1. ¿Imaraykutaq wasipi tukuy ima allin kananpaq ruwayqa mana atikullanchu?

 KAY pachaqa manaña unayjinachu, familiapis kikillantaq. Imachus unay allin karqa kunanqa manaña allinchu. Chayrayku wasipi tukuy ima allin kananpaq ruwayqa mana atikullanchu. Chaywanpis, Bibliap nisqanta kasukuptinchikqa, kay llakiytapis atipasunman.

2. Kunan pʼunchaykunamanta familias, ¿imamantataq llakikunku?

² Kunan pʼunchaykunamanta familiasqa, manaña kapusqankuwan tiyakuyta munankuchu. Sapa pʼunchay tukuy ima rantinanchikpaq rikhurin, kaykunata rantinanchikpaqtaq, mayta telepi, radiopi, wak imaspi ima, parlakun, chayraykutaq achkha tatasqa mayta llamkʼananku tiyan kaykunata rantinankupaq. May chhika runastaq, mikhunallata wasinkuman apanankupaq mayta llamkʼanku. Unaymanta nisqaqa, kunan astawan llamkʼananku tiyan, wakin kutiqa, maychus kasqallanwan tiyakunankupaq, iskay llamkʼayniyuq kanku. Mana llamkʼay kasqanraykutaq wakinkunaqa, juk llamkʼanallatapis tarispa mayta kusikunku. Chayrayku kunan pʼunchaykunamanta familiaspaqqa, kusisqa tiyakuyqa mana atikullanchu, chaywanpis Bibliap nisqanqa, familiasta ñawpaqman lluqsinankupaq yanapayta atin.

3. ¿Imatataq apóstol Pablo nirqa wasinchikpi tukuy ima allin kananpaq?

 ³ Apóstol Pablopis qullqirayku llakiypi tarikurqa. Chaywanpis kapusqanwan juntʼa sunqu kakuyta yachakurqa, chayrayku munasqa masin Timoteoman, ajinata qillqarqa: “Kay pachamanqa mana imayoj jamorqankichej, jinallataj ni imata kaymanta apasunchu. Chayrayku mikhunayoj, pʼachayoj kaspaqa, chaywan sonqo juntʼasqa kakunanchej”, nispa (1 Timoteo 6:7, 8). Familiaqa mana mikhunallatachu nitaq pʼachallatachu necesitan. Familiaqa wasiyuq kanan tiyan. Wawastapis escuelaman kachana tiyan. Chantapis, unquykuna rikhuriptin sanoyanapaq wak gastosta ruwanallataq. Imaynapis kachun Pablop nisqanqa necesitallasqanchikta maskʼanapaq yanapawanchik mana munasqanchiktaqa.

4, 5. Qullqita allinta apaykachanapaqqa, ¿imaynamantá ñawpaqmanta tʼukuriyqa, yanapawasunman?

⁴ Wasipi tukuy ima allin kananpaqqa, Jesuspa parlasqan yanapallawasunmantaq, pay nirqa: “Sichus mayqennillaykichejpis uj torreta ruwayta munanman chayqa, manachu tiyaykukuspa ñawpajta qhawarinman, qolqen kapunchus manachus, chayta, torreta tukuychanampaj?” (Lucas 14:28.) Imatapis ruwanapaqqa, ñawpaqmanta wakichikunamanta Jesús parlachkan. Ñawpaq yachaqanapi rikurqanchik imaynatachus kay Jesuspa parlasqanqa, casarakuyta munaqkunata yanapasqanta. Casarakuy pʼunchaymanta qhipamanpis, Jesuspa parlasqanqa yanapallawasunmantaq. Imatapis ruwanapaq ñawpaqmanta tʼukuriyqa, qullqinchikta mana usuchinapaq mayta yanapawasunman. Jinamanta familiaqa, imaynatachus qullqinta apaykachachkasqanta qhawakuspa kapusqanmanjinalla, sapa pʼunchay kawsakunqa, manataq qullqinta pisichikunqachu.

⁵ Wakin suyuspiqa, runasqa qullqita allinta apaykachanankupaqqa, mana manukunankuchu tiyan,  jinamanta mana necesitasqankuta rantinankupaq (Proverbios 22:7). Chantapis, mana imatapis rantirpanallankuchu tiyan, mana reparaspa necesitanqankuchus manachus chayta. Chantapis runasqa, qullqinkuta allinta apaykachaspaqa, pukllaypi, machaypi, pitaypi, wak imaspi ima qullqinkuta mana tukuchinqankuchu. Diosqa kay ruwaykunata mana allinpaqchu qhawan (Proverbios 23:20, 21, 29-35; Romanos 6:19; Efesios 5:3-5).

6. ¿Imaynatá Bibliap nisqan wakchakunata yanapanman?

⁶ ¿Imatá nisunman wakcha kawsaypi tiyakuqkunamanta? Paykunaqa wakcha kawsay juk chhikamantawan chinkananta yachaspa, kusikunkuman. Diospa musuq pachanqa qayllaykamuchkanña, chaypitaq Jehovaqa wakcha kawsayta tukuy llakiykunatawan chinkachinqa (Salmo 72:1, 12-16). Chaywanpis chiqa cristianosqa, wakchapis kachunku, mana suyakuyninta chinkachinkuchu, imaraykuchus Diospa parlasqanpi iñiyninkuta churanku; pay nirqa: “Mana wijchʼurparisqaykichu, nitaj saqerparisqaykichu”, nispa. Chayrayku Diospi creeqqa sutʼimanta ninman: “Señorqa yanapawajniy, manataj manchachikusajchu”, nispa (Hebreos 13:5, 6). Jehovaqa payta yupaychaqkunata kay saqra pʼunchaykunapi tukuy imaymanamanta yanapan, imaraykuchus paykunaqa nisqanta ruwanku, paypa Reinontataq kawsayninkupi ñawpaqman churanku (Mateo 6:33). Paykunapis apóstol Pablojina ninkuman: “Yachasqa kani sajsasqa kaypi, chayri yarqhasqa kaypipis, jinallataj ashkha kapuyniyoj kaypi, pisichikuypipis” imaraykuchus ‘atiyqa Diosmanta jamun’ (Filipenses 4:12; 2 Corintios 4:7).

7. Wasipi tukuy ima allin kananpaq, ¿Jesuspa ima nisqantaq yanapawanchik?

⁷ Jesús kay jallpʼapi kawsachkaptin nirqa: “Runa  masiykita munakunki qan kikiykita jina”, nispa (Mateo 22:39). Kay kamachiyta familiapi juntʼayqa, wasipi tukuy ima allin kananpaq yanapakun. ¿Ima runa masinchikwantaq aswan qayllapi tiyakunchik? ¿Manachu qusanchikwan, warminchikwan chayri wawasninchikwan? ¿Imaynatataq munakuyta familiapi rikuchisunman?

8. ¿Imaynamantá familianchik ukhupi munakuyta rikuchisunman?

⁸ Wasipi tukuy ima allin kananpaqqa familiapi tukuy yanapaysikuptinku munakuyta rikuchinqanku. Wawastaqa pukllanasninta, pʼachasninta ima kʼuchunchanankupaq yachachina tiyan. Wawasqa  ichapis camankuta qhatanankupaq sapa paqarin tiempochakunanku chayri kallpachakunanku kanqa, chaywanpis kay ruwayqa juchʼuypis kachun familiata jatunmanta yanapanqa. Wakin kutispiqa ichapis wasiqa mana kʼuchunchasqachu kanqa, chaywanpis wasi allin kʼuchunchasqa kananpaq tukuy yanapankuman; mikhuytawanpis wasitaqa allin kʼuchunchasqata saqiyta atinkuman. Qhilla kayqa, jinallata saqirpayqa, mala ganawan imatapis ruwayqa, mana familiata yanapanchu (Proverbios 26:14-16). Sunqunchikpi kusisqa kaptinchik, yanapaysikuq kaptinchik ima, familianchik kusisqa kawsakunanpaq yanapachkanchik. “Diosqa munakun pichus kusiywan qojta” (2 Corintios 9:7).

9, 10. a) ¿Imaynatataq warmis wasinkupi llamkʼanku, imaynamantataq familian payta yanapayta atinman? b) Wasipi ruwanasta, ¿warmillachu ruwanan tiyan?

⁹ Khuyakuy, munakuy ima, familiapi mana ima llakiy rikhurinanpaq yanapakun. Unaymantapacha mamaqa; wawasta qhawaspa, wasita pichaspa, pʼachasta tʼaqsaspa, mikhunata waykʼuspa ima, wasita astawan qhawan. Wakin suyuspi warmiqa, campopi llamkʼan, wakin warmistaq qhatitusninkupi vendekunku familiankuta yanapanankupaq. Wakin suyuspitaq mana kayqa rikukuqchu, chaywanpis kunanqa, may achkha warmis familiankuta yanapanankupaq wasinkumanta llamkʼaq lluqsinku. Warmi jinata llamkʼasqanrayku familianqa, may sumaq ruwasqanta ninan tiyan. “Sumaj warmeqa” mana tiempoyuqchu, nitaq qhillachu, “ni jaykʼajpis mikhuykullanchu mana paypa ganakusqantaqa” nispa Biblia nin (Proverbios 31:10, 27). Kayqa mana ninayanchu warmilla wasipi llamkʼanantaqa, qhariwarmi wasinkumanta jawapi llamkʼaptinku, ¿wasipiqa warmillachu imatapis ruwanan tiyan, wakkuna samarikunankukama? Mana, ¿ichari? (2 Corintios 8:13, 14 kikinchay.) Mamaqa, mikhunata  waykʼuchkaptin familian ruwaysikunanta agradecekunqa, ichapis jukkuna mesata wakichinkuman chaypi mikhunapaq, jukkunataq rantiq rinkuman, wakintaq ichapis wasita pichankuman. Jinamanta tukuy familia wasi sumaq kʼuchunchasqa kananpaq yanapayta atinkuman (Gálatas 6:2 kikinchay).

¹⁰ Ichá pillapis ninman: “Llaytaypiqa qhari mana chay ruwanasta ruwanchu”, nispa. Jina kaptinpis, ¿manachu qhari yanapaysinman? Jehová Diosninchik familiata ruwachkaptin mana nirqachu, “wasipiqa warmilla ruwanan tiyan”, nispa. Juk kutipi Jehová iskay runasta kacharqa Abrahamta visitanankupaq, Abrahamqa chiqa sunquyuq runa karqa, chay kutipitaq payqa warminta waykʼuysikurqa, pay kikintaq mikhunata qararqa (Génesis 18:1-8). Bibliaqa nin: “Qosaspis sapa ujpis warminkuta munakuchunku cuerponkuta jina”, nispa (Efesios 5:28). Sapa pʼunchay tutayachkaptin ichapis qusaqa, llamkʼasqanmanta saykʼusqa kachkanman, chaywanpis, ¿manachu warmipis saykʼusqa kachkallanmantaq? (1 Pedro 3:7.) Chayrayku, ¿manachu munakuq qusaqa wasipi warminta yanapanman? (Filipenses 2:3, 4.)

11. ¿Imaynamantá tukuy familiamanta kaqkuna Jesusjina ruwayta atinkuman?

¹¹ Jesusqa, tukuy paywan kaqkunata, Diosta ima, mayta kusichirqa. Manapis pay casarakurqachu chaywanpis, qusas, warmis, wawas ima paymanta yachakunkuman. Chayrayku nirqa: “Runaj churimpis mana sirvichikojchu jamorqa. Astawanqa payqa jamorqa runasta sirvej”, nispa (Mateo 20:28). Familiamanta kaqkuna sunqunkupi jinata yuyaptinkuqa, ¡may sumaq familia kanqanku!

12. ¿Imatataq Jehová payta yupaychaqkunamanta munan?

¹² Wasipi tukuy ima allin kananpaq 2 Corintios 7:1  pʼiti kamachisqan yanapallawasunmantaq, chaypi jinata nin: “Cuerponchejta; sonqonchejtapis llimphuchakuna tukuy chʼichi kajmanta”, nispa. Jehovaqa kay kamachiyta kasukuqkunata allinpaq qhawan, imaraykuchus “Diosta llimphu yupaychayqa mana chʼichiyuj kanan tiyan” (Santiago 1:27 Qheshwa Biblia). Llimphu kayqa tukuy familiata yanapan.

13. ¿Imaraykutaq familiapi llimphu kay may sumaq?

¹³ Bibliaqa, nanaykuna, unquykuna ima chiqamanta chinkananta niwanchik. Jaqay pʼunchaypiqa, “mana pipis nenqachu: Onqosqa kani, nispaqa” (Isaías 33:24; Apocalipsis 21:4, 5). Mana chay pʼunchay chayamunankamataq, kunan pʼunchaymanta familiasqa, unqunku, llakikunku ima. Pablopis, Timoteopis unqurqanku (Gálatas 4:13; 1 Timoteo 5:23). Chaywanpis doctores nisqankumanjina achkha unquykunata atipayta atisunman. Yuyayniyuq familiasqa kay unquykunamanta karunchakunku, ukhunkupi, yupaychayninkupi ima llimphu kaspa.  ¿Imaynatá chayta ruwanku? (Proverbios 22:3 kikinchay.)

14. Kawsayninchikpi llimphu kaptinchik, ¿ima unquykunamantataq familianchikta jarkʼasunman?

¹⁴ Diosta yupaychanapaq llimphu kayqa, kawsayninchikpi llimphu kananchikta niyta munan. Bibliaqa kawsayninchikpi llimphu kananchikta niwanchik, chantapis casarakuypi mana ima khuchichakuy kananta kamachin. “Soltero kashaspa khuchichakojkuna, [...] casarasqa kashaspa wajwan khuchichakojkuna, qhari kashaspa warmiman tukojkuna, qharipura jinanakojkuna, [...] manapuni Diospa Reinontaqa herenciata jina japʼenqankuchu” (1 Corintios 6:9, 10). Cristianospaqqa kay saqra pachapi tiyakusqankurayku kay kamachiykunata kasukuyqa may sumaqpuni, imaraykuchus jinamanta Diosta kusichinku, chantapis familiankuta, kay sida, sífilis, gonorrea, clamidia unquykunamanta ima jarkʼanku (Proverbios 7:10-23).

15. ¿Imaynamanta ukhunchikta chʼichichasunman?

¹⁵ ‘Cuerponchikta, tukuy chʼichi kajmanta llimphuchaptinchikqa’, familianchikta wak unquykunamantapis jarkʼasunman. Ukhunchikta mana llimphuchasqanchikrayku kay unquykunawanqa unqunchik. Cigarrosta, tabacota ima pitayqa, pulmonesta, pʼachasta, samayta ima chʼichichan, mana chayllachu, tabacoqa runata unquchin. Sapa wata may achkha runas cigarrosta pitasqankurayku wañunku. Tʼukuriy, ukhunkuta mana chʼichichankumanchu karqa chayqa, ¿kay chhika runa wañunkumanchu karqa?

16, 17. a) Israelitas mana unqunankupaq, ¿ima kamachiytataq Jehová qurqa? b) ¿Imaynamanta Deuteronomio 23:12, 13 kamachisqanta wasinchikpi juntʼasunman?

¹⁶ Wak kamachiypitaq tʼukurina. Diosqa, may unayña [3500 watas ñawpaqta] Israel llaqtanman  kamachiyninta qurqa, yupaychayninkuta, kawsayninkuta ima allinchanankupaq. Kay kamachiykunaqa kawsayninkupi llimphu kanankupaq, unquykunamanta jarkʼakunankupaq ima yanaparqa. Juk kamachiyqa jatun jispʼayta pʼampanamanta parlarqa, llaqtata mana chʼichichanankupaq jaramanta karupi chukukamunanku karqa (Deuteronomio 23:12, 13). Kay unay kamachiyqa sumaqta yanapakun. Kunanqa kay kamachiyta mana juntʼasqankurayku runaqa, unquchkallanpuni, wañuchkallanpuni ima. a

 ¹⁷ ¿Imaynatá kunan kay kamachiyta kasukusqanchikta rikuchisunman? Wasi ukhupi chayri jawapi baño kapuwaptinchikqa, mana chʼichiyuq, llimphu kanan tiyan. Bañonchikpi maypichus jispʼakunchik chayta mana llimphuchaptinchikqa, chʼuspis juntʼaykunman, kay chʼuspistaqri ima chʼichitapis wasiman chayri mikhunaman ima apamunkuman. Chantapis jispʼaytawan chayri bañoman riytawan, tukuypis makisninchikta mayllakunanchikpuni tiyan. Mana chayta ruwaptinchikqa, makisninchikpi ima chʼichitapis apasunman. Juk doctora nisqanmanjina, makisninchikta mayllakuptinchikqa “wisa unquymanta, samay unquymanta, cuerpo unquymanta ima jarkʼakusunchik”.

18, 19. Wakcha llaqtapipis tiyakuspa, ¿imaynamantá wasinchikta llimphuta japʼisunman?

¹⁸ Wakcha llaqtaspi tiyakuptinchikqa, llimphu kayqa mana atikullanchu. Juk runaqa, kay wakcha llaqtasta riqsispa nirqa: “Sinchita ruphamuptin mana llimphu kayta atikullanchu. Wayraqa jallpʼata wasi juskʼusman juntʼaykuchin. [...] Llaqtas, ranchitos ima astawan wiñaykuptinku, astawan unquykuna rikhurimun. Chay llaqtaspiqa canaletas chayri alcantarillados kichasqaslla, qʼupataq tukuyniqpi chuqarayachkan, chantapis juk bañolla may chhika runaspaq kan, jatuchaq jukʼuchas, chulupis, aka tanqas, chʼuspis ima, unquykunata apaykachanku”, nispa.

¹⁹ Kayjina llaqtaspiqa llimphu kayqa mana atikullanchu. Chaywanpis tukuy imata ruwana kanman llimphu kananchikpaq. Jabonwan yakuwanqa ima, hospitalman jampichikuq rinamantaqa aswan barato. Chayjina llaqtapipis tiyakuptiykiqa, wasiykita, patioykita ima pichanayki tiyan; mana ima qʼupa, chayri ima uywa akapis kananpaq. Wasiykiman yaykuna ñan tʼurulla kaptinqa, rumiswan chayri tʼiwuwan  churawaq, mana wasi ukhuman tʼuruta apaykunaykipaq. Zapatosta chayri jukʼutasta punkupi saqispaqa, mana wasita chʼichichankichu. Chantapis maymantachus yakuta urqhunki chayta mana chʼichichanaykichu tiyan. Sapa wata chʼichi yakumanta unquykunaqa jallpʼantinpi iskay junu runata wañuchin.

20. Wasi llimphu kananpaq, ¿pikunataq yanapankuman?

²⁰ Wasi sumaq kʼuchunchasqa may llimphu ima kananpaq, tukuy yanapananku tiyan: Mama, tata, wawas, visitas ima. Kenia llaqtamanta pusaq wawasniyuq juk warmi, jinata nirqa: “tukuypis yanapanakuyta yachakunku”. Llimphu wasiqa tukuy familiata jatunpaq qhawachin. Yachanchikjina wakcha kayqa mana chʼichi kay ninayanchu. Jatun llaqtapipis chayri campopipis tiyakuptinchikqa familianchik mana unqunanpaq wasinchikqa, llimphu kanan tiyan.

21. Proverbios 31:28, 29 nisqanmanjina, ¿imataq familiata kusisqa kananpaq yanapanman?

²¹ Bibliamanta Proverbios libroqa, sumaq warmimanta jinata nin: “Wawasnenqa sayarikuspa, ninku: Kusikuyniyoj kanki, nispa. Qosampis nillantaj: kʼacha warmisqa ashkha kanku; qanrí aswan sumaj warmi kanki nispa” (Proverbios 31:28, 29). ¿Maykʼaqtaq familiaykimanta pillatapis, allinta ruwasqanta nirqanki? Chiqamanta nisunman tʼikitasjina kasqanchikta, yakuwan, intiwan ima, qhallallarinchik. Chayrayku ruwasqanchikmanta allinta ruwachkasqanchikta ninawananchikta necesitanchik. Qusa warminta llamkʼasqanmanta, wasita munakuywan qhawasqanmanta allinta ruwachkanki niptinqa, mayta kusichinqa, chantapis jatunpaq qhawasqanta rikuchinqa (Proverbios 15:23; 25:11). Kikillantaq  warmiqa, qusanta sumaq llamkʼasqanmanta allinta ruwanki niptinqa, payta kusichinqa. Wawastapis wasipi, escuelapi, Diospa llaqtanpi ima, sumaqta ruwasqankumanta, allinta ruwanki niptinchikqa, ñawpaqman lluqsinankupaq yanapanqa. Imamantapis agradecekuspaqa, familiata mayta yanapan. “Graciasta” quy, ¿llasachu? Mana ¿ichari? Chaywanpis jinata ruwaptinchikqa familiata jatunmanta yanapanman.

22. ¿Imatataq ruwana familia sinchita sayananpaq?

²² Wasipi tukuy ima allin kananpaq ruwayqa mana atikullanchu. Chaywanpis ñawpaqman lluqsiy atikunman. Bibliamanta juk proverbio nin: “Yachaywan waseqa ruwasqa, sumaj unanchakuywantaj cimiento rumispis churakun” jinamanta sinchita sayananpaq (Proverbios 24:3). Familiata Diospa munasqanta kawsayninpi ruwaptinqa, sumaq yachayta, jatun yuyayta ima japʼinqa. Familia kusisqa kananpaq yanapayqa, may sumaqpuni.