1, 2. Waynuchu chayri sipas kayqa, ¿ima kusiytataq, ima llakiytataq apamunman?

 WAYNUCHUS, sipaskuna ima, manaña wawasjinachu kanku. Waynuchu chayri sipas kayqa llakiykunasniyuq; chaywanpis kusikuykunata apamunman. José, David, Josías, Timoteo ima, waynuchu kachkaptinku, allinta imatapis ruway atikusqanta, Jehová Diospa amigon kay atikusqanta ima rikuchiwanchik (Génesis 37:2-11; 1 Samuel 16:11-13; 2 Reyes 22:3-7; Hechos 16:1, 2). Kunan tiempopipis achkha waynuchus Dioswan apanakuchkanku. Ichapis kayjina waynuchusta qam riqsinki.

² Chaywanpis wakinkunapaqqa, waynuchu chayri sipas kayqa, may llakiylla. Waynuchuspata, sipaskunapta ima sunqunkuqa, imallamantapis kusikun imallamantapis phutikun. Chantapis waynuchusqa, sapallankuña imatapis ruwayta munanku, tatasninku mana imatapis ruwayta saqiptinkutaq phiñarikunku. Chaywanpis waynuchusqa sipaskuna ima, manaraq wiñay tukusqachu kanku, chayrayku tatasninkuqa paykunaman munakuyninkuta rikuchinanku tiyan, pacienciawantaq yanapananku tiyan. Waynuchu chayri sipas kayqa mayta paykunap sunqunkuta kusichinman; chaywanpis phutiykunata apamunman mana paykunallapaqchu, manaqa tatasninkupaqpis. ¿Imaynatá waynuchusta sipaskunata ima yanapayta atisunman?

3. ¿Imaynamanta tatas wawasninkuta allinta runayanankupaq yanapankuman?

³ Tatasqa, Bibliap nisqanmanjina ruwaspa, wawasninku  runayachkaptinku mayta yanapankuman. Unaymantapacha rikukusqanmanjina, tatas, waynuchus, sipaskuna ima, Bibliap kamachisqanta ruwaptinkuqa, familiankupi kusisqa tiyakunku (Salmo 119:1).

4. ¿Imaraykutaq waynuchuswan, sipaskunawan astawan parlana kanman?

⁴ Bibliaqa niwanchik: “Mana yuyaychachikuspa, ima ruwanatapis wakichikuspaqa mana allinchu rin”, nispa (Proverbios 15:22). Wawaswan sutʼita parlariyqa, wawallaraq kachkaptinku yuyaychananchikpaq yanapawarqanchik, kunantaq wawas waynayachkaptinku sipasyachkaptinku ima, astawanraq paykunawan parlarinanchik tiyan, imaraykuchus waynuchus, sipaskuna ima, manaña wasinkupi sayankuchu, manañataq tatasninkuwan anchata rikukunkuchu. Tatas wawasninkuwan mana sutʼita ni imata pakaspa parlaptinkuqa, manaña paykunata sumaqta riqsinqankuchu. Chayrayku, ¿imatá waynuchuswan sipaskunawan ima parlanapaq ruwasunman?

5. ¿Imaynatá waynuchus sipaskuna ima, tatasninkuwan parlayta qhawananku tiyan?

⁵ Tatas wawasninkuwan parlarinankupaq, puraqmanta kallpachakunanku tiyan. Waynuchus, sipaskuna ima, manaña wawa kachkaptinkujina tatasninkuwan parlayta atinkuchu. Chaywanpis yuyarinachik, “maypichus mana allin kamachiy kanchu, chay llajtaqa urman; maypichus achkha yuyaychajkuna kanku chaypiri, tukuy ima allin rin” (Proverbios 11:14). Kay rimayqa, tatasta, waynuchusta, sipaskunata ima yanapan. Yuyayniyuq waynuchusqa, yanapachikuyta munasqankuta rikuchinku, imaraykuchus kunanqa aswan llakiykuna paykunapaq rikhurin. Chantapis waynuchus, sipaskuna ima, tatasninku paykunata yanapanankupaq wakichisqa kasqankuta yuyarinanku  tiyan, imaraykuchus tatasninkuqa astawan watasniyuq kanku, maytataq paykunata munakunku. Yuyayniyuq wawasqa, waynayaspa, sipasyaspa ima, mana tatasninkuta wasanchankuchu.

6. ¿Imatataq tatas ruwananku tiyan wawasninku paykunawan parlayta munaptinku?

⁶ Tatasqa, wawasninku mana ni imata pakaspa paykunawan parlanankupaq tiempochakunanku tiyan. Waynuchus, sipaskuna tatasninkuwan parlayta munaptinkuqa, tatasqa wawasninkuta uyarinanku tiyan. Ichapis kayta ruwayqa mana atikullanqachu. Bibliaqa niwanchik: “Uj tiempoqa tiyan chʼinyanapaj, uj tiempotaj parlanapaj”, nispa (Eclesiastés 3:7). Waynuchu chayri sipas parlayta munaptin, ichapis tataqa chʼinlla uyarinan kanqa. Ichapis tataqa llamkʼanan tiyan chayri samarikunan kachkan. Chaywanpis churin chayri ususin paywan parlayta munaptin, tukuy imata saqispa wawanta uyarinanpaq tiempochakunan kanqa. Mana chayta ruwaptinqa ichapis waynuchu, sipas ima, manaña paywan parlayta munanqañachu. Jesuspa ruwasqanta yuyarina. Juk kuti payqa samarikunanpaq kachkarqa, chayllapi may chhika runas payta maskʼaspa jamurqanku, paytaq samarikuyta munasqanta saqispa, chay runasman yachachiyta qallarirqa (Marcos 6:30-34). Waynuchus, sipaskuna ima, tatasninku achkha ruwanayuq kasqankuta yachanku, chaywanpis wawasqa tatasninku paykunata munakusqankuta, paykunawan kasqankuta ima rikuyta munanku. Chayrayku tatasqa churisninkuta, ususisninkuta uyarinankupaq tiempochakunankupuni tiyan.

7. ¿Imatataq tatas tiemponkuwan ruwananku tiyan?

⁷ Tatasqa juk tiempopi waynuchus, chayri sipas kasqankuta yuyarinanku tiyan, manataq imatapis asirikuspa ruwayta qunqanankuchu tiyan. Tatasqa wawasninkuwan kachkaptinku kusikunanku tiyan. Tatas, ¿imatataq qhasi tiempoykichikwan ruwankichik?  ¿Familiaykichikwanchu kankichik, manachu? Mana jina kaptinqa, waynuchus, sipaskuna ima, chayta usqhayta rikunqanku. Tatasninkumanta nisqaqa, wawasqa, amigosninku compañerosninku ima, astawan paykunamanta interesakusqankuta rikuptinkuqa, tukuy laya chʼampaykuna rikhurinqa.

8. Wawasninku mana qhilla, mana llulla ima kanankupaq, ¿imatataq tatas ruwananku tiyan?

⁸ Tatas manaraq wawasninkuman mana llullakuyta, sinchi llamkʼayta ima yachachinkuchu chayqa, kunanmantapacha chayta yachachinanku tiyan (1 Tesalonicenses 4:11; 2 Tesalonicenses 3:10). Chantapis wawasninku, sunqunkumantapacha mana khuchichakuyta munasqankuta qhawananku tiyan (Proverbios 20:11). Tatasqa ruwasqankuwan mayta yachachiyta atinku. Imaynatachus mana creyente qusa, ‘mana parlaspalla Señorman kutirikunman warminpa kawsayninta, kʼumuykukuq kasqanta rikuspa’, kikillantataq waynuchus sipaskuna ima, tatasninku chiqa kamachiykunata kasukusqankuta rikuspa yachakunkuman (1 Pedro 3:1). Chaywanpis mana kawsayninchikllawanchu yachachinanchik tiyan. Kay saqra  pachaqa, millay ruwaykunamanta juntʼa kachkan, chayrayku tatasqa wawasninku imatachus qhawasqankumanta, uyarisqankumanta, yuyasqankuta, yachananku tiyan, chaypaqqa, wawasninkuwan sumaqta parlarinanku tiyan (Proverbios 20:5).

9, 10. ¿Imaraykutaq tatas qhariwarmi puñuykuymanta wawasninkuman sutʼita parlananku tiyan, imaynatá chayta ruwankuman?

⁹ Tatasqa, waynuchuswan sipaskunawan ima, qhariwarmi puñuykuymanta sutʼita parlananku tiyan. ¿Pʼinqakunchikchu wawasninchikwan chaymanta parlayta? Jinapis kachun tatasqa sutʼita kaymanta parlanapaq kallpachakunanku tiyan, imaraykuchus wawas mana tatasninkumanta kayta yachakuptinkuqa, wak runasmanta yachakunqanku. Mana kaymanta yachachiptinchikqa, ¿wak runas, wawasninchikman, manachu wistʼuta yachachinkuman? Bibliapiqa, Jehová sutʼita qhariwarmi puñuykuymanta parlan chayrayku tatasqa mana kaymanta parlayta pʼinqakunankuchu tiyan (Proverbios 4:1-4; 5:1-21).

¹⁰ Biblia qhariwarmi puñuykuymanta sutʼita yachachisqanmanta, pachis ninanchik tiyan. Jehovamanta sutʼinchaqkunaqa kaymanta sutʼita yachanapaq achkha librosta urqhunku, yachachisqankutaq kunan pʼunchaykunapipis yanapallawasunmantaq. Chayrayku, ¿manachu allin kanman kay librosta ñawiriy? Ichapis churiykiwan, ususiykiwan, Lo que los jóvenes preguntan 1, Waynaspata sipaskunapta 2 nisqa libromanta ima, chaymanta parlaq yachaqanasta ñawiriyta atiwaqchik. Ajinata ruwaptiykichikqa mayta yanapasunkichikman.

11. ¿Imaynatá tatas wawasninkuta Jehová Diosta yupaychanankupaq yanapankuman?

¹¹ ¿Imamantawantaq tatas wawasninkuwan parlananku tiyan? Apóstol Pablo kay tapuyman kutichiwanchik: “Paykunata uywaychej [...] Señormanta yachachispa”, nispa (Efesios 6:4). Wawasqa Jehovamanta  yachakuyta mana saqinankuchu tiyan. Astawanqa Diosta munakuyta yachananku tiyan, jinamanta payta yupaychayta munanankupaq. Kaypaqpis tatas ruwasqankuwan mayta yachachiyta atinkuman. Waynuchus, sipaskuna ima, tatasninku ‘Diosta tukuy sunqunkuwan, tukuy almankuwan, tukuy yuyayninkuwan’ munakusqankuta rikuptinkuqa, paykunapis kikinta ruwayta munanqanku (Mateo 22:37). Kikillantaq waynuchus, tatasninku qullqita mana anchata munapayasqankuta rikuptinku, astawanpis Diospa Reinonta ñawpaqman churasqankuta rikuptinku ima, kikillantataq ruwayta munanqanku (Eclesiastés 7:12; Mateo 6:31-33).

12, 13. ¿Imatataq reparana kanman sumaqta yachachinapaq?

¹² Familiapi Bibliamanta yachachiyqa waynuchusta, sipaskunata ima, Diosta yupaychanankupaq yanapan (Salmo 119:33, 34; Proverbios 4:20-23). Sapa semana jinata yachachina tiyan (Salmo 1:1-3). Tukuy familia, Bibliamanta yachakuyqa, imamantapis ñawpaqpi kasqanta yachananku tiyan, tukuy imata  saqina kanman, Bibliamanta familiapi yachakunapaqqa. Chantapis kay yachayqa tukuy familiata kallpachananpaq, tukuy yanapananku tiyan. Juk tata nirqa: “Yachachiy sumaq kananpaqqa tata sumaqta wakichikunan tiyan, kʼachawantaq parlanan tiyan, manataq kay yachachiytaqa pisipaqchu qhawanan tiyan. Wakin kutiqa, kayta ruwayqa mana atikullanqachu, wawastaqa kutin kutita chiqanyachina tiyan, familiapi yachakuyta jatunpaq qhawanankupaq. Yachachichkaptiyki mana allinta risuptinqa, ama llakikuychu, astawanqa qhipan semanapaq astawan wakichikuy”. Kay tatallataq nirqa: “Wawasta sumaqta yachachinapaq, Diospa yanapayninta mañakuyqa, tukuypis Bibliamanta yachakuyta allinta qhawanankupaq yanapan”, nispa (Salmo 119:66).

¹³ Diosta yupaychaq tatasqa, familiankuta Bibliamanta yachachinankupuni tiyan. Wakin tatasqa ichapis mana sumaq yachachiqchu kanku, manataq miskʼitachu yachachinku. Chaywanpis tatas wawasninkuta mana simillawanchu manaqa ruwasqankuwan munakuptinkuqa, kʼumuykukuywan Diospa llaqtanpi wiñanankupaq yachachinqanku (1 Juan 3:18). Ichapis wawasqa wakin kuti tatasninkuwan phiñarikunqanku, chaywanpis paykunap allinninta munasqankuta rikunqanku.

14. ¿Imaynatataq Deuteronomio 11:18, 19 nisqanqa wawasta allinta yachachinapaq yanapawasunman?

 ¹⁴ Tukuyniqpi wawasman Diosmanta yachachiyta atinchik. ¿Yuyarinkichu imatataq Jehová tatasman kamachisqanta? Pay nirqa: “Kay nisqasniyta sonqoykichejpi, yuyayniykichejpipis japʼiychej. Makisniykichejmampis señalta jina wataykukuychej, frenteykichejmampis churakuychej. Wawasniykichejmampis kay nisqasta yachachiychej, ñampi purishaspa, wasiykichejpi kashaspa, puñunaykichejpi siriykushaspa, jatarispapis”, nispa (Deuteronomio 11:18, 19; chantá Deuteronomio 6:6, 7 qhawarillaytaq). Wawataqa, mana saykʼuchinakamachu Diosmanta parlana. Chaywanpis tataqa wawasninta kallpachananpaq mayniqpipis Diosmanta yachachiyta maskʼanqa.

15, 16. a) ¿Imaynatá wawata chiqanyachisunman? b) ¿Pikunatataq wawasta yachachinankupaq kamachikun?

¹⁵ Yachachiyqa, kʼamiriyqa, jasutʼiyqa wawata chiqanyachin, chaykunata ruwanapaqtaq allinllawan wawawan parlarina tiyan. Wawallaraq kachkaptinku wawataqa yachachirqanchik, kʼamirirqanchik, wakin kutitaq jasutʼirqanchik ima; waynayaptinkutaq sipasyaptinkutaq ichapis astawanraq kaykunata ruwana tiyan. Yuyayniyuq waynuchusqajina kasqanta yachanku.

¹⁶ Bibliaqa niwanchik: “Wampu runaqa tatampa kʼamisqanta qhesachan; pichus kʼamisqata japʼikojri yachayniyoj kasqanta rikuchin”, nispa (Proverbios 15:5). Kay pʼitiqa, waynuchusta yachachinata, kʼaminata ima yachachiwanchik. Waynuchus ‘kʼamisqata japʼikunankupaq’, ñawpaqtaqa kʼamirinanchikraq tiyan. Jehovaqa, kay ruwayta, tatamamaman kamachin, chaywanpis astawanqa tataman chayta kamachin. Chaywanpis waynuchuqa tatanpa kʼamiyninta jatunpaq qhawaspa uyarikunan tiyan. Waynuchu chayri sipas tatamamanta uyariptinqa, astawan yachakunqa  manañataq anchata pantanqañachu (Proverbios 1:8). Bibliaqa nin: “Pichus yuyaychasqata pisipaj qhawajpajqa wajchayaylla, pʼenqaytaj kanqa; pichus kʼamisqata japʼikojri jatumpaj qhawasqa kanqa”, nispa (Proverbios 13:18).

17. ¿Imaynamantá tatas wawankuta sumaqta yachachinkuman?

¹⁷ Waynuchusta sipaskunata kʼamirichkaspaqa, tatasqa yuyaywan chayta ruwananku tiyan. Wakin tatasqa wawankuta mana imatapis ruwanankuta saqinkuchu, chantapis wawankup sunqunkuta nanachinku (Colosenses 3:21). Chaywanpis tatasqa wawasninkuta, tukuy imata ruwaqta saqiptinkuqa mana imatapis yachachinqankuchu. Chaytaq mana allinchu, imaraykuchus, Proverbios 29:17 nin: “Wawaykitaqa kʼamiypuni, paytaj mayta kusichisonqa; qan sonqo juntʼasqa kanki”, nispa. Chantapis 21 pʼitipi nin: “Juchʼuymantapacha lulusqa kamacheqa qhepamanqa patronninta llakichenqa”, nispa. Kay pʼitiqa kamachismanta parlachkan, chaywanpis wawaspaq kikillantaq kanman.

18. Tatas wawasninkuman yachachiptinku, kʼamiptinku, jasutʼiptinku ima, ¿imatataq paykunaman rikuchinku, mana chayta ruwaptinkutaq imataq kanman?

¹⁸ Kʼamiriy, jasutʼiy ima tatap munakuyninta rikuchin (Hebreos 12:5, 6, 11). Tata kaqkunaqa, sumaqmanta wawata yachachiy, kʼamiriy, jasutʼiy ima mana atikullasqanta yachanku. Ichapis mana familiapi maqanakuy kananpaq, wakin tatasqa wawasninku imatachus munasqankuta, ruwanankuta ima saqillanku. Jinata tatas ruwaptinkuqa tiempowanqa manaña familiankuta kamachiyta atinqankuchu (Proverbios 29:15; Gálatas 6:9).

19, 20. Waynuchus, sipaskuna ima, allinta sunqunkuta kusichinankupaq, ¿imatataq tatas ruwankuman?

¹⁹ Wawasqa tatasninkuta wasipi, chakrapi yanapananku  tiyan. Chaywanpis waynuchusqa sipaskunaqa pukllayta, sunqunkuta kusirichinata ima necesitanku. Kay pachamanta runastaq tukuy imaymanamanta qhasi mana kaqpi, waynuchuspata sipaskunapta tiemponkuta pierdechinku. Kay pachapi runaqa, Bibliap kamachisqanta mana jatunpaqchu qhawan, chayrayku may achkha waynuchus sipaskuna ima saqrayakapunku.

²⁰ Chayrayku yuyayniyuq tatasqa imawanchus wawasninkup sunqunkuta kusichinqanku, chaykunata paykunapaq akllanku. Chaywanpis mana qunqanachu waynuchus, sipaskuna ima wiñachkasqankuta. Waynuchusqa wiñasqankumanjina runayasqatajinaña qhawanankuta munanku. Chayrayku yuyayniyuq tatasqa, waynuchu, sipas wawasninku, Diospa nisqanmanjina imatapis ruwaptinkuña, imawanchus sunqunkuta kusichiyta munasqankuta, pisimanta pisi, wawasnin akllanankuta saqinku. Chaywanpis, ichapis wakin kutipi, waynuchu, sipas ima, takinasta, amigosta ima mana allintachu akllanqa. Jina kaptinqa paykunawan parlana allin kanqa, qhipankunapi manaña jinata ruwanankupaq.

21. ¿Machkha unaytataq waynuchus pukllananku tiyan?

²¹ ¿Machkha unaytataq pukllananku tiyan? Wakin suyuspi waynuchuta sipaskunata ima, may unaytapis pukllanankuta saqillanku. Chayjina suyuspiqa ichapis wakin waynuchusqa, pukllaspalla kawsayta suyanku. Chayrayku tatasqa wawankuta, familiapaq, Bibliamanta yachanapaq, Diospa llaqtanmanta kaqkunawan khuska kanankupaq, tantakunapaq wasiman rinankupaq, wasipi yanapanapaq ima, tiempochakunankuta yachachinanku tiyan. Jinamanta mana saqisunchu “aychankoj munayninwan” atipachikunankuta, Diospa Palabranta mana qhisachanankupaq (Lucas 8:11-15).

22. ¿Imaynatataq waynuchus llamkʼayta qhawananku tiyan?

²² Rey Salomón nirqa: “Noqa yachani imachus  runapaj aswan allin kasqanta: Payqa kusikunan, kawsaynimpitaj aswan allin imasta ruwanan ima. Ajinallatataj Diosqa tukuy runasman atiyta qon mikhunankupaj, ujyanankupaj, trabajonkuwan tarisqankupi kusikunankupajtaj” (Eclesiastés 3:12, 13). Allinta kawsanapaqqa, sunquta kusichiy, sinchita llamkʼay imaqa may sumaq. Kunanqa waynuchusqa mana yachankuchu sinchi llamkʼay imaynatachus yanapakusqanta, chantapis ima llakiytapis atipayqa allin runa kanapaq imaynatachus yanapakusqanta. Wakin waynuchusman sipasman imaqa, qullqinkuta ganakunankupaq mana llamkʼayta yachachinkuchu. Kay ruwayqa tataspaqqa mana atikullanchu. ¿Tatas wawasniykichikta llamkʼayta yachachinkichikchu? Waynuchusta sipaskunata ima, sinchi llamkʼayta yachachiptiykichikqa, tukuy kawsayninkupaq yanapankichik.

23. ¿Imaynamanta tatas wawankuta “allinta ruwanki” nispa ninkuman?

²³ Churinchikwan ususinchikwan mana allinta apanakuspapis ‘munakuy mana jaykʼaq tukukusqanta’ yuyarinanchik tiyan (1 Corintios 13:8). Munakuyniykita wawasniykiman sapa pʼunchay rikuchillaypuni. Tapurikuy: “Ima llakiytapis wawasniy atipaptinku, ¿paykunata ‘allinta ruwanki’ nispa ninichu? ¿Imallapipis wawasniyta munakusqayta rikuchinichu, chayri chʼinllachu chayta qhawani?”, nispa. Wakin kuti familiapi mana allinta apanakuspapis, waynuchu sipas imaqa, munakusqanchikta rikuptinku, paykunapis kikillantataq munakuyninta rikuchiwasunchik.

24. ¿Ima pʼititaq Bibliamanta wawata uywanapaq yanapakun?

²⁴ Tatasqa wawasninku runayaptinkuña paykunamanta imatapis ruwanankuta saqinanku tiyan, mana paykunap munayninmanjina ruwaptinkupis. ¿Wawanchik manaña Diosta yupaychayta munaptinri? Kaypis kallanmantaq. Imaraykuchus janaqpachapi  Diospa wawasninpis, Diosta wasanchaspa paymanta karunchakurqanku (Génesis 6:2; Judas 6). Wawasqa mana maquinaschu kanku, munasqallanchikta ruwanankupaqqa. Wawasqa yuyayniyuq kanku munasqankuta ruwanankupaq, Jehovamantaq cuentata qunqanku ruwasqankumanta. Imaynapis kachun, Proverbios 22:6 nisqanqa chiqallapuni kunan tiempopipis: “Wawamanqa imaynatachus kawsananta allinta yachachiy; machuyaynimpipis mana qonqanqachu chay yachasqantaqa”.

25. ¿Imaynamanta tata kasqanchikmanta Jehová Diosta pachis nisunman?

²⁵ Chayrayku wawanchikta mayta munakusqanchikta rikuchina. Tukuy imata ruwana Bibliap nisqanmanjina wawata uywanapaq. Chaypaqqa ñawpaqta ñuqanchikraq Bibliap nisqanta ruwananchik tiyan, wawasninchik ñuqanchikjina ruwanankupaq. Jinamanta wawanchikta yanapasunchik sumaq runaman tukunanpaq, Diostataq yupaychananpaq ima. Chantapis Diosta agradecekusunchik kusisqa tata kasqanchikta saqiwasqanchikrayku.