1, 2. Sunqunkuta kusichinankupaq, ¿imatá wakinkuna ruwanku?

TʼUKURIY: juk miskʼi frutata mikhuykuchkaspaña, juk ladon qʼitayasqa kasqanta reparaspa. ¿Imatá ruwawaqri? Mikhukapuwaqchu, wikchʼuwaqchu chayri qʼitayasqanta urqhuspachu mikhukapuwaq. ¿Imatá ruwawaq?

² Kay frutajinallataq kay pachapi sunquta kusichinapaq wakin ruwaykunaqa, allinman rikchʼakunku. Chaywanpis kay ruwaykuna millay kasqanta reparanchik, allinta qhawariptinchikqa. ¿Imatá ruwasunchik? Wakinkunaqa mana qhawarispalla allinchus manachus kasqanta, kay mana allin ruwaykunawan sunqunkuta kusichinku. Wakinkunataq kay pachap tukuy ruwaykunasninta qhisachanku mana ni ima ruwaywan chʼichichakuyta munasqankurayku. Wakinkunataqri, kay pachap mana allin ruwaykunasnillanta qhisachanku, allin ruwaykunasninwantaq sunqunkuta kusichinku. Kunan, ¿imatá ñuqanchik ruwasun Diospa munakuyninpi kanallanchikpaqpuni?

3. ¿Imatá kunan qhawasunchik?

³ Ñuqanchikqa, may allin ruwaykunawanpuni sunqunchikta kusichinchik. Chaypaqqa, yachananchik tiyan ima ruwaykunachus allin kasqanta, ima ruwaykunataqchus mana allin kasqanta. Chaywanpis imaynatachus sunquta kusichinapaq, allin ruwaykunata akllanamanta niraq yachakuchkaspaqa, qhawarina imaynatachus kay ruwaykuna Diosta yupaychanapaq yanapawanchikchus manachus, chayta.

4. ¿Imatá ruwasunchik Diosman qukusqanchikmanjina sunquta kusichinapaq?

⁴ Juk Jehovamanta sutʼinchaq, 1946 watapi bautizakuq, kunallanraq jinata nirqa: “Jatun tantakuykunapiqa, bautizakunapaq umallirichiyta uyarinipuni, ñuqapis bautizakuchkaymanjina”, nispa. Chaymanta nillarqataq: “Chayta ruwasqayqa Jehovaman qukusqayta yuyarichiwan, chaytaq Diosta mana wasanchaspa yupaychanaypaq yanapawan”, nispa. Ñuqanchikpis kay hermanojina yuyallanchiktaq: chiqa sunquwan Diosta yupaychanallapaqpuniqa, may sumaq imatachus ruwananchikta Diosman nisqanchikta yuyarikunanchik. Jehovaman qukuchkaspa, ¿imatá ruwananchiktataq nirqanchik? Tukuy kawsayninchikwan payta yupaychanata nirqanchik (Eclesiastés 5:4 leey). Chiqamanta nisunman imayna sunquwanchus Diosman qukusqanchikta qhawanchik, chayjina sunqullawantaq paypaq llamkʼasunchik. Chantapis Diosman qukusqanchikqa, sunqunchikta kusichinapaq allin ruwaykunata akllanapaq yanapawasunman. Apóstol Pablo, tiemponmanta cristianosman ajina kasqanta nirqa: “Kunanqa mikhuspapis, ujyaspapis, imata ruwaspapis, tukuy imata ruwaychej Dios jatunchasqa kanampaj”, nispa (1 Corintios 10:31).

5. Levítico 22:18-20 pʼiti nisqanmanjina, ¿imapí Romanos 12:1 pʼitipi tʼukurichiwanchik?

⁵ Rikunchikjina, tukuy ruwasqanchikqa Diosta yupaychanapaqjina  kanan tiyan. Pablo kaymanta parlaspa, Romapi cristianosman nirqa: “Mañakuykichej cuerpoykichejta Diosman jaywanaykichejta kausashaj jaywanata jina Diospaj tʼaqasqata, Diosta kusichejta ima. Chaymá kashan cheqan sonqowan Diosta yupaychayniykichejqa”, nispa (Romanos 12:1). Pablo cuerpomanta parlaspa, ¿imasmantá parlachkarqa? Tukuy yuyayninchikmanta, tukuy sunqunchikmanta, tukuy kallpanchikmanta ima, parlachkarqa (Marcos 12:30). ¿Imaynatá cuerponchikta Diosman jaywanchik kawsaq jaywanatajina? Tukuy almanchikwan, tukuy yuyayninchikwan, tukuy sunqunchikwan, tukuy kallpanchikwan ima Diosta yupaychaspa. Apóstol Pablo ‘jaywana’ rimayta uqharisqanqa mayta tʼukurichinawanchik tiyan. ¿Imaptin? Imaptinchus Moisespa leyninqa, mana ni iman imanasqa uywata Diosman jaywanata kamachirqa, chay jaywana allin ñawiwan qhawasqa kananpaq (Levítico 22:18-20). Kikillantataq, juk cristiano Diosta mana allinta yupaychaptinqa, juk mana allin jaywanatapis jaywachkanmanjina kanman; Jehovataq yupaychasqanta mana allin ñawiwanchu qhawanman. ¿Imastaq kanman Diosninchik, yupaychasqanchikta mana allinta qhawananpaq?

6, 7. ¿Imaynatá juk cristiano tukuy cuerponta chʼichichanman, chantá ima llakiykunapitaq rikukunman?

⁶ Pablo Romamanta cristianosman nirqa: “Amallataq cuerpoykichejta juchaman jaywaychejchu”, nispa. Chantapis nillarqataq: “Aychaj munaynimpa ruwanasninta wañuchinkichej”, nispa (Romanos 6:12-14; 8:13). Ñawpaqta Pablo parlarqaña cuerpop partesninta millay ruwaykunapi apaykachakusqanmanta. Juchasapa runasmanta parlaspa nirqa: “Siminkoqa juntʼa kashan maldicionwan”. “Chakinkupis usqhay usqhayta rinku yawarta jichʼanankupaj.” “Diosta manchachikoyqa mana kanchu ñawisninkoj ñawpaqempi”, nispa (Romanos 3:13-18, Qheshwa Biblia). ¿Imatá juk cristiano ruwachkanman cuerponmanta ima partenwanpis juchata ruwaptin? Tukuy cuerponta chʼichichachkanman. Astawan sutʼinchanapaq, khuchichakuymanta, mana pʼachayuq runasmanta, maqanakuymanta, wañuchinakumanta, revistasta, peliculasta ima, juk cristiano qhawaptin, chaykuna mana  allin kasqanta yachachkaspapis, ‘ñawisninta juchaman jaywachkanman’, jinamantataq tukuy cuerponta chʼichichachkanman. Manaña cuerponta juk sumaq jaywanatajina Diosman jaywayta atinmanchu, Diosta yupaychaynin manaña llimphu kasqanrayku (Deuteronomio 15:21; 1 Pedro 1:14-16; 2 Pedro 3:11). Sunqunta kusichinanpaq mana allin ruwaykunata akllasqankurayku ñakʼariyta tarikunman.

⁷ Rikunchikjina, sunquta kusichinapaq mana allin ruwaykunata akllaptinchikqa, may chhika llakiykunata, chʼampaykunata ima apamuwasunman. Chiqamanta, imapichus sunqunchikta kusichiyta akllasqanchikqa, Diosta yupaychasqanchik astawan sumaq qhawasqa kananpaq yanapanawanchik tiyan. Qhawarina imaynatataq reparana kanman, ima ruwaypis allinchus manachus kasqanta yachanapaq.

8, 9. a) Sunquta kusichinapaq, ¿ima ruwaykunataq tiyan? b) ¿Ima ruwaykunatataq qhisachananchik tiyan, imaraykutaq?

⁸ Juk cristianoqa, sunqunta kusichinanpaq ima saqra ruwaytapis qhisachanan tiyan, wakin kutipitaq sunqu yuyaynin saqillaptin wak ruwaykunawan sunqunta kusichinman. Qhawarina ima saqra ruwaykunatachus juk cristiano qhisachanan kasqanta.

⁹ Kay librop ñawpa yachaqananpi rikurqanchikjina, Bibliaqa, sunquta kusichinapaq wakin ruwaykunata juchachan. Telepi, Internetpi ima, khuchichakuymanta, maqanakuymanta, yatirisman rinamanta ima, rikukun, kikillantaq achkha takiykunapipis chaymanta parlasqanku mayta uyarikun. Sunqunta kusichinapaq, ima ruwaypis, mana Bibliap nisqanmanjina kaptin, chiqa cristianoqa chay ruwaykunata qhisachanqa (Hechos 15:28, 29; 1 Corintios 6:9, 10; Apocalipsis 21:8). Jinamanta Jehovaman rikuchisunchik kay iskay kamachisqasninta kasuchkasqanchikta: “Sajra kajta chejniychej”, “karunchakuy tukuy ima sajramanta”, nisqanta. Jinamanta, Diospi tukuy sunquwan iñisqanchikta rikuchisunchik, manataq simillamantachu (Romanos 12:9; Salmo 34:14; 1 Timoteo 1:5).

10. ¿Imatá wakin runas ninku, imaraykutaq mana allinchu chay yuyasqanku?

 ¹⁰ Wakin runasqa, saqra ruwaykunata telepi, Internetpi ima qhawayqa, mana juchachu kasqanta ninku, chay saqra ruwaykunata Biblia juchachaptinpis. Ichapis ninkuman: “Chay ruwaykunata qhawayqa mana juchachu, chay kikinta ruwaymin juchaqa”, nispa. Chaywanpis, pikunachus ajinata yuyaqkunaqa, paykuna kikinkuta chʼawkiyakuchkanku, may llakiymantaq urmanankupaqjina kachkanku (Jeremías 17:9 leey). Jehová chiqnisqanta kusikuywan qhawasunman chayqa, ¿‘saqra kaqta chiqnisqanchikta’ nisunmanchu? Chantapis sapa kuti chay millay ruwaykunata qhawasunman chayqa, conciencianchik millaychus manachus kasqanta manaña reparanmanñachu, ajinamantataq ima juchamanpis urmasunman, chayri wakkunap juchachakusqankuta manaña juchapaqchu qhawasunman (Salmo 119:70; 1 Timoteo 4:1, 2).

11. ¿Imaynatá Gálatas 6:7 pʼiti nisqan, sunquta kusichinapaq allin ruwaykunata akllanapaq yanapawasunman?

¹¹ Wakin cristianospa kawsayninkupi chay rikukun. Saqra ruwaykunata sapa kuti qhawasqankurayku, paykuna kikinku chay saqra ruwaykunapi urmanku. Ajinamanta ñakʼariyta rikusparaq yachanku, ‘imatachus tarpusqankuta, chayllatataq uqharisqankuta’ (Gálatas 6:7). Chaywanpis, ñuqanchikqa mana paykunajina chay tuqllapi urmanallanchiktaqchu tiyan. May allin yuyaykunata yuyayninchikpi tarpusun chayqa, may allin puquykunata uqharillasuntaq (“ Sunquyta kusichinaypaq, ¿ima ruwaykunatataq akllanay tiyan?”, nisqa recuadrota ñawiriy).

12. Sunquta kusichinapaq ima ruwaytapis akllachkaspa, ¿imapí Gálatas 6:5 pʼiti tʼukurichiwanchik, chantá maypi yanapata tarinchik allin ruwaykunata akllanapaq?

¹² Bibliaqa sunquta kusichinapaq wakin ruwaykunataqa, mana juchachanchu nitaq allin kasqantapis sutʼinchanchu. Jina kaptin sapa juk qhawakunan tiyan, sunqunta kusichinanpaq akllasqan allinchus manachus kasqanta  (Gálatas 6:5 leey). Chaywanpis mana yuyasqanchikmanjinaqa ima ruwaytapis akllasunchu, manaqa Bibliap yuyaychasqasninwan yanapachikuspa allinta akllasunchik. Bibliap yuyaychasqasninqa rikuchiwanchik imatachus Jehová yuyasqanta. Chayrayku Bibliap nisqanpi tʼukurisunchik chayqa, kawsayninchikpi imachus Diospa “munaynin kasqanta” yachayta atisunchik (Efesios 5:17).

13. ¿Imataq Diospa chiqnisqanta chiqninapaq yanapawasunman?

¹³ Imachus allin imataqchus mana allin kaqtaqa, mana  tukuy cristianoschu allinta reparayta atinku (Filipenses 1:9). Chantapis sapa juk akllan imaynatachus sunqunta kusichiyta munasqanta. Chayrayku, mana suyanachu, tukuy ñuqanchikjina akllanankuta. Chaywanpis, mana suyanachu tukuy ñuqanchikjina yuyanankuta. Chaywanpis, tukuyninchik kikinta yuyaspapis manapis, tukuyninchikpuni Bibliap yuyaychasqasninpi tʼukurinanchik tiyan, yuyayninchikta, sunqunchikpi munasqanchikta, Biblia yuyaychawasqanchikmanjina allinchanapaq. Jinamanta astawan kallpachakusunchik Diospa chiqnisqanta chiqninapaq (Salmo 119:11, 129; 1 Pedro 2:16).

14. a) ¿Imapiwantaq sunquta kusichiyta akllachkaspa tʼukurinanchik tiyan? b) Kawsayninchikpi Diospa Reinonta ñawpaqman churanallapaqpuni, ¿imataq yanapawasun?

¹⁴ Chiqamanta, may sumaq ima ruwaykunawanchus sunqunchikta kusichisqanchikpi tʼukuriyqa, ajinamanta reparakusunchik imatapunichus allin kaqmanta mana allin kaqmanta yuyasqanchikta. Chantapis qhawakunanchik tiyan, machkha tiempotachus sunqunchikta kusichiyman qukusqanchikta. ¿Imaraykutaq? Imaraykuchus jinamanta yachasunchik sunquta kusichiyman anchata qukuchkasqanchiktachus manachus. Mana qunqananchikchu tiyan kawsayninchikpi Diospa Reinonta ñawpaqman churananchikta (Mateo 6:33 leey). ¿Imataq yanapawasunman kawsayninchikpi Diospa Reinonta ñawpaqllamanpuni churanapaq? Apóstol Pablop yuyaychasqan, pay nirqa: “Chayrayku allinta qhawakuychej imaynatachus kawsasqaykichejta; ama kawsaychejchu wampus jinaqa, manachayqa yuyayniyojkuna jina. Tiempo kashajtillanraj, allin kajta ruwaychej”, nispa (Efesios 5:15, 16). Ñawpaqmantapacha qhawakunanchik tiyan, sunquta kusichinapaq machkha tiempotachus churachkasqanchikta, ajinamantaqa astawan tiemponchik kanqa ‘aswan allin kaqkunapaq’, kay ruwaykunataq iñiyninchikta kallpachanapaq yanapawasun (Filipenses 1:10).

15. Ima ruwaypis mana allinman rikchʼakuptin, ¿imaraykutaq qhisachasunchik?

¹⁵ Chantapis, sunquta kusichinapaq ima ruwaypis mana  allinman rikchʼakuptin qhisachasunchik, ¿imaynataq chay? Ñawpa parrafopi qʼita frutamanta parlasqanchikta yuyarina. Juk frutata mikhunapaqqa mana qʼitayasqallantachu urqhunchik, mana chayqa sano kaqnintawan. Kikillantaq sunquta kusichinapaq ima ruwaypis; cristianoqa Bibliap nisqanta mana pʼakinchu, ima ruwaypis iskaychachiptinqa, mana allinman rikchʼakuptin ima, usqhayllata qhisachan (Proverbios 4:25-27). Chayta ruwanapaqtaq Bibliap yuyaychasqasninmanjina imatapis ruwana.

16. a) ¿Imaynatá Diospa yuyasqanmanjina yuyasqanchikta rikuchinchik? b) ¿Imatá sapa pʼunchay ruwasunchik?

¹⁶ Sunquta kusichinapaq ima ruwaytapis akllachkaspa, chiqa cristianosqa Diospa yuyasqanpi tʼukurinchik. Chaypaqtaq Bibliata ñawirinchik, yachananchikpaq imaschus Diospa kamachisqasnin kasqanta. Bibliapi ñawirisunman, rey Salomón qillqasqanmanjina, Jehová kaykunata chiqnisqanta: “Llulla parlaykunata”, “mana juchayuj runata wañuchejta”, “sonqonpi sajra imasta wakichejta”, “saqra imasman usqhayta thaskej chakista” ima (Proverbios 6:16-19). Chantá imatachus Dios yuyasqanta yachaspañaqa, ¿imatá ruwasun? Salmista kutichiwanchik: “Tata Diosta munakojkunaqa sajra kajta chejnichunku”, nispa (Salmo 97:10). Chayrayku sunquta kusichinapaq ima ruwaytapis akllasqanchikqa, rikuchinan tiyan Jehová chiqnisqanta, chiqnisqanchikta (Gálatas 5:19-21). Kaytataq mana wakkunawan kachkaspallachu ruwasunchik, manaqa sapallanchik kachkaspapis, imaptinchus  jinamanta imayna runachus kasqanchikta rikuchisunchik (Salmo 11:4; 16:8). ¿Tukuy sunquwanchu Diospa yuyasqanmanjina kawsayta munanchik? Jina kaptin sapa pʼunchay imatapis ruwanapaq Bibliap nisqanpi tʼukurisunchik (2 Corintios 3:18).

17. Sunquta kusichinapaq ima ruwaytapis akllachkaspa, ¿imastá tapukunanchik tiyan?

¹⁷ ¿Imatawantaq ruwasunman sunquta kusichinapaq, ima ruwaypis, Jehová munasqanmanjinachus manachus kasqanta, yachananchikpaq? Kayta tapukusunman: “Kay ruwayqa, ¿Jehovaman qayllaykunaypaq yanapawanqachu?”, nispa. Astawan sutʼinchanapaq, niraq juk peliculata qhawachkaspaqa, allin kanman tapurikunanchik: “¿Allinchu kanqa sunqu yuyayniypaq?”, nispa. Qhawarina ima yuyaychaykunachus yanapanawanchikta.

18, 19. a) Sunquta kusichinapaq, ¿imaynatá Filipenses 4:8 pʼiti allin ruwaykunata akllanapaq yanapawanchik? b) ¿Bibliap ima yuyaychasqasnintaq astawan yanapallawasunmantaq? (Sutʼinchayninta ñawiriy.)

¹⁸ Juk yuyaychayta Filipenses 4:8 pʼitipi tarinchik, nintaq: “Kay imaspipuni yuyaychej: Tukuy cheqa kajpi, tukuy allin kajpi, tukuy cheqan kajpi, tukuy ima llimphu kajpi, tukuy kʼacha kajpi, tukuy allimpaj qhawasqa kajpi ima. Sichus sumaj kanman, chayri jatunchanapaj jina kanman chayqa, chay imaspipuni yuyaychej”, nispa. Apóstol Pablo kaymanta parlaspa, mana sunquta kusichinapaq ruwaykunasmantachu parlachkarqa, manaqa Diospa ñawpaqinpi imaschus allin kaqkunapi tʼukurinanchikmanta parlachkarqa (Salmo 19:14). Chaywanpis, kay parlasqanqa sunquta kusichinapaq allin ruwaykunata akllanapaq yanapallawasunmantaq. ¿Imaynatá?

¹⁹ Imastachus akllasqanchikpi tʼukurina —peliculaspi, videojuegospi, takiykunaspi, wakkunaspi ima— tapurikunataq: “¿Yuyayniyta ‘tukuy ima llimphu kaqwanchu’ juntʼachichkani?”, nispa. Juk peliculata qhawaytawanqa, tʼukurina ima ruwaykunachus yuyayninchikpi qhipakusqanta. Llimphu ruwaykuna qhipakun chayqa, allinta akllasqanchikta  niyta atisunchik, yuyayninchikpi saqra yuyaykuna qhipakuptintaqri, mana ajinata niyta atisunchu (Mateo 12:33; Marcos 7:20-23). ¿Imaraykutaq saqra ruwaykunapi mana tʼukurinachu? Imaraykuchus mana sunqu tiyasqa kayta atisunchu, sunqu yuyayninchikpis juchachawasunman, Diosninchikmantapis karunchachiwasunman (Efesios 5:5; 1 Timoteo 1:5, 19). Chayrayku sunquta kusichinapaq ima saqra ruwaykunatapis qhisachananchik tiyan (Romanos 12:2). * Salmistajina kayta munanchik, payqa Jehovamanta ajinata mañakurqa: “Amaña saqeychu ñawisniy manakaj imasta qhawananta”, nispa (Salmo 119:37).

20, 21. Sunquta kusichinapaq, ¿imaynatá 1 Corintios 10:23, 24 pʼiti nisqanmanjina ruwasunman allin ruwaykunata akllanapaq?

²⁰ Ima ruwaytapis akllanapaq, apóstol Pablop yuyaychawasqanchikpi tʼukurina, pay nin: “Tukuy ima allin noqapajqa, manataj tukuyninchu walej. Tukuy ima allin, manataj tukuyninchu Espirituman jina wiñachin. Ama pipis maskʼachunchu paypaj allinnillanta, astawanqa wajpa allinnintapis maskʼachun”, nispa (1 Corintios 10:23, 24, Qheshwa Biblia). Sunquta kusichinapaq allin ruwaykunata maskʼaspa, ¿imataq yanapawasunman kay pʼiti nisqanmanjina ruwanapaq? Kay tapuyta tapurikuna: “¿Kay akllasqay wakkunata yanapanqachu chayri urmachinqachu?”, nispa

²¹ Sunquta kusichinapaq ima ruwaypis, sunqu yuyayninchikpaqqa “allin” kanman. Chaywanpis, wakin cristianos mana ñuqanchikjina yuyasqankuta rikuptinchikqa, ichá wak ruwaykunata maskʼasunman. ¿Imarayku? Imaraykuchus Diospa kamachisninta ruwayninchikwan mana urmachiyta munanchikchu. Chayta ruwasunman chayqa ‘hermanosninchikpa contranta juchallikuchkasunman’, chantapis Pablop nisqanmanjina, ‘Cristop contranpipis juchallikuchkallasunmantaq’.  Kay yuyaychaytaqa sunqunchikpi japʼikunanchik tiyan: “Ama miskʼachiychejchu” (1 Corintios 8:12; 10:32). Ima ruwaypis ñuqanchikpaq “allin” kaptin, hermanosninchikta mana urmachiyta munasqanchikrayku, mana ruwasunchikchu. Jinamanta munakuywan Pablop allin yuyaychasqasninta qhatillasunpuni (Romanos 14:1; 15:1).

22. ¿Imaraykutaq wakkunap akllasqankuta, jatunpaq qhawananchik tiyan?

²² Wakkunap ruwasqanku conciencianchikmanjina mana allin kaptin, ¿imatá ruwasun? Runa masinchikpata allinninta maskʼayta munasqanchikrayku, mana ñuqanchikjina yuyanankuta mañasunchu. Chayta mañasunman chayqa, imatachus mikhuchkasqanchikta, tukuy mikhunankuta mañachkasunmanjina kanman. Chayrayku hermanosninchik sunqunta kusichinankupaq Bibliap nisqanta mana pakʼispa ima ruwaytapis akllaptinku, ñuqanchik yuyasqanchikmanjinataq mana allin kaptin, ¿imatá ruwasun? Paykunata munakusqanchikrayku, akllasqankuta jatunpaq qhawasunchik. Jinamanta, ‘tukuy runas kʼacha kasqanchikta rikunqanku’ (Filipenses 4:5; Eclesiastés 7:16).

23. Sunquta kusichinapaq, ¿imatá ruwananchik tiyan allin ruwaykunata akllanapaq?

²³ Tukuchanapaq, ¿imatá ruwananchik tiyan allin ruwaykunawan sunqunchikta kusichinapaq? Ñawpaqtaqa sunquta kusichinapaq, ima ruwaytapis qhawananchikraq tiyan, Bibliap nisqanmanjina allinchus manachus kasqanta; mana allin kaptintaq qhisachasunchik. Biblia ima ruwaymantapis alIinchus manachus kasqanta mana sutʼita niptinqa, tʼukurisunchik Bibliamanta ima yuyaychaykunachus yanapawasunman chaykunapi. Astawanpis, tukuy mana allin ruwaykunata qhisachasunchik, conciencianchikta mana chʼichichanapaq, chantapis hermanosninchikta mana munasqanchikmanjina ruwanankuta mañasunchikchu, sunqunkuta mana nanachinapaq. Sunquta kusichinapaq allin ruwaykunata akllanapaq kallpachakusunchik chayqa, Diosninchikta jatunchasunchik, munakuyninpitaq kallasunchikpuni, sapanchik kachkaspapis chayri familianchikwan kachkaspapis.