1, 2. a) Wakin kuti, ¿imata ruwanapaqtaq sunqunchik iskaychakun? b) ¿Ima tapuykunamantaq kutichisun?

IMATAPIS wawaman kamachiptinku, mana kasukuyta munasqanta, ¿uyanpi reparankichu? Sunqunpi iskaychakusqanqa uyanpi rikukun. Imaraykuchus wawaqa, tatanpa nisqanta kasukunan kasqanta yachachkaspa, kay kutipiqa mana kasuyta munanchu. ¿Imatá kunan ruwasunchik? Wakin kutiqa ñuqanchikpis kay wawajina mana kasukuyta munanchikchu.

² Wakin kutiqa kamachiqkunata jatunpaq qhaway, kasukuy imaqa, mana atikullanchu. ¿Maykʼaqllapis ajina chʼampaypi rikukurqankichu? Jina kaptin, mana qamllachu, chayjina chʼampaypi rikukurqanki. Chaywanpis Bibliaqa kamachiqkunata kasukunanchikta niwanchik, kay saqra pachamanta runas mana kasukuyta munaptinkupis (Proverbios 24:21). Astawanpis Diospa munakuyninpi kanallanchikpaqpuni Bibliap nisqanta kasukunanchik tiyan. ¿Imaraykutaq wakin kuti mana kasukuyta atillanchikchu? ¿Imaraykutaq Jehová Diosninchik kasukunanchiktapuni mañawanchik? Kasukunanchikpaq, ¿imataq yanapawasunman, chantá imaynamanta kasukusunman? Kunantaq kay tapuykunaman kutichiykunata qhawarisunchik.

3, 4. ¿Imaynatá kay pachapi jucha rikhurirqa, chantá kaytaq imaynatá kamachiqkunata jatunpaq qhawayta mana saqiwanchikchu?

³ ¿Imaraykutaq kamachiqkunata kasukuy mana atikullanchu? Tukuy juchasapa runa kasqanchikrayku, kamachiqkuna, kamachichikuqkunapis. Edén huertapi ñawpa tatasninchik Diospa contranta uqharikusqankurayku, juchaqa kay pachaman yaykumurqa. Rikunchikjina jucha qallarirqa Diospa contranta  uqharikusqankurayku. Kunan pʼunchaykamataq tukuy juchayuq nacekunchik, chayraykutaq kamachiqkunap contranta uqharikuyllatapuni munanchik (Génesis 2:15-17; 3:1-7; Salmo 51:5; Romanos 5:12).

⁴ Nacekusqanchikmantapacha juchasapa runas kasqanchikrayku, kʼumuykukuq runa kanamantaqa, jatunchakuyllatapuni munanchik, chaywan mana atipachikunapaqtaq mayta kallpachakunanchik tiyan. May achkha watastaña, Jehovata mana wasanchaspa yupaychaptinchikpis, jatunchakuq runasman tukusunman. Chaytaq Corep kawsayninpi rikukurqa. Kay israelitaqa Diospa llaqtanwan khuska jatuchaq chʼampaykunata atiparqa. Chaywanpis jatunchakuy munayninwan atipachikurqa, llampʼu sunqu runa Moisespa contrantataq uqharikurqa, may kasqanta yuyakusqanrayku (Números 12:3; 16:1-3). Kikillantaq rey Uziaspa kawsayninpipis, payqa jatunchakuyninwan atipachikuspa, Diospa templon ukhuman yaykuytawan sacerdotespa ruwayninkuta ruwarqa (2 Crónicas 26:16-21). Corewan, Uziaswan uqharikusqankurayku mayta ñakʼarispa wañurqanku. Kay iskay israelitaspa kawsayninpi rikunchikjina, kamachiqkunata kasukunapaqqa jatunchakuy munayninchikwan mana atipachikunanchikchu tiyan.

5. Unaymantapachaña rikukunjina, ¿kamachiqkuna allintachu kamachinku?

⁵ Astawanpis, kamachiqkuna mana allinta kamachisqankurayku, paykuna kikin mana jatunpaq qhawachikunkuchu. Achkha kamachiqkunaqa saqras, mana chiqanta ruwaq runas ima karqanku, runastataq ñakʼarichirqanku kʼumuykachachirqanku ima. Kaytaq unaymantapachaña rikukun (Eclesiastés 8:9 leey). Saulpa kawsayninpi tʼukurina. Kʼacha runa, kʼumuykukuq runa ima kasqanrayku, Jehovaqa rey kananpaq payta akllarqa. Chaymantataq jatunchakuyninwan, envidianwan ima atipachikuspa, chiqa sunquyuq Davidta qhatiykachayta qallarirqa (1 Samuel 9:20, 21; 10:20-22; 18:7-11). Astawan qhipamantaq David Israelpi rey kananpaq akllasqa karqa. Israel llaqtamanta sumaq kamachiq kaspapis, kamachinapaq atiyninpi atienekuspa, Uriaspa warminwan puñuykurqa, astawanpis Uriasta jatun maqanakuypi maqanakunanpaq  ñawpaqman churaspa wañuchichirqa (2 Samuel 11:1-17). Rikunchikjina runaqa juchasapa kasqanrayku, kamachiyninta mana allintachu apaykachan, astawanraq Jehová Diosta kamachiqtajina mana jatunpaq qhawaptinkuqa. Llulla religionta apaykachaqkunapis mana allintachu kamachiyninkuta apaykacharqanku, ruwasqankumanta parlaspa juk yachayniyuq runa nin: “Kamachinapaq atiyqa juk runata saqrayachin astawanraq kamachinapaq atiyniyuq kaptinqa”. Kamachiqkuna mana allinta ruwasqankuta rikuspa ichá tapukunchik: “¿Imaraykutaq kamachiqkunata jatunpaq qhawanay tiyan?”, nispa.

6, 7. a) Sutʼinchay, imaraykuchus Diospa kamachiyninta jatunpaq qhawasqanchikta. b) ¿Imaraykutaq wakin kuti kʼumuykukuq sunquwan kasukunanchik tiyan, chantá pijina ruwanachik tiyan?

⁶ Jehová Diosta, runa masinchikta, ñuqanchik kikinchikta munakusqanchikrayku, kamachiqkunata jatunpaq qhawanchik. Astawanqa, Jehovata tukuy imamanta ñawpaqta munakusqanchikrayku, payta kusichiyta maskʼanchik (Proverbios 27:11; Marcos 12:29, 30 leey). Yachanchikjina Edén huertapi ñawpa tatasninchik uqharikusqankumantapacha, Diospa kamachiyninta iskaychachikurqa. Chantapis yachakullarqanchiktaq aswan achkha runas Diospa kamachiyninta qhisachasqankuta, Satanasmantaq kʼaskaykusqankuta. Chaywanpis paykunamanta nisqaqa, ñuqanchik tukuy sunqu Diospa kamachisqanta kasukunchik. Chayrayku Apocalipsis 4:11 pʼitipi Jehovap jatun kayninmanta ñawiriptinchik, ¿imayná sientekunchik? ¿Manachu sunqunchikta kuyurichin? Ñuqanchikpaqqa, Jehovapuni Tukuyta Kamachiq Dios, chayrayku sapa pʼunchay tukuy sunquwan payta kasukuspa, kamachiqninchik kasqanta rikuchinchik.

⁷ Jehová Diosninchikta, jatunpaq qhawanapaqqa mana kasukunallanchikchu tiyan. Jehová mañawasqanchikta kasukunchik payta munakusqanchikrayku. Chaywanpis, wawamanta parlachkarqanchikjina, wakin kutipiqa Jehová Tatanchikta mana kasukuyta munallasunchu, kasukunapaqqa kʼumuykukuq  sunqu runas kayta yachananchik tiyan. Yuyarina, Jesusqa tatanpa munaynintapuni ruwarqa, ima jatun ñakʼariypi, llakiypi ima kachkaspapis, chayrayku pay kikin nirqa: “Ama munaynillayqa kachunchu, manachayqa qampa munayniyki ruwasqa kachun”, nispa (Lucas 22:42).

8. a) ¿Imaynatá Jehovata kamachiqninchiktajina qhawasqanchikta rikuchinchik, chantá imaynatá Jehová, israelitas ruwasqankuta qhawarqa? b) ¿Imataq yanapawasunman yuyaychawasqanchikta, kʼamiriwasqanchikta ima japʼikunanchikpaq? (“ ‘Yuyaychayta uyariy kʼamiytataq japʼikuy’”, nisqa recuadrota ñawiriy.)

⁸ Kunan pʼunchaypi Jehovaqa, mana kamachisninman parlanñachu, ñawpa tatasninchikmanjinaqa. Chaywanpis Biblianiqta, kay Jallpʼapi llaqtanta kamachiqkunaniqta ima, munayninta willawanchik. Chayrayku pikunatachus Jehová Diosninchik llaqtanta kamachinankupaq churan, paykunata kasukuspaqa, Jehovata kasukusqanchikta rikuchinchik. Paykunap contrankuta uqharikuptinchikqa, ichá Bibliawan yuyaychawasqanchikta mana uyarikuspa, Diosta phiñachichkasunman. Israelitas ajinata ruwarqanku. Israelitasqa Moisespa contranta thutuspa rimarqanku, rimarakusqankumantataq Jehová Dios nirqa: “Paykuna[qa] noqaj contrayta rimanku”, nispa (Números 14:26, 27).

9. ¿Imaraykutaq ninchik runamasinchikta munakusqanchikrayku kamachiqkunata jatunpaq qhawasqanchikta? Sutʼinchay.

⁹ Chantapis kamachiqkunata kasukunchik runamasinchikta munakusqanchikrayku. Sumaqta entiendenaykipaq, juk soldado kasqaykipi tʼukuriy. Soldado compañerosniykiwan, jatun maqanakuypi mana atipachikuyta, nitaq wañuyta ima, munankichik chayqa, pichus qamkunata kamachisuqkunata jatunpaq qhawaspa kasunaykichik tiyan. Maqanakuypi juk soldadolla kamachiq contranta uqharikunman chayqa, tukuy soldados uqharikuyta qallarinkuman, jinamantataq kawsayninkuta peligropi churankuman. Ichá soldadosmanta parlaqta uyarispaqa jatun maqanakuypi, ñakʼariypi ima tʼukurisunman. Chaywanpis Jehovap soldadosninqa, allin kaqtapuni ruwanku. Jehovaqa tukuy angelesta janaqpachapi kamachin soldadostajina. Chantapis Biblia niwanchik, cristianos soldadosjina kasqanchikta, Diosta servinapaq (Ezequiel 37:1-10). Jehová wakin  runasta kay soldadospa ñawpaqinman churan. Paykuna nisqankuta mana kasukusunman chayqa, compañerosninchikpa kawsayninta peligropi churasunman. Juk cristiano qutuchakuymanta ancianospa contranta uqharikuptinqa, wak hermanostapis pantachinman (1 Corintios 12:14, 25, 26). Kikillantaq familiapipis juk wawa mana kasukusqanrayku, ñakʼariy kanman. Kaykama rikunchikjina kamachiqkunata jatunpaq qhawaspa, yanapaspa imaqa, runamasinchikta munakuchkasqanchikta rikuchinchik.

10, 11. ¿Imaraykutaq kamachiqta kasukusqanchik allinninchikpaq kasqanta yachananchik tiyan? Sutʼinchay.

¹⁰ Chantapis, kamachiqkunata jatunpaq qhawanchik, kasukunchik ima, allinninchikpaq kasqanrayku. Jehová pitachus kasukunanchikta mañawaptinchikqa, willawanchik imaraykuchus chay kasukusqanchik allinninchikpaq kasqanta. Chayrayku, ¿imaraykutaq tatamamanchikta kasukunanchikta niwanchik? Kay pachapi kusisqa unayta kawsananchikpaq (Deuteronomio 5:16; Efesios 6:2, 3). Chantapis, ¿imaraykutaq qutuchakuymanta ancianospa yuyaychasqasninta uyarinanchikta  niwanchik? Mana paypa munakuyninmanta karunchakunanchikpaq (Hebreos 13:7, 17). ¿Imaraykutaq kay pachamanta kamachiqkunata kasukunanchikta niwanchik? Jarkʼasqa kananchikpaq (Romanos 13:4).

¹¹ Jehovaqa imaraykuchus kamachiqkunata kasukunanchikta munasqanta yachaspa, paykunata jatunpaq qhawayta, kasukuyta ima atillasunchik. Qhawarina pikunatachus familiapi, qutuchakuypi, suyupi ima kamachiqtajina jatunpaq qhawananchikmanta.

12. ¿Qusa familiapi imata juntʼanapaqtaq churasqa kachkan, chantá imaynatá juntʼanan tiyan?

¹² Jehovaqa familiata qallarichiq. Diosninchik mana chʼaqwata munaq Dioschu, manaqa familiapi pichus kamachiqta kasukunanchikta munan, familia kusisqa tiyakunanpaq (1 Corintios 14:33). Jehovaqa, qusata familiapi kamachiq uma kananpaq churan. Kamachiq uma kayninta allinta apaykachananpaqqa, Jesusta kamachiq umantajina qhawanan tiyan. ¿Imaynatá chayta rikuchin? Imaynatachus Jesús qutuchakuykunata kamachin, kikinta familianpi kamachispa (Efesios 5:23). Qusaqa kamachiq umajina ruwanasninmanta mana ayqinchu, manaqa juntʼayta maskʼan. Chaywanpis mana saqra capatasjinachu kamachin, manaqa munakuywan, khuyakuywan, llampʼu sunquwan ima familianta kamachin. Chantapis qusaqa mana jaykʼaq qunqakunchu Jehovap kamachiynin aswan kuraq kasqanta.

13. ¿Imaynatá warmi familiapi ruwananta juntʼanan tiyan, Jehová Diosta kusichinanpaqjina?

 ¹³ Warmiqa qusanta yanapanan tiyan. Warmipis familiapi kamachiyta atillantaq, chayrayku Bibliaqa warmip ‘kamachiyninmanta’ parlan (Proverbios 6:20). Chaywanpis cristiana warmiqa yachan, qusan familiapi kamachinanpaq aswan patapi kasqanta, chayrayku payta yanapayta maskʼan kamachiq umajina ruwanasninta allinta juntʼananpaq. Chantapis, qusanpa nisqanta kasukun, mana pisipaq qhawanchu, mana munasqanta ruwananpaq kamachinchu, nitaq familiapi kamachiq uma kayta maskʼanchu. Mana qusanjina yuyaspaqa, allinllawan qusanman yuyasqanta ninqa, manataq paypa nisqan contranpi uqharikunqachu. ¿Qusan mana creyente kaptinrí? Jina kaptin, ichá cristiana warmiqa wak chʼampaykunapi rikukunqa, chaywanpis qusanta kamachiq umantajina jatunpaq qhawaptinqa, ichá tiempowanqa qusanpis Jehová Diosta riqsiyta munanqa (1 Pedro 3:1 leey).

14. ¿Imaynatá wawas Jehová Diosta, tatasninkuta ima kusichinkuman?

¹⁴ Wawasqa tatasninkuta kasukuspaqa, paykunata jatunpaq qhawasqankuta rikuchinku, maytataq sunqunkuta kusichinku  (Proverbios 10:1). Astawanpis, Jehová Diosta kusichillankutaq. Tatallankuwan chayri mamallankuwan tiyakuptinkuqa, astawan kasukunanku tiyan, jinamanta yanapanankupaq. Familiapi Bibliap nisqanmanjina sapa juk ruwanasninkuta juntʼaptinkuqa, familiapi tukuyninku kusisqas tiyakunqanku. Jinamanta familiata qallarichiq Jehová Diostapis jatunpaq qhawasqankuta rikuchinqanku (Efesios 3:14, 15).

15. a) ¿Imaynatá qutuchakuypi Jehovata kasukuchkasqanchikta rikuchinchik? b) ¿Bibliamanta ima yuyaychaykunataq qutuchakuypi ancianosta kasukunanchikpaq yanapawasunman? (“ Qutuchakuymanta ancianosta kasukunachik”, nisqa recuadrota ñawiriy.)

¹⁵ Jehová Diosqa, Churin Jesusta churan tukuy qutuchakuykunata kamachinanpaq (Colosenses 1:13). Jesustaq, ‘allin kamachi yuyayniyuqta’, qutuchakuykunata qhawananpaq kamachin (Mateo 24:45-47). Diospa Llaqtanta Kamachiqkunaqa, kay ‘allin kamachi yuyayniyuq’ kaqkunamanta ñawpaqpi kachkanku. Ñawpa siglopijina, Diospa Llaqtanta Kamachiqkunaqa qutuchakuykunamanta ancianosta, superintendentesniqta yuyaychanku, kamachinku ima. Chayrayku ancianosta kasukuspaqa, Jehová Diosta kasukuchkanchik (1 Tesalonicenses 5:12; Hebreos 13:17 leey).

16. ¿Imaraykutaq Biblia nin qutuchakuypi ancianos espíritu santoniqta churasqa kasqankuta?

¹⁶ Ancianos, siervos ministeriales kaqkunaqa, juchasapa runas kanku, chayrayku tukuy runasjina paykunapis pantallankutaq. Chaywanpis Jehová Diosqa, qutuchakuykunapi ancianosta churan “regalostajina”, hermanosta iñiyninkupi kallpachanankupaq (Efesios 4:8, NM). Biblia niwanchik ancianosqa espíritu santoniqta qutuchakuypi churasqa kasqankuta (Hechos 20:28). ¿Imaraykutaq chayta nin? Qallarinapaq; Bibliaqa Diosninchikpa espíritu santonwan yuyaychasqa kasqanta yuyarinanchik tiyan, chayrayku ancianosqa juk hermanota anciano kananpaq akllachkaspaqa, tantakunku chay hermano anciano kananpaq Bibliap nisqanta juntʼachkasqantachus manachus, chayta qhawarinankupaq (1 Timoteo 3:1-7, 12; Tito 1:5-9). Chantapis ancianosqa, Jehová Diospa espíritu santonta mañakunku, juk hermano anciano kananpaq akllachkaptinku.

17. ¿Imaraykutaq cristiana warmi umanta imawanpis qhatakunan tiyan?

 ¹⁷ Qutuchakuypiqa ancianos, siervos ministeriales ima achkha ruwanasniyuq kanku. Runaman willamunapaq tantakuypiqa, juk anciano chayri juk siervo ministerial kamachin. ¿Willamunapaq tantakuypi mana juk anciano chayri juk siervo ministerial kaptinrí? Juk bautizasqa hermano kamachiyta atinman. ¿Mana juk bautizasqa hermano kaptinrí? Juk sumaq yachachiq hermana kamachiyta atinman. Chaywanpis chay hermana kamachichkaspaqa, imawanpis umanta qhatakunan tiyan, juk hermanop ruwananta ruwachkasqanrayku (1 Corintios 11:3-10). * Kay nisqanchikqa mana warmita pisipaqchu qhawachin, imaptinchus ajinamanta warmiqa, familiapi, qutuchakuypi ima Jehová, kamachiqkunata churasqanta, jatunpaq qhawasqanta rikuchin.

18, 19. a) ¿Imaynatá Romanos 13:1-7 pʼitikuna, nisqanta sutʼinchawaq? b) ¿Imaynatá kay pachamanta kamachiqkunata jatunpaq qhawasqanchikta rikuchinchik?

¹⁸ Chiqa cristianosqa kallpachakunchik tukuy sunquwan Romanos 13:1-7 (leey) pʼitikunata juntʼananchikpaq. Kay pʼitikunapitaq “kamachejkunamanta” parlachkan, nisunman kay pachapi kamachiqkunamanta. Jehová Diosqa kay pachapi kamachiqkuna kananta saqin, mana chʼaqway kananpaq, runasta yanapanankupaq ima. ¿Imaynatá kamachiqkunata jatunpaq qhawasqanchikta rikuchinchik? Paykuna kamachisqankuta kasukuspa. Chayrayku, impuestosta paganchik, ima tramiteta ruwachkaspapis, paykuna mañasqankumanjinataq ruwanchik. Chaywanpis kamachiqkuna Diospa kamachiyninta pʼakinanchikta niwaptinchikqa, mana ni imarayku kasukusunchikchu. Apostolesjina kutichinchik: “Diostapuni astawanqa kasunayku tiyan, runasta kasunaykumantaqa”, nispa (Hechos 5:28, 29; “ ¿Piqpa kamachisqantataq kasukusaq?”, nisqa recuadrota ñawiriy).

 ¹⁹ Chantapis kay pachapi kamachiqkunata jatunpaq qhawasqanchikta rikuchinchik, paykunamanta mayqillanwanpis allinllawan parlaspa. Juk kutiqa apóstol Pablo iskay kamachiqkunap ñawpaqinman apasqa karqa, Herodes Agripap ñawpaqinman, kamachiq Festop ñawpaqinman ima. Kay kamachiqkuna mana allin runas kasqankuta yachaspapis Pabloqa, paykunata jatunpaq qhawaspa, paykunawan parlarqa (Hechos 26:2, 25). Ñuqanchikpis, juk kamachiqpa ñawpaqinpi kachkaspa, apóstol Pablojina ruwananchik tiyan. Waynaspis kikillantataq escuelankupi kamachiqkunata jatunpaq qhawananku tiyan. Mana Diospa llaqtanta allinpaq qhawaqkunallatachu jatunpaq qhawananchik tiyan, manaqa Diospa llaqtanta qhatiykachaqkuna kamachiqkunatapis. Kay pachamanta runasqa —mana ñuqanchikjina Diosta yupaychaptinkupis— rikunanku tiyan tukuy kamachiqkunata jatunpaq qhawasqanchikta (Romanos 12:17, 18 leey; 1 Pedro 3:15).

20, 21. Kamachiqkunata jatunpaq qhawasqanchikrayku, ¿ima allin kaqkunata tarisun?

²⁰ Mana wakinkunallatachu jatunpaq qhawananchik tiyan. Chayta ruwanamantaqa kay Bibliap nisqanta ruwasunchik: “Tukuy runasta sumajta qhawaychej” (1 Pedro 2:17). Achkha runasqa tʼukulla qhipakunku paykunata jatunpaq qhawaspa kʼachamanta parlasqanchikrayku, imaptinchus kay pachapiqa, mana tukuychu runasta jatunpaq qhawanku. Jinata ruwaspaqa, Jesuspa nisqanta kasukuchkanchik, pay nirqa: “Ajinallatataq kʼanchayniykichejqa kʼanchachun runaspa ñawpaqempi, paykuna allin ruwasqasniykichejta rikuspa, janajpachapi kashaj Tataykichejta jatunchanankupaq”, nispa (Mateo 5:16).

²¹ Kay saqra pachapi runas laqhayaypi kawsachkasqankurayku, llampʼu sunqu runasqa Diosman qayllaykuyta munanku. Chayrayku familiapi tatasninchikta, qutuchakuypi hermanosta, kay pachapi kamachiqkunata ima jatunpaq qhawanchik chayqa, ichapis ruwasqanchikta rikuqkunaqa ñuqanchikwan Diosta yupaychayta munanqanku. ¡May allin kanman!, ¿icharí? Mana jina kaptinpis, mana qunqananchikchu tiyan, Jehová Diosninchik ruwasqanchikwan, kasukusqanchikwan ima mayta kusikusqanta, munakuyninpitaq kanallanchikpaqpuni.