Ir al contenido

Ir al índice

CAPÍTULO 20

Churanakuy kajtinpis “Diospa palabranqa tukuynejman chayasharqa”

Churanakuy kajtinpis “Diospa palabranqa tukuynejman chayasharqa”

Pablowan Apoloswanqa yanapakorqanku sumaj willaykuna willakunallanpajpuni

Orqhosqa kashan Hechos 18:23–19:41 versiculosmanta

1, 2. 1) Pablowan compañerosninwan, ¿imapitaj rikukorqanku? 2) ¿Imamantataj kay capitulopi yachakusun?

 ÉFESO callespeqa ashkha chʼajwa kasharqa. Runasqa mayta chʼajwaspa corresharqanku, may phiñasqastaj kasharqanku. Paykunamanta wakintaj Pabloj compañerosninta japʼiytawan qhatataspa aparqanku. Chay runasqa maypichus negociosta ruwasharqanku chay jatun callenta pasarqanku. Ashkha runastaj paykunaman ujchaykukusharqanku. Chayrayku callesqa chʼinpacha qhepakusharqa. Paykunaqa chay llajtaj jatun teatronman risharqanku, mayqenmanchus 25 mil runas yaykoj kanku chayman. Chay runasmanta ashkhasqa mana yacharqankuchu imajtinchus tantakushasqankuta. Jinapis yuyarqanku pichari templonkuman yaykuykusqanta, Ártemis diosankutapis chinkachiyta munashasqanta. Chayrayku uj kunkalla mayta qhaparerqanku: “¡Efesiospa Artemisnenqa may jatunmin!”, nispa (Hech. 19:34).

2 Kaypi watejmanta rikullanchejtaj Satanasqa uj grupo sajra runasmanta valekuspa sumaj willaykunata sayachiyta munasqanta. Payqa waj jinasmantawan willayta sayachiyta munallantaj. Kay capitulopitaj yachakusun imaynasmantachus ñaupa tiempopi Satanasqa willayta sayachiyta munasqanta, hermanostapis tʼaqanachiyta munasqanta. Jinapis astawan yachakusun Satanaspa tukuy ima ruwasqanqa qhasilla kasqanmanta, imaraykuchus “Jehová Diospa palabranqa tukuynejman chayasharqa, aswan ashkha runastaj creesharqanku” (Hech. 19:20). Ñaupa tiempomanta cristianosta, ¿imataj yanaparqa willanallankupajpuni? Noqanchejta jinallataj paykunatapis Jehová yanaparqa. Jehová yanapawajtinchejpis sapa uj kallpachakunanchej tiyan siga willanallapajpuni. Espíritu santoj yanapayninwantaj sumaj wakichisqa kasun chayta ruwanapaj. Jinapis ñaupajtaqa Apolosmanta yachakuna.

“Diosmanta Qhelqasqatapis allinta rejsej” (Hechos 18:24-28)

3, 4. Apolospa umallirichisqanta uyarispa, ¿imatataj Aquilawan Priscilawan repararqanku, chanta imatataj ruwarqanku?

3 Pablo willamunanpaj kinsa kaj viajenpi Efesoman rishajtin, Apolos sutiyoj judío Éfeso llajtaman chayarqa. Apolosqa Alejandriamanta jamorqa, nisunman Egiptomanta. Payqa sumajta parlayta yachasqanrayku rejsisqa karqa, “Diosmanta Qhelqasqatapis allinta rejsej”, chantapis ‘Diospa espiritunwan juntʼa kasharqa’. Payqa may kusiywan, mana manchachikuspataj judiospa ñaupaqenkupi uj sinagogapi umalliricherqa (Hech. 18:24, 25).

4 Aquilawan Priscilawanqa Apolospa umallirichiyninta uyarerqanku. Paykunaqa maytachá kusikorqanku “maychus kajta Jesusmanta” parlasqanrayku. Jesusmanta parlasqan allillan kajtinpis, paykunaqa repararqanku “payqa Juanpa bautismollanta” rejsisqanta. Apolosqa sumaj wakichisqa runa karqa, sumajtataj umallirichiyta yachaj. Aquilawan Priscilawantaj toldosta ruwaspalla trabajakuspapis mana Apolosta manchachikorqankuchu. Astawanpis paykunaqa “wasinkuman pusarqanku, chaypitaj Diospa ñanninmanta aswan sutʼita yachacherqanku” (Hech. 18:25, 26). ¿Apolos chay yachachisqankuta japʼikorqachu? Arí. Payqa kʼumuykukoj sonqowan japʼikorqa. Tukuy cristianostaj kʼumuykukoj sonqospuni kananchej tiyan.

5, 6. 1) ¿Imaraykutaj Apolos Jehovaj llajtanpi sumajta yanapakorqa? 2) ¿Imatá Apolosmanta yachakusunman?

5 Apolosqa Aquilawan Priscilawan yanapachikusqanrayku Jehovaj sumaj kamachin karqa. Aswan qhepamantaj Apolosqa Acayaman rerqa, chaypitaj cristianosta “mayta yanaparqa”. Chantapis payqa Acayapi kaj judiosman sutʼita rikucherqa Jesusqa jamunan karqa chay Mesiaspuni kasqanta. Lucas Apolosmanta nerqa: “Tukuy sonqo sumajta sutʼincharqa judiosqa pantasqa kashasqankuta, Diosmanta Qhelqasqapitaj rikucherqa Jesusqa Cristopuni kasqanta”, nispa (Hech. 18:27, 28). Arí, Apolosqa hermanospaj sumaj yanapapuni karqa, imaraykuchus payta uyarispa ashkha runas ‘Jehová Diospa palabranpi’ creerqanku. ¿Imatá Apolosmanta yachakusunman?

6 Tukuy cristianosqa kʼumuykukoj sonqo kanapaj kallpachakuna tiyan. Tukuypis wakin imasta allinta, kʼachitustataj ruwayta yachanchej. Wakintaj sumaj experienciayoj kanchej, wakintajrí sumaj umayoj kanchej. Jinapis mana kʼumuykukoj sonqo kajtinchejqa, chaykunaqa qhasilla kanman, imaraykuchus jatunchakuyta qallarisunman, nitaj allinmanchu chayasunman (1 Cor. 4:7; Sant. 4:6). Sichus sonqomantapacha kʼumuykukoj sonqo kasunchej chayqa, wajkunata aswan kurajta jina qhawasunchej (Fili. 2:3). Chantapis saqellasun wajkuna yachachinawanchejta, nitaj phiñakusunchu wajkuna cheqanchawajtinchej. Diospa llajtan espíritu santowan pusachikuspa imatapis waj jinamanta ruwajtintaj, mana jatunchakusunchu, nitaj nisqanchejtapuni valechiyta munasunchu. Arí, kʼumuykukoj sonqollapuni kasun chayqa, Jehovawan Jesuswan paykunapaj llankʼajta saqewasun (Luc. 1:51, 52).

7. ¿Imatataj Pablomantawan Apolosmantawan yachakusunman?

7 Chantapis kʼumuykukoj sonqo kayqa yanapawanchej mana atipanakusta rikhurichinapaj. Satanasqa maytachá munasharqa ñaupa cristianos tʼaqanakuyta qallarinankuta. Payqa ima kusisqachus kanman karqa Pablowan Apoloswan atipanakuyta qallarejtinku. Paykunaqa sumaj yachachejkuna, sonqo kʼajaywan yachachejkunataj karqanku. Ashkha hermanostataj paykuna ladoman pusayta atinkuman karqa. Paykunapajqa chayta ruway fácil kanman karqa. Corintomanta wakin cristianostaj ñapis tʼaqanakusharqankuña kayta nispa: “Noqaqa Pablojta kani”, nispa. “Noqataj Apolospata kani”, nispa. Pablowan Apoloswanrí, ¿munarqankuchu hermanos ukhupi tʼaqanakuy kananta? Mana. Astawanpis Pabloqa kʼumuykukoj sonqowan nerqa Apolos sumajta llankʼasqanta, waj ruwaykunatawantaj payman qorqa. Apolostaj Pabloj nisqanman jinapuni ruwarqa (1 Cor. 1:10-12; 3:6, 9; Tito 3:12, 13). Paykuna kʼumuykukoj sonqo kasqankumanta, khuskataj Diospaj llankʼasqankumantaqa mayta yachakusunman.

“Diospa Gobiernonmanta [...] allinta tʼukurichispa” yachacherqa (Hechos 18:23; 19:1-10)

8. ¿Maynintataj Pablo Efesoman rerqa, chanta imaraykutaj chayninta rerqa?

8 Pabloqa Efesoman rinanta nerqa, chay nisqantataj juntʼarqa (Hech. 18:20, 21). a Kunantaj qhawarina maynintachus Pablo Efesoman risqanta. Pabloqa Siriapi kaj Antioquiapi kasharqa. Chayrayku chay qayllapi kaj Seleucia llajtaman riyta atinman karqa. Chaypi uj barcoman wicharispataj Efesoman cheqanta riyta atinman karqa. Jinapis chayta ruwananmantaqa “orqosninta” Efesoman rerqa. Ajinapi Pabloqa ichapis 1.600 kilometrosta jina purerqa. Chanta, ¿imaraykutaj chay chhika karunta muyumorqa? Imaraykuchus payqa tukuy ‘creejkunata kallpachayta’ munarqa (Hech. 18:23; 19:1). Pablo willamunanpaj kinsa kaj viajenta ruwasqanqa, ñaupaj iskay viajesnin jinallataj kanman karqa. Chay viajesta ruway paypaj mana facilchu kajtinpis mana qhasichu karqa. Kunanpis congregacionesta waturej hermanos, warmisninkupis hermanosta munakusqankurayku Pablo jinallatataj ruwanku. Tukuy chayta ruwasqankumantataj mayta agradecekunchej.

9. 1) ¿Imaraykutaj Juan Bautistaj discipulosnin watejmanta bautizakorqanku? 2) ¿Imatataj paykunamanta yachakunchej?

9 Pabloqa Efesoman chayaytawan Juan Bautistaj 12 discipulosninwan tinkorqa. Paykunataj Juanpa bautismonwan bautizachikusqanku, chay bautismotaj manaña valerqachu. Paykunaqa ichapis pisillata espíritu santomanta yacharqanku, chayri nichus imatapis yacharqanku. Pablotaj paykunaman willarqa imaraykuchus Jesuspa sutinpi bautizakuna kasqanta, paykunataj Apolos jinallataj kʼumuykukoj sonqowan chayta japʼikorqanku, astawantaj yachakuyta munarqanku. Chantá paykunaqa Jesuspa sutinpi bautizakuspa espíritu santota japʼerqanku, milagrosta ruwanankupaj wakin atiykunatawan. ¿Imatá chaymanta yachakunchej? Diospa llajtanpi cambios kajtin, chayman jina ruwajtinchej Jehová bendecinawanchejta (Hech. 19:1-7).

10. 1) ¿Imaraykutaj Pablo sinagogamanta uj escuelaj salanman riporqa? 2) ¿Imatataj Pablomanta yachakusunman?

10 ¿Imaynataj Pablota Efesopi rerqa? Pabloqa mana manchachikuspa kinsa killata sinagogapi willarqa. “Diospa Gobiernonmanta umallirichispa, allinta tʼukurichispa ima” yachachejtinpis, wakin runasqa Pablota mana uyariyta munarqankuchu, contranpitaj churakorqanku. Pabloqa ‘Señorpa Ñanninpa contranpi sajrata rimajkunawan’ mana tiemponta pierdeyta munarqachu. Chayrayku uj escuelaj salanman riporqa, chayman ripusqanmantapachataj chaypi umallirichej (Hech. 19:8, 9). Piskunachus Diospa Gobiernonmanta siga yachakuyta munajkunaqa, manaña sinagogaman rerqankuchu, astawanpis maypichus Pablo yachachisharqa chay salaman rerqanku. ¿Imaynatá Pablo jina ruwasunman? Pillapis mana uyariyta munawajtinchej chayri chʼajwayllata munajtenqa, allin kanman amaña paywan Diosmanta parlananchej. Imaraykuchus ashkha allin sonqoyoj runasmanraj willana kashan, paykunataj Diospa Palabranmanta uyariyta munashanku.

11, 12. 1) ¿Imaraykutaj ninchej Pablo kʼuchi runa kasqanta? 2) ¿Imaynatataj Jehovaj testigosnin rikuchinchej Pablo jina kʼuchi runas kasqanchejta?

11 Pabloqa ichapis sapa día chay escuelaj salanpi yachacherqa 11 de la mañanamanta 4 de la tardekama (Biblia de estudio nisqapi Hechos 19:9 versiculoj sutʼinchayninta leeriy). Chay horas manchay calor kajtinpis, runasqa chay horas tiempoyoj kaj kanku. Imaraykuchus ashkha runasqa chay horas trabajonkumanta samarej kanku, mikhojtaj kanku. Sichus Pablo iskaynin watasta chay horaspipuni predicarqa chayqa, 3 mil horasmanta astawan willarqa. b Chayraykuchá Jehová Diospa Palabranqa tukuynejman chayasharqa, aswan ashkha runastaj creesharqanku. Pabloqa may kʼuchi runa karqa, ima horaschus runas tiempoyoj kaj kanku chay horaspi yachachej rej. “Chayrayku Asia provinciapi tiyakoj tukuy judíos, tukuy griegospis Señorpa palabranta uyarerqanku” (Hech. 19:10). Ajinata Pabloqa tukuyman allinta sutʼincharqa.

Tukuynejpi runasman willanapaj kallpachakunchej.

12 Kunanpis Jehovaj testigosnenqa tukuy imata kʼuchi kʼuchilla ruwanchej. Ima horaschus runas tiempoyoj kanku chay horas willaj rinchej, chantapis maypichus ashkha runas kanku chayman willaj rinchej. Chayrayku willanchej callespi, mercadospi, maypichus ashkha runas kanku chaypi, telefononejta, cartanejta ima. Chantapis ima horaschus runas wasinkupi kanku, chay horas wasimanta wasi willaj rinchej.

Supaykuna churanakojtinkupis “Diospa palabranqa tukuynejman chayasharqa” (Hechos 19:11-22)

13, 14. 1) ¿Imata ruwananpajtaj Jehová Pabloman atiyta qorqa? 2) ¿Imata ruwaspataj Escevaj wawasin pantaykorqanku? 3) Kay tiempopipis, ¿imata yuyaspataj ashkha runas mayta pantashanku?

13 Lucas nisqaman jina, Jehovaqa Pabloman atiyta qorqa ‘tʼukuna milagrosta ruwananpaj’. “Runasqa Pabloj ima pañuelollantapis, chayri ima ropallantapis onqosqasman apaj kanku, onqosqastaj sanoyapoj kanku, supaykunapis runasmanta llojsej kanku” (Hech. 19:11, 12). c Ashkha runasqa chay imasta rikusqankumanta tʼukoj kanku, jinapis wakin runasmanqa chay mana gustarqachu.

14 Wakin judiosqa “runasmanta supaykunata qharqospa purej kanku”. Paykunaqa Pablo ruwarqa chay milagrosllatataj ruwayta munarqanku. Biblia nisqanman jina, chay judiosmanta wakin runasqa Jesuspa sutinta, Pabloj sutinta oqharispa supaykunata qharqoyta munarqanku. Chaytataj ruwayta munarqanku kuraj sacerdote judío Escevaj qanchis qhari wawasnin. Jinapis ujnin supay paykunaman nerqa: “Noqaqa Jesustawan Pablotawan rejsini. Qankunarí, ¿pikunataj kankichej?”, nispa. Chantá supayniyoj runaqa paykunaman phinkiykuspa mayta maqaykorqa. Chay runastaj qʼalaslla, sinchʼi maqasqastaj ayqekorqanku (Hech. 19:13-16). Chaypi runasqa sutʼi repararqanku Pablomanqa Tatanchej Jehovapuni atiyta qosqanta, chay llulla religionmanta kaj runasmantaj mana Jehovachu atiyta qosqanta. Ajinamanta “Jehová Diospa palabranqa tukuynejman chayasharqa”. Kunanpis may chhika runas yuyanku Dios paykunata allinpaj qhawananpajqa, Jesuspa sutillanta oqharinanku kasqanta, chayri cristianos kasqallankuta ninanku kasqanta, jinapis ajinata yuyaspa mayta pantashanku. Jesusqa sutʼita yachacherqa Tatanpa munayninta ruwajkunalla, qhepaman sumaj kausay kananta suyakuyta atisqankuta (Mat. 7:21-23).

15. ¿Imatataj Efesomanta runas jina ruwasunman?

15 Éfeso llajtapeqa ashkha runas magiata ruwaj kanku. Chay llajtayojkunaqa layqachinakoj kanku, sajramanta jarkʼakunankupajpis wakin imasta apaykachaj kanku, chantapis paykunajta magiamanta librosninku tiyapoj. Jinapis Escevaj wawasninwan imachus pasasqanta yachaspa, Efesomanta runasqa Diosta manchachikuyta qallarerqanku, cristianosman tukorqanku, layqeriostataj saqeporqanku. Chay llajtamanta ashkha runasqa magiamanta librosninkuta apamuspa tukuypa ñaupaqenpi ruphaykucherqanku. Chay librosqa may chhika qolqe valerqa. d Lucas nerqa: “Ajinata Jehová Diospa palabranqa tukuynejman chayasharqa, aswan ashkha runastaj creesharqanku”, nispa (Hech. 19:17-20). Arí, Jehová Diospa Palabranqa Satanasta, demoniosnintawan atiparqa. Éfeso llajtayojkunamantaqa yachakusunman Jehovatapuni kasukuna kasqanta. Noqanchejpis imaymana layqeriosta ruwaj runaspa chaupinkupi kausakunchej. Sichus kapuwasqanchej imas ukhupi imallapis layqerioswan chhapusqa kashan chayqa, Éfeso llajtayojkuna jina ruwana. Chay imastataj usqhayllata chinkachina may chhika valejtinpis. Noqanchejqa ni imaynamanta chay millay imaswan chhapukuyta munanchejchu.

“Uj jatun chʼajwa oqharikorqa” (Hechos 19:23-41)

“Wiraqochis, qankuna allinta yachankichej kay oficionchejwan ganakusqanchejta” (Hechos 19:25).

16, 17. 1) ¿Imatataj Demetrio ruwarqa runas cristianospa contranta oqharikunankupaj? 2) Éfeso llajtayojkuna, ¿imaynatataj santosta yupaychayta qhawaj kanku?

16 Kunantaj qhawarina imaynatachus Satanás sajra runasmanta valekuspa willayta sayachiyta munasqanta. Lucas nin: “Señorpa Ñanninrayku uj jatun chʼajwa oqharikorqa”, nispa. Chayraykutaj willayqa mana facilllachu karqa (Hech. 19:23). e Chay chʼajwataqa Demetrio sutiyoj platero qallaricherqa. Payqa pay kikin oficioyoj kajkunata tantaykorqa. Paykunamantaj nerqa siga qolqeta gananankupajqa, ruwasqanku santosta vendenallankupuni kasqanta. Nillarqataj Pabloj willasqanqa paykunapaj mana allinchu kasqanta, cristianoman tukojkunataj manaña santosta yupaychasqankuta. Chantapis Demetrioqa yacharqa llankʼaj masisnin llajtankuta, suyunkutapis jatunpaj qhawasqankuta. Chayraykutaj nerqa sichus Pablota willajta saqellankuman karqa chayqa, may rejsisqa templonku manaña jatunpaj qhawasqachu kananta, Ártemis diosankupis pisipaj qhawasqa kananta (Hech. 19:24-27).

17 Demetrioqa gustonwan llojserqa. Platerosqa mayta phiñarikuspa kay jinata qhaparerqanku: “¡Efesiospa Artemisnenqa may jatunmin!”, nispa. Ajinamanta llajtantinpi jatun chʼajwa rikhurerqa, runasqa tukuyninku oqharikorqanku. f Pablotaj mana manchachikoj kasqanrayku, chay teatroman yaykuyta munarqa. Cristianostaj mana munarqankuchu yaykunanta runas imanarpanankuta yuyaspa. Chantá Alejandro sutiyoj judío chay runaspa ñaupaqenman rerqa paykunawan parlayta munaspa. Chay runa judío kasqanraykutaj ichapis sutʼinchayta munarqa judioswan, cristianoswan mana kikinchu kasqankuta. Chaypi kaj runas manchay phiñas kasqankuraykutaj mana uyariyta munarqankuchu. Alejandro judío kasqanta reparaytawankamataj, qhaparispa payta chʼinyacherqanku, iskay horata jinapunitaj qhaparerqanku: “¡Efesiospa Artemisnenqa may jatunmin!”, nispa. Kunanpis may chhika runas religionninkuman sayasqa kanku, nitaj uyariyta munawanchejchu. Paykunaqa nipuni imatapis entiendeyta munankuchu (Hech. 19:28-34).

18, 19. 1) ¿Imatataj ruwarqa llajtamanta alcalde runas manaña chʼajwanankupaj? 2) ¿Imaynatataj autoridades Jehovaj kamachisninta jarkʼarqanku? 3) ¿Imata ruwajtinchejtaj ichapis autoridades jarkʼawasun?

18 Llajtamanta alcaldeqa chay runasta ñakʼayta chʼinyacherqa. Paykunamantaj nerqa cristianosqa templonkuta, Ártemis diosankutapis mana imanashasqankuta. Arí, Pablowan compañerosninwanqa mana imatapis ruwarqankuchu Artemispa templonpa contranpi. Alcaldeqa nillarqataj paykunata juchachayta munaspaqa leyesman jina ruwanankuta. Chantapis nillarqataj chay chʼajwasqanku Romaj leyesninta pʼakisqanta, Romataj paykunata sinchʼita castigayta atisqanta. Ichapis chayrayku Éfeso llajtayojkunaqa niña chʼajwarqankuchu. Chaymantataj alcaldeqa paykunata ripunankuta nerqa. Alcalde sumaj yuyaywan chayta nisqanrayku, runasqa usqhayllata calmakorqanku, imaynatachus usqhayllata phiñakuspa oqharikorqanku ajinata (Hech. 19:35-41).

19 Mana chay kutillapichu Jesuspa discipulosninta uj yuyayniyoj autoridad jarkʼarqa. Apóstol Juanqa mosqoypi jina rikorqa, kay qhepa pʼunchaykunapi ‘jallpʼa’, nisunman kay jallpʼapi sumaj sayasqa imas, uj mayuta ‘ujyaykakapusqanta’, chay mayutaj kashan Satanás cristianosta qhatiykachachisqan (Apo. 12:15, 16). Chaytaj ajinapuni karqa. Cheqan kajta ruwaj juecesmanta ashkhasqa, Jehovaj testigosninpa derechosninta valecherqanku, ajinamanta sumaj willaykunata willanallankupajpuni, tantakuspataj Diosta yupaychanankupaj. Ichapis paykuna yanapawanchej allinta kausakusqanchejrayku. Apóstol Pablotapis Efesomanta autoridadesqa allinta kausakusqanraykusina respetarqanku, jarkʼaytataj munarqanku (Hech. 19:31). Sichus noqanchejpis autoridadesta respetasun, leyestapis juntʼasun chayqa, paykuna allinpaj qhawawasun. Chayraykutaj ichapis autoridadesqa imaynallamantapis yanapawasun.

20. 1) Ñaupa tiempopi, kay tiempopipis Diospa Palabran tukuynejman chayasqanta yachaspa, ¿imaynataj sientekunchej? 2) ¿Imaynatataj qanpis yanapakuwaj Diospa Palabran tukuynejman chayananpaj?

20 Maytapuni kusichiwanchej ñaupa tiempopi ‘Jehová Diospa palabran tukuynejman chayasqan, aswan ashkha runastaj creesqanku’. Chantapis kusichillawanchejtaj ñaupa tiempopi jinallataj Jehová yanapashawasqanchejta yachay. ¿Imaynatataj Diospa Palabran tukuynejman chayananpaj yanapakusunman? Imastachus kay capitulopi yachakusqanchejpi tʼukurina, kʼumuykukoj sonqo kanapaj kallpachakuna, Diospa llajtanpi cambios kajtin chayman yachaykukuna, willaypi sinchʼita llankʼanallapuni, ama layqerioswan chhapukunachu, tukuy atisqanchejtataj kallpachakuna respetoyoj kanapaj, leyesta juntʼanapaj ima. Ajinamantataj Diospa Gobiernonmanta wajkunaman allinta sutʼinchasun.

a Asiaj Capitalnin Éfeso” nisqa recuadrota leeriy.

b Pabloqa Efesopi kashaspallataj corintiosman ñaupaj kaj cartanta qhelqarqa.

c Chay pañuelostaqa ichapis Pablo umanman watakoj mana jumpʼiynin ñawisninman suruykamunanpaj. Bibliaqa “ima ropallantapis” nispa, griego parlaypi nin “ima mandilnillantapis” nispa. Chaytaj entiendechiwanchej Pabloqa ichapis tiempon kasqanman jina mandilta churakuspa toldosta ruwasqanta. Chaytataj ichapis sutʼiyaymantaña ruwayta yachaj niraj willaj rishaspa (Hech. 20:34, 35).

d Lucas nisqanman jina, tukuy chay librosqa 50 mil qolqe valerqa. Sichus chay qolqes denarios karqanku chayqa, uj runa 50 mil diasta trabajaspa chay chhika qolqeta gananman karqa, chaytaj kanman 137 watasta mana samarispa trabajay jina.

e 2 Corintios 1:8 versiculopi Pablo nerqa: “‘Wañusunchá’ nispataj nerqayku”, nispa. Wakin runas nisqankuman jina, Pabloqa chayta nispa ichapis parlasharqa imachus paykunawan Efesopi kasqanmanta. Payqa chay versiculota qhelqashaspa ichapis yuyasharqa waj kutipi kausayninta wañuy pataman churasqanpi. Imaraykuchus payqa kayta qhelqallarqataj: “Phiña animaleswan Éfeso llajtapi maqanakorqani”, nispa. Ichapis chayta nispa phiña animaleswan uj estadiopi maqanakusqanmanta parlasharqa, chayri manchay phiña enemigosninwan maqanakusqanmantachus (1 Cor. 15:32). Chayqa mana sutʼi yachakunchu.

f Santosta ruwaj platerospis, waj oficioyoj kaj runaspis manchay atiyniyoj karqanku. Chay kutimanta 100 watasninman jinataj, uj grupo panaderos ajina chʼajwallatataj Efesopi rikhuricherqanku.