ren rapahki oh diarada Koht mehlelo! Pohl sohte kasalehda ihs me pahn wia Sounkopwung me idihdidahro. Ahpw e nda mehkot me kapwuriamwei duwen Sounkopwung menet: E ketin mour nin duwen aramas emen, pwoulahr oh Koht ketin kaiasadahr!

²² Kaimwiseklahn kapahreko uhdahn kamwakid kitail oh wehweo uhdahn kesempwal ong kitail rahnpwukat. Kitail ese me Sounkopwung me Koht ketin idihadahr iei Sises Krais me ketin iasadahr. (Sohn 5:22) Kitail pil kin ese me Rahnen Kadeik pahn reireiki sounpar kid oh e pahn kereniong wiawi. (Kaud. 20:4, 6) Kitail sohte kin masak Rahnen Kadeik, pwehki atail ese me e pahn wahdo kapai kaselel kan ong irail kan me dierekda me re lelepek. Iasadahn Sises Krais wia manaman me keieu kapwuriamwei me pweidahier, oh met kamehlelehiong kitail me atail koapworopwor ong ahnsou kaselel ehu pahn uhdahn pweida!

23. Ia duwen aramas ar mwekidki en Pohl kapahreko?

²³ Ahn aramas ako mwekidki en Pohl kapahreko wekpeseng. “Ekei irail ahpw kepitki” ni arail rong duwen kaiasada. A ekei kasalehda wahu, ahpw re sohte men koluhla oh pwosonla ni ar nda: “Se pahn pwurehng rongasang rehmw duwen met.” (Wiewia 17:32) A me malaulau kin mwekidki ni ahl me pwung: “Ekei aramas iangala ih oh pwosonla. Emen irail iei Daionisius me wia sounkopwung emen nan mwoalen kopwung en Areopakus, oh lih emen me ede Damaris, oh pil meh kei likin irail.” (Wiewia 17:34) Kitail kin tuhwong aramas akan me kin mwekid ni soangen ahl kohte ni atail kin kalohk. Ele ekei aramas kin kapailoke kitail, a ekei kin kadek ahpw sohte kin wia mehkot. Ahpw kitail kin perenkihda ni ekei ar kin mwekidki rongamwahu en Wehio oh pwosonla.

24. Dahme kitail kak sukuhlkihsang en Pohl kapahreko ni ahnsou me e uh nan Areopakus?

²⁴ Ni atail kin medemedewe duwen en Pohl kapahreko, kitail kak sukuhlkihdi laud ia duwen atail pahn kawehwehda soahng kan ni ahl me pahn kamwakid aramas akan oh kamehlelehiong irail me dahme kitail kin padahngki iei me mehlel. Kitail kak sukuhlki me kitail anahne kanengamah oh kamantik ong aramas akan me ahneki mohngiong mehlel ahpw kin kamehlelehte padahk likamw akan. Kitail pil kak sukuhlki iren mehn kasukuhl kesempwal wet: Kitail en dehr wekidala padahk mehlel en Paipel pwehn mwomwen ngoaramwahu ong irail me rongorong kitail. Ahpw ni atail kin alasang wahnpoaron Pohl, kitail kak wiahla sounpadahk koahiek kei nan atail doadoahk en kalohk. Oh sounapwalih kan kak wiahla sounpadahk koahiek kei nan mwomwohdiso. Eri kitail pahn onopadahr en sewese meteikan ren “rapahki Koht” oh “diarada ih.”—Wiewia 17:27.