1, 2. a) Jesús nisqanmanjina, ¿imatataq tiyaykukuspa ñawpaqta qhawarinanchik tiyan? b) ¿Imata ruwanapaqtaq tʼukurispa ñawpaqta sumaqta wakichikunanchik tiyan?

 JUK wasita ruwanapaqqa, allinta wakichikuna tiyan. Manaraq qallarichkaspa jallpʼataraq rantina, chaymanta imayna wasitachus munasqanchikta yachaspa planosta ruwachina. Chantapis, Jesuspa nisqanta qhawana tiyan; pay nirqa: “Sichus mayqennillaykichejpis uj torreta ruwayta munanman chayqa, manachu tiyaykukuspa ñawpajta qhawarinman, qolqen kapunchus manachus, chayta, torreta tukuychanampaj?” (Lucas 14:28.)

 ² Arí, wasita ruwanapaqqa, sumaqta wakichikunchik, kikillantataq casarakuyta munaptinchikqa allinta wakichikuna tiyan, qhariwarmijina kaspaña sumaqta kawsananchikpaq. Wakinkunaqa ninku: “Casarakuyta munani”, nispa. Chaywanpis, ¿machkhastaq tiyaykukuspa reparakunku qhariwarmijina kawsakuyta atinqankuchus manachus, chayta? Bibliaqa, qhariwarmi kawsaymanta sumaqta parlan, chaywanpis casarakuqkuna qhariwarmi kawsaypi ima llakiyniyuqchus kanqanku chaymantapis parlallantaq (Proverbios 18:22; 1 Corintios 7:28). Chayrayku, casarakuyta munaqkunaqa, casarasqa kay, ima tʼinkakunatachus chayri ima llakiykunatachus apamusqanta yachananku tiyan.

3. Bibliap yuyaychasqanqa, ¿yanapanmanchu casarakuyta munaqkunata? ¿Ima tapuykunamantaq Bibliawan kutichisunchik?

³ Bibliaqa yanapayta atiwanchik. Bibliap yuyaychasqanqa Jehová Diosninchikmanta jamun; pay familiata ruwarqa (Efesios 3:14, 15; 2 Timoteo 3:16). Chayrayku, Bibliap yuyaychasqanta kunan qhawasunchik kay tapuykunaman kutichinapaq: 1) ¿Imaynatá qhariwarmi kawsaypaq wakichisqa kasqayta yachayman?, 2) ¿imatataq maskʼanay tiyan piwanchus casarakusaq chay runapi?, 3) ¿imaynatá riqsinakuchkaspa khuchichakuymanta karunchakuykuman?

4. Casarakuspaña allinta kawsakunapaq, ¿imataq yanapawasunman, imaraykutaq?

⁴ Juk wasita ruwayqa mana atikullanchu, chantapis ruwasqa kaptinña, allin sayasqa kanallanpaqpuni, sapa pʼunchay qhawayqa manallataq atikullanchu. Kikillantaq casarakuyqa. Casarakuyqa mana atikullanchu, chantapis, watamanta wata qhariwarmijina allinta kawsayqa manallataq atikunchu. ¿Imatá ruwana kanman allinta tiyakunapaq? Casarakunapaq parlasqanchikta  jatunpaq qhawananchik tiyan. Bibliaqa casarakuymanta jinata nin: “Chayrayku qhareqa tatanta mamantawan saqenqa, warminwantaj ujchakonqa, iskayninkutaj uj runa jinalla kanqanku”, nispa (Génesis 2:24). Jesusqa sutʼita nirqa: “Sichus pipis warminmanta tʼaqakun mana pay wajwan wasanchaspa khuchichakojtillan, waj warmiwantaj casarakun chayqa, khuchichakuspa qhenchachakun”, nispa (Mateo 19:9). Casarakuyta munaqkunaqa, Bibliap nisqanta qhawarinanku tiyan. Pipis parlasqanta manaraq juntʼayta atiptinqa, manaraq casarakunanpaq wakichisqachu kachkan (Deuteronomio 23:21; Eclesiastés 5:4, 5).

5. Wakinkuna juk runallawan wañunankukama casarasqa kayta manchachikuspapis, ¿imaraykutaq casarasqa kayta jatunpaq qhawananku tiyan?

⁵ Wakinkunaqa, juk runallawan qhariwarmijina wañunankukama kawsanankuta tʼukurispaqa, manchachikunku. Juk waynaqa, suqunmantapacha jinata nirqa: “Warmiywan wañunaykama casarasqa kasqayta tʼukuriyqa, watasqatajina, wiskʼasqatajina ima sientichiwarqa”, nispa. Chaywanpis, pitachus casarakunapaq qhawasqanchikta mayta munakuptinchikqa, qhariwarmijina kawsananchikpaq parlasqanchikta kusiywan juntʼasunchik. Chaytaq qhariwarmijina jukchasqallapuni kawsananchikpaq yanapawasunchik. Arí, qhariwarmijina kawsananchikpaq parlasqanchikrayku, allinpi mana allinpi puraqmanta yanapakusunchik. Apóstol Pabloqa, munakuymanta parlaspa jinata qillqarqa: “Munakuyqa[...] tukuy imata aguantan [...], tukuy imapi sinchita sayan”, nispa (1 Corintios 13:4, 7 Qheshwa Biblia). Juk warmi nirqa: “Khuskallapuni kanaykupaq, runap ñawpaqinpi parlasqaykutaqa, may jatunpaq qhawani, sunquypitaq waqaychani”, nispa (Eclesiastés 4:9-12).

6. ¿Imaraykutaq waynallaraq kachkaspa casarakuy mana sumaqchu?

⁶ Casarakuyta munaqqa, parlasqanta juntʼaq runa  kanan tiyan. Chayrayku waynallaraq kaptinku suyachunku, casarakuyta munay thasnuykurinankama, imaraykuchus kay munayqa yuyayta chinkachin. Waynasqa wiñasqankumanjina cambianku. Wakinkuna, waynamanta casarakuqkunaqa, tiempowan munasqanku, yuyasqanku ima cambiasqanta, sutʼita qhawanku. Achkha suyuspi qhawakuchkanjina, waynamanta casarakuqkunaqa, astawan tʼaqanakunku, machuña casarakuqkunamantaqa. Chayrayku mana usqhayllata casarakuyta munanachu. Wiñay tukusqa waynajina sapallanchikraq tiyakuptinchikqa, kawsaymanta astawan yachasunchik, chaytaq, allin wakichisqa qusa, chayri allin wakichisqa warmi kanapaq yanapawasunchik. Mana usqhayllata casarakuyqa, ñuqanchik kikinta riqsikunanchikpaq yanapawasun, jinamanta casarasqa kaspaña, qusanchikwan, chayri warminchikwan allinta apanakuyta atisunchik.

7. ¿Imaraykutaq casarakuyta munaqkuna paykunaraq riqsikunanku tiyan?

⁷ ¿Imayna runawanchus casarakuyta munasqaykita niwaqchu? Wakinkunaqa “ari” nispa usqhayllata kutichinkuman. Chaywanpis, ¿imatá niwaq imayna runachus kasqaykimanta? Tapurikuy, ¿ima kʼacha kayniytaq qhariwarmijina allinta kawsanaypaq yanapawanman? ¿Imayna qusataq chayri imayna warmitaq kayman? Chantapis, ¿pantasqasniyta reparakunichu, uyarikuyta yachanichu, chayri siminakuspallachu kutichikuni? ¿Kusisqachu tiyakuni, chayri phiñasqallachu, tukuy imamanta thawtispallachu tiyakuni? (Proverbios 8:33; 15:15.) Casarakuyqa, imayna runachus kasqanchikta mana tikrachinqachu. Uqharisqas, mana ima nirinas, phiñasqalla runa ima kanchik chayqa, casarakuptinchikqa kikillantaq kasunchik. Imayna runachus kasqanchikta yachayqa,  mana atikullanchu, chayrayku, ¿manachu tatanchikman chayri may munasqa masinchikman, imayna runachus kasqanchikta tapurisunman? Allin runa kanapaqqa, ¿manachu yuyaychanawanchikta nisunman? Jinamanta, nisqankuwan yanapachikuspa, kawsayninchikpi mana allin kaqta tikrachina tiyan manaraq casarakuchkaspa.

8-10. Qhariwarmi kawsaypaq wakichikuymanta, ¿imatataq Biblia nin?

⁸ Bibliaqa espíritu santowan yanapachikunanchikta niwanchik, kawsayninchikpi kay imas puquyjina rikukunanpaq: “Munakuyniyoj kay, kusikuyniyoj kay, sonqo tiyaykusqa kay, pacienciayoj kay, khuyakuyniyoj kay, kʼacha kay, nisqanta juntʼaq kay, llampʼu sonqo kay, sajra munayninwan mana atipachikoj kay ima”. Chantapis Bibliaqa jinata yuyaychawanchik: ‘Qamkunaqa musuqman tukuychik sunquykichikpa yuyayninpi, chantapis musuq runa kaywan pʼachawan jina pʼachallikuychik, mayqinchus Diosmanjina ruwasqa, chiqan kaypi kachkan, chaywan’ (Gálatas 5:22, 23; Efesios 4:23, 24). Sapallaraq kachkaspa Bibliap nisqanmanjina ruwaptinchikqa, tarpuchkasunmanpisjina kanqa, casarasqasña kaptinchiktaq sumaq puquykunata uqharisunchik.

⁹ Warmiqa uyallanta qhawakunanmantaqa, imayna warmichus sunqunpi kasqanta reparakunan tiyan (1 Pedro 3:3, 4). Warmitaqa, llampʼu sunquyuq kay, allin yuyayniyuq kay ima, yachayniyuq warmi kananpaq yanapanqa, chaytaq juk kʼacha pillujina paypaq kanqa (Proverbios 4:9; 31:10, 30; 1 Timoteo 2:9, 10). Qhariqa, tukuy warmista kʼachamanta parlayta yachanan tiyan (1 Timoteo 5:1, 2). Chantapis qhariqa, familianmanta sumaq uma kananpaq, parlasqanta juntʼaq runa, llampʼu sunqu runa ima kanan tiyan. Pillapis nisqallanwan lluqsiyta munaptinqa, casarasqa kaspaña may llakiyniyuq kanqa (Proverbios 29:23; Miqueas 6:8; Efesios 5:28, 29).

 ¹⁰ Kay parlasqanchikmanjina ruwayqa mana atikullanchu, chaywanpis tukuy cristianos allin qusa chayri allin warmi kananchikpaqqa, kay yachaqanapi parlasqanchikmanjina ruwananchik tiyan.

11, 12. ¿Imaynatá iskay runas allinta apanakusqankuta yachankuman?

¹¹ ¿Llaqtaykipi casarakuyta munaqqa, piwanchus casarakuyta munan chay runata akllanchu? Jina kaptinqa, pillatapis casarakunaykipaq tariptiykiqa, ¿imatá ruwanayki tiyan? Ñawpaqta tapukunayki tiyan: ‘¿Casarakuytapunichu munani?’. Runap sunqunwan pukllayqa, mana allinchu (Proverbios 13:12). Chantá tapurikuy: “¿Wakichisqachu kachkani casarakunaypaq?”. Kay tapuykunaman, “arí” nispa kutichiptiykiqa, llaqtaykipi, pillatapis riqsinapaq ruwakusqanmanjina ruway. Wakin suyuspiqa, casarakuyta munaqqa, piwanchus casarakuyta munan chay runata imayna runachus kasqanta qhawaytawan, payta parlapayan iskayninku astawan riqsinakunankupaq. Mana pay munaptinqa, saqipuna, chiqnichikunakama mana qhatiykachanachu tiyan. Mana qunqanachu, paypis ima runawanchus casarakuyta munan akllayta atin. Chaywanpis, “arí”, nispa niwaptinchikqa, astawan riqsinakunapaq khuska imatapis ruwayta atisunman, mana imatapis pakayllapi ruwaspa. Jinamanta qhawasunchik, paywanpunichus casarakuyta munanchik manachus, chayta. a ¿Imatataq riqsinakuchkaptinchik maskʼananchik tiyan?

¹² Kay tapuyman kutichinapaqqa, iskay runaspi tʼukuriy, jukninqa sapallan charanguta sumaqta waqarichin, juknintaq sapallan qinata sumaqta waqarichin, ¿iskayninku tantaykukuspa juk wayñuta jukllapi urqhuyta  atinkumanchu, chayri wakichikunankuraqchu tiyan? Kikillantaq pillawanpis riqsinakuchkaptinchikqa. Ichapis sapa juk allin qhari, chayri allin warmi kasunman. Chaywanpis tapurikuna, ¿qhariwarmijina kawsakunaykupaq wakichisqachu kachkayku? ¿Allintachu apanakuykuman?, nispa

13. Diospi mana creeqkunawan riqsinakuyqa, ¿imaraykutaq mana allinchu?

¹³ Iskayniykichik creyentes kaptiykichik, Diospa yuyaychasqanmanjina kawsaptiykichik ima, may sumaq. Apóstol Pablo jinata qillqarqa: ‘Ama juk yugullapi watakuychikchu Diospi mana creeqkunawanqa’, nispa (2 Corintios 6:14; 1 Corintios 7:39). Diospi mana creeqkunawan casarakuyqa, llakiy kawsayman apawasunman. Mana chaymanjinataq, iskayniykichik Jehová Diosta mayta munakuptiykichikqa, qhariwarmijina allinta kawsanaykichikpaq yanapasunqachik. Jehovaqa, kusisqas, sumaq jukchasqas ima kananchikta munan. Chantapis Diosqa, paywan jukchasqa kananchikta munan, munakuymanta kimsa qʼaytuyuq sumaq waskhajina (Eclesiastés 4:12).

14, 15. Casarakunapaq, ¿imaraykutaq mana creyente kasqallantachu qhawana tiyan?

¹⁴ Diosta yupaychasqaykichik jukchasqa kanaykichikpaq may sumaq kaptinpis, mana chayllatachu qhawanayki tiyan. Allinta apanakunaykichikpaq, kawsaypi juk yuyayniyuqlla kanaykichik tiyan. Ichapis tapukunkichikman: “¿Imatataq casarakuspa ruwayta munayku? ¿Wawayuqchu kayta munayku? ¿Imataq kawsayniykupi aswan ñawpaqpi kachkan?”, nispa b (Mateo 6:33). Chantapis casarasqajina sumaqta kawsakunaykichikpaq, iskayniykichik sumaqta apanakunaykichik tiyan, khuska kaspataq kusikunaykichik  tiyan (Proverbios 17:17). Chaypaqqa imatapis kikinta maskʼanaykichik tiyan. Mana jina kaptinqa, qhariwarmi kawsaypi mana sumaqta masichakuyta atinkichikchu. Chaywanpis, piwanchus casarakunki, payqa campoman riyta munanman, chayri wak imasta ruwayta munanman, qamtaq mana chayta munawaqchu, ¿ninayanchu chay mana allinta apanakuyta atisqaykichikta? Mana. Ichapis wak imaspi kikinta yuyankichikman. Astawanpis piwanchus casarakuyta munanki chay, paypa munasqanta ruwaspa mayta kusichiwaq (Hechos 20:35).

¹⁵ Qhariwarmijina allinta apanakunapaqqa, mana tukuy imapi juk yuyaylla kayta suyanachu, chayrayku, ¿Tukuy imapi juk yuyayllachu kayku?, nispa tapukunamantaqa, tapukunaykichik tiyan: ¿Imatá ruwayku mana kikinta yuyaptiyku? ¿Kʼachamanta, jatunpaq qhawakuspa ima parlaykuchu? Chayri, ¿qhaparinakuspallachu parlayku?’ (Efesios 4:29, 31). Casarakuyta munaspaqa, jatunchakuqkunamanta, mana atipachikuyta munaqkunamanta, paykunap munaynillanta munaqkunamanta ima, karunchakunayki tiyan.

16, 17. ¿Imatataq qhari chayri warmi tapukuyta atinman?

¹⁶ Diospa llaqtanpiqa, anciano kayta, chayri siervo ministerial kayta munaqkunaqa, ñawpaqta “chaypaq jinachus manachus kasqankuta” qhawasqas kanku (1 Timoteo 3:10). Casarakunapaq kikillantataq ruwasunman. Ichapis warmi tapukunman: “¿Imaynatá kay qharita wakkuna qhawanku? ¿Pikunataq amigosnin? ¿Atipachikunchu saqra munayninwan? ¿Imaynatá machitusta qhawan? ¿Imayna familiamantataq jamun? ¿Imaynatá familiaresninwan apanakun? ¿Imayna sunquwantaq qullqita maskʼan? ¿Machaq runachu? ¿Phiñasqallachu purin? ¿Diospa llaqtan ukhupi  imapitaq llamkʼanri, imaynatataq chay llamkʼayninta ruwan? ¿Atiymanchu kamachiq umaytajina chay qharita qhawayta?’ (Levítico 19:32; Proverbios 22:29; 31:23; Efesios 5:3-5, 33; 1 Timoteo 5:8; 6:10; Tito 2:6, 7).

¹⁷ Qharitaq kaykunata tapukunman: Kay warmiqa, ¿Diosta munakunchu? ¿Atinmanchu juk familiata qhawayta? ¿Imatataq ñuqaykumanta familian suyanman? ¿Imamanpis satʼikullanchu, qullqita sumaqtachu waqaychan, imapipis sumaqtachu llamkʼan? ¿Imamanta astawan parlan? ¿Llakikunchu wakkunamanta chayri payllapaqchu tukuy imata maskʼan? ¿Tukuy imamanchu sinqanta satʼin? ¿Imatapis saqinapaqjinachu? ¿Atinmanchu qharita umantajina qhawayta, chayri kʼullu warmichu?’ (Proverbios 31:10-31; Lucas 6:45; Efesios 5:22, 23; 1 Timoteo 5:13; 1 Pedro 4:15).

18. Juk runawan riqsinakuchkaspa ima pantaypis rikhuriptin, ¿imamanta yuyarikuna tiyan?

¹⁸ Tukuypis Adanmanta jamusqanchikta mana qunqanachu; mana novelaspi rikusqanchikmanjina sumaq warmis chayri sumaq qharischu kanchik. Tukuypis imaymanamanta pantanchik, chayrayku pantasqanchikmanta sapa juk perdonakunanchik tiyan, piwanchus casarakusun paypa pantasqantapis perdonananchik tiyan (Romanos 3:23; Santiago 3:2). Chantapis, ima pantaytapis atipayqa Diospa llaqtanpi wiñananchikpaq yanapawasunman. Astawan kayta sutʼinchanapaq kaypi tʼukuriy: Pitapis mayta munakuspapis, mana tukuy imapi paywan kikintapuni yuyasunchu, chayrayku, juk runawan riqsinakuchkaspa, ¿maykʼaqllapis paywan siminakurqankichu? (Génesis 30:2; Hechos 15:39 kikinchay). Jina kaptin, mana siminakuspa parlanaykichikpaq, ichapis iskayniykichik phiña kayniykichikta chinkachinaykichikraq tiyan (Proverbios 25:28). Piwanchus casarakunki chay runaqa, ¿allin runa kayta munanchu? Chantá, ¿imatataq qam kikiykimanta niwaq? Mana ima nirina kaptiyki, ¿tikrakuyta atiwaqchu?  (Eclesiastés 7:9.) Riqsinakuchkaspa ima chʼampaytapis mana siminakuspa allinchayta yachaptiykichikqa, casarakuptiykichik sutʼita parlanaykichikpaq yanapasunqachik (Colosenses 3:13).

19. Riqsinakuchkaptinchik ima juchapis mayta tʼukuchiwaptinchik, ¿imatataq ruwana kanman?

¹⁹ Riqsinakuchkaptinchik ima juchapis mayta tʼukuchiwaptinchikqa, ¿imatataq ruwana kanman? May allinllawan kaytaqa qhawarina tiyan. Mayta paywan casarakuyta munaspapis, mana ñawisninchikta jatuchaq juchamanqa wisqʼanachu (Proverbios 22:3; Eclesiastés 2:14). Piwanchus casarakuyta munanchik, paypa juchasninta mana allinta riqsiptinchikqa, mana allinchu kanman casarakunamanta paywan parlayqa.

20. ¿Imaynatá riqsinakuchkaspa khuchichakuymanta karunchakusunman?

²⁰ ¿Imaynamanta riqsinakuchkaspa khuchichakuymanta karunchakusunman? Ñawpaqtaqa, kawsayninchik chayri puriyninchik llimphu kananta reparakunanchik tiyan. ¿Llaqtaykipi casarakunankupaq riqsinakuqkuna, japʼinakunkuchu makinkumanta, muchʼanakunkuchu, abrazanakunkuchu? Kay ruwaykuna manapis juchachu kanku, jinamanta munakuyta rikuchiyqa, casarakuy pʼunchay qayllapiña kanankama suyakunan tiyan. Chantapis, munakuyta rikuchichkaspa mana khuchichakuyman urmanapaq sumaqta qhawarikuna tiyan (Efesios 4:18, 19; chantá Cantares 1:2; 2:6; 8:5, 9, 10 kikinchay). Sunqunchikqa puraq uya, chayrayku sapallanchik chʼinniqman ripuyqa, wasipi, autupi ima qhipakuyqa mana allinchu, imaptinchus sapallanchik kachkaspaqa, ima khuchichakuymanpis urmasunman (Jeremías 17:9). Munayninchikwan mana atipachikuptinchik, piwanchus  casarakusun paypa munayninta ñawpaqman churaptinchik ima, riqsinakuchkaptinchik mana khuchichakuyta munasqanchikta rikuchisunchik. Jinamanta, Jehová Diosninchikta kusichisunchik, imaptinchus payqa, khuchichakuymanta karunchakunanchikta kamachiwanchik (Gálatas 5:19-21).

21. ¿Imamantataq mana imata pakaspa parlana tiyan?

²¹ Chantapis riqsinakuchkaspa mana khuchichakunapaqqa, mana ni imata pakaspa sutʼita parlanaykichik tiyan. Casarakuyta munaqkunaqa, sutʼita kaykunamanta parlananku tiyan: ¿Maypi tiyakusaqku? ¿Iskayniykuchu llamkʼasaqku? ¿Wawasniyuq kayta munaykuchu? Chantapis, imatachus unay ruwarqankichik, imachus qhariwarmi kawsayta jukjinayachinman, chaymantapis parlanaykichik tiyan. Kaykunaqa ichapis manus, jatun unquykuna ima kanman. Ichapis sida unquywan chayri chagas unquywan mayqillanpis unqusqa kachkanman. Kay unquykunaqa mana jinallamanta qhawakunchu. Unaypi sida unquyniyuq, chayri chagas unquyniyuq runaswan tiyakuq karqanki chayqa, ichá qampis unqusqa kachkawaq. Chayrayku piwanchus casarakunki chay runa, chayri paypa tatasnin, hospitalman qhawachikamuq rinaykita nisuptinku mana phiñakunaykichu tiyan. Kay unquyniyuq kachkanki chayqa, sanu kaqta qamwan mana casarakuyta munaptin saqinallayki tiyan. Astawanpis pillapis unqusqaswan unay tantakuqqa, chayri unqusqa chawpipi tiyakuqqa, allin kanman unqusqachus manachus kasqanta yachananpaq, hospitalman qhawachikamuq rinan, manaraq piwanpis riqsinakuyta qallarichkaspa.

22, 23. a) ¿Imataq casarakuqkunata llakichinman? b) ¿Imaynamanta casarakuy pʼunchaywan, qhariwarmi kawsaywan mana kikinchu?

²² Manaraq casarakuy pʼunchay chayamuchkaptin,  chay killaspi ichapis may chhika ruwayniyuq kachkankichik, casarakuy pʼunchayta wakichispa. Mana anchata llakikunapaqqa, casarakunapaq ruwanasta pisiyachina kanman. Juk jatun casamiento, familiaresta, runasta ima kusichiptinpis, casarakuqkunata mayta saykʼuchinman, qullqinkutataq tukurpachinman. Atikusqanmanjina, imatachus llaqtaykichikpi casarakuqkuna ruwasqankuta qhawayqa, allin kanman, chaywanpis mana atipanakunapaqjina casarakunachu, chayta ruwaptiykichikqa, chay pʼunchayqa llakiylla kanman, manataq chay pʼunchaypi kusikuwaqchikchu. Wakkunap nisqankuta uyarispapis casarakuq qhariqa, imatachus casarakuy pʼunchaypi ruwakuchkasqanta qhawanan tiyan (Juan 2:9).

²³ Yuyarina, casarakuy pʼunchayqa, juk pʼunchaylla, qhariwarmi kawsaytaq tukuy kawsayninchikpaq. Chayrayku mana anchata chay pʼunchayllapi tʼukunachu. Astawanqa, Jehová Diospa yanapayninta mañakuspa sumaqta qhariwarmijina kawsananchikpaq wakichikuna.