1, 2. a) Casarakuqkunap pʼunchayninkupi kachkaspa, ¿imatá tapurikunchik, imaraykutaq? b) ¿Ima tapuykunamantaq kay yachaqanapi kutichisunchik?

¿CASARAKUY pʼunchay gustasunkichu? Achkha runasqa, arí nispa kutichinkuman, imaptinchus casarakuqkunaqa chay pʼunchayninkupi may munasqa kawsaqisninkuwan kusikunku. Chay pʼunchaypi casarakuqkunaqa, may sumaq pʼachawan pʼachallikunku, mayta kusirikusqankutaq uyankupi rikukun. May kusiywantaq, chaymanta qhipaman qhariwarmijina allinta kawsakuyta suyanku.

² Chaywanpis kunan tiempoqa, achkha casarasqas mana kusisqa kawsakuyta atillankuchu. Chayrayku casarakuy pʼunchaypi, casarakuqkunapaq allinninkuta munaspapis, wakin kutiqa, tapurikunchik: “¿Kusisqachu kawsakunqanku?”, nispa. Kusisqas kawsanankupaqqa, Diospa nisqasninpi atienekunanku tiyan, chaymanjinataq kawsayninkupi ruwananku tiyan (Proverbios 3:5, 6 leey). Chay ruwasqankuqa may sumaq kanqa qhariwarmijina allinta tiyakunankupaq, Diospa munakuyninpitaq kanallankupaqpuni. Casarasqa kaspapis, manapis, kay tapuykunaman Bibliap kutichisqasninpi tʼukuriyqa may sumaq: ¿Imaraykutaq casarakuyta munanchik? ¿Imaynatataq allin qusata chayri warmita akllasunman? ¿Imaynatataq wakichikusunman qhariwarmijina kawsakunapaq? ¿Imataq yanapawasunman qhariwarmijina kusisqa kawsakunallapaqpuni?

3. ¿Imaraykutaq mana allinchu kanman casarakunanchik, wakkuna casarakunanchikta niwasqanchikraykulla?

³ Wakin runasqa qhariwarmi kawsayllapi kusiyta tarinanchikta  nispa ninku, pipis mana munasqitanta tarispaqa mana kusisqachu kanqa, nispa nillankutaq. ¡Chaytaq mana chiqachu! Jesuspi tʼukurina. Payqa mana ni jaykʼaq casarakurqachu, nirqataq soltero kayqa may sumaq kasqanta, mana casarakuyta munaqkunatataq munaspaqa soltero kakunankuta nirqa (Mateo 19:11, 12). Kikillantataq apóstol Pablopis nirqa, soltero kayqa sumaq kasqanta (1 Corintios 7:32-38). Chaywanpis, Pablowan, Jesuswanqa, soltero kaytaqa, mana juk kamachiytajinachu churarqanku, astawanpis mana casarakunata kamachiyqa ‘supaykunap yachachiynin’ kasqanta Biblia nin (1 Timoteo 4:1-3). Chaywanpis pikunachus Diospaq astawan llamkʼayta munaqkunaqa, soltero kaspa astawan sumaqta llamkʼankuman. Chayrayku, mana casarakunachu kanman wakkuna casarakunanchikta niwasqanchikraykullaqa.

4. ¿Imaraykutaq nisunman qhariwarmi kawsay wawasta uywanapaq sumaq kasqanta?

⁴ Chaywanpis, casarakuyqa wakinkunapaq may allin, imaptinchus qhariwarmijina kawsayqa Diospa regalon, may kusisqa kawsakunankupaq (Génesis 2:18 leey). Chantapis qhariwarmi kawsayllapi astawan sumaq uywasqas wawas kankuman, imaraykuchus wawasqa necesitanku tatasninku munakunankuta, yachachinankuta, kʼamirinankuta ima (Salmo 127:3; Efesios 6:1-4). Chaywanpis, mana chayraykullachu wakkuna casarakuyta akllanku.

5, 6. a) Eclesiastés 4:9-12 pʼiti nisqanmanjina, ¿imaraykutaq juk sumaq amigoyuq kay may sumaq? b) ¿Imaynatá qhariwarmi kawsay, kimsachasqa chʼankullajina kanman?

⁵ Ñawirinachik imatachus Eclesiastés 4:12 pʼitimanta ñawpaqin pʼitikuna nisqanta: “Aswan walej iskay ukhu kayqa sapalla kanamanta nisqaqa, imaraykuchus iskayninkumantaqa astawan ganakuyta atinku. Sichus ujnin urman chayqa, ujnin kaj aysarin. Sichus ujqa sapallan kashaspa urman chayrí, mana pipis aysarejqa kanmanchu. Jinallataj iskay ukhuchus puñunkuman chayqa, purajmanta qʼoñichinakuyta atinku. Sichus pipis sapallan puñunman chayrí, mana qʼoñichakuyta atinmanchu. Pipis uj runallataqa atipanman, iskay ukhutarí mana atipayta atinmanchu. Kinsanchasqa chʼankullaqa mana pʼitikullanmanchu” (Eclesiastés 4:9-12).

 ⁶ Kay pʼitikunaqa sutʼinchawanchik juk sumaq amigoyuq kayqa may allin kasqanta. Chaywanpis kay pʼitikuna, ¿qhariwarmita kawsayninkupi yanapanmanchu? Arí, imaraykuchus paykunaqa may sumaq amigos kananku tiyan, jinamanta kawsayninkupi, puraqmanta yanapanakunankupaq, sunquchanakunankupaq, jarkʼanakunankupaq ima. Chaywanpis, casarasqas mana ni jaykʼaq tʼaqanakunankupaqqa Jehovaman astawan qayllaykunanku tiyan. Jinamanta qhariwarmi kawsayninkuqa juk kimsachasqa chʼankullajina kanqa, Eclesiastés nisqanmanjinataq, mana pʼitikullanqachu iskaychasqa chʼankullajinaqa. Qhariwarmi kawsayninkupi Jehovata iskayninku kasukuptinkuqa, mana tʼaqanakunqankuchu.

7, 8. a) Solterojina mana kakuyta atiqkunaman, ¿imatá Pablo yuyaycharqa? b) Qhariwarmi kawsaymanta, ¿imatá Biblia sutʼita niwanchik?

⁷ Chantapis casarasqa kaspalla, qhariwarmijina puñuykuyta atisunman. Jinallamanta Diospa contranpi mana juchallikuspa chiqa kusiyta tariyta atisunman (Proverbios 5:18). Kunan, ¿imatataq soltero chayri soltera kaqkuna ruwayta atinkuman, sichus juk qhariwan chayri juk warmiwan puñuykuyta munayninku pasaptinña? Solterojina mana kakuyta atiptinkuqa, khuchichakuypi mana urmanankupaq imaqa, Pablo nisqanmanjina ruwayta atinkuman: “Manachus kakuyta atinkichej chayqa, casarakuychej. Aswan walejmin casarakoyqa munaywan qʼoñirispa atipachikunamantaqa” (1 Corintios 7:9, Santiago 1:15).

⁸ Chaywanpis, casarakuyta munaqkunaqa, mana yuyanankuchu tiyan mana ni ima chʼampayniyuq kanankutaqa. Pablo nirqa: “Casarakojkuna llakiyniyoj kanqanku qhariwarmi kawsaypi”, nispa (1 Corintios 7:28). Arí, casarakuqkunaqa, solterosmanta nisqaqa aswan chʼampayniyuq kanqanku. Chayrayku, pillapis casarakuyta munan chayqa, qhariwarmi kawsayninpi mana achkha chʼampayniyuq kananpaq, ¿imatataq ruwanan tiyan? Juk sumaq qusata chayri warmita maskʼanan tiyan.

9, 10. a) Mana creyentewan casarakuyta, ¿imawan Pablo kikincharqa? b) ¿Imataq pasan Diospa nisqasninta pʼakispa mana creyentewan casarakuqkunawan?

⁹ Pablo, Diospa yuyaychasqanmanjina, yuntasmanta juk kikinchayta churaspa qusata chayri warmita maskʼaqkunaman jinata yuyaycharqa: “Ama yananchakuychejchu [jukchakuychikchu] uj yugollapi Diospi mana creejkunawan”, nispa (2 Corintios 6:14). ¿Imataq kanman iskay animalesta juk yugoman llamkʼanankupaq wataykuptinchik? Juknin astawan kallpayuq, may jatuntaq kaptinqa, puraqmanta ñakʼarinqanku, manataq sumaqtachu llamkʼanqanku. Kikillantaq kanman juk cristiano mana creyentewan ‘jukchakuptinqa’. Casarasqasqa, mana kikinta yuyasqankurayku, mana allintachu kawsakunqanku, imaptinchus jukninqa Diospa munakuyninpi kallaytapuni munanman, juknintaq mana. Jina kaptin ni mayqin kusisqachu kanqanku. Chayraykuchá Pablo cristianosta nirqa, ‘creyentellawan’ casarakunankuta (1 Corintios 7:39).

¹⁰ Chaywanpis, wakinkunaqa sapallanku sientekusqankurayku mana creeq runawan ‘jukchakuy’ aswan allin kasqanta yuyanku. Wakin kutitaq Diospa nisqanta pʼakispa mana Jehovata yupaychaqkunawan casarakunku. Tiempo pasasqanmanjinataq may llakiypi rikukunku. Chaymantaraq, iskayninku Diosta mana yupaychasqankurayku, mana allintachu qusata chayri warmita akllasqankuta reparakunku, chayraykutaq ñawpaqmanta nisqaqa, astawan sapallanku kasqankuta sientekunku. Kusikunapaq, achkha cristianosqa, Jehovapi atienekusqankurayku, mana wasanchaspataq payta kasukuyta munasqankurayku ima, mana kay pantaypi urmankuchu (Salmo 32:8 leey). Solteros chayri solteras qhipakunku; juk sumaq qusata chayri warmita Diospa llaqtanpi tarinankuta suyaspa.

11. ¿Imataq yanapawasunman juk qusata chayri warmita akllanapaq? (“ Sumaqta akllanapaq yuyaychaykuna”, nisqa recuadrota ñawiriy.)

¹¹ Chaywanpis, juk sumaq qusata chayri warmita akllanapaqqa, mana Diosta yupaychaq kasqallantachu qhawananchik  tiyan, manaqa qhawanallanchiktaq tiyan ñuqanchikjinachus yuyasqanta, ruwayta munasqanta, Diosta yupaychayta munasqanta, Diosta munakusqanta ima. Allin kamachi yuyayniyuqqa, qhariwarmi kaqkunapaq Bibliamanta achkha yuyachaykunata librospi, revistaspi ima urqhun, chayrayku may sumaq kanman Diosmanta mañakuspa chaykunata ñawirinanku, chaymanjinataq ruwananku (Salmo 119:105 leey). *

12. ¿Imatá achkha suyuspi tatas ruwanku wawasninkuta casarachinankupaq, chantá pimantataq tatas allinta yachakunkuman?

¹² Achkha suyuspi runasqa, costumbresninkumanjina wawasninkuta casarachinku. Ajinata ruwanku tatas astawan yachayniyuq, sumaq wakichisqa kasqankurayku, wawasninkupaq juk sumaq qusata chayri warmita maskʼapunankupaq. Biblia niwasqanchikmanjina ñawpa tiempospiqa, tatas wawasninkuta jinata casarachiq kanku. Kunan tiempopi jinata ruwaq tatasqa Abrahammanta mayta yachakunkuman. Abrahamqa wawan Isaacpaq juk allin warmita maskʼapurqa, mana qhapaq warmitachu nitaq sumaq ayllumantachu. Manaqa, Diosta yupaychaq sipasta maskʼapurqa (Génesis 24:3, 67). *

13-15. a) Proverbios 24:27 pʼiti, ¿imaynatá juk waynata yanapanman allin warmita maskʼananpaq? b) ¿Imaynamantataq juk warmi wakichikunman qhariwarmijina kawsananpaq?

¹³ Casarakuyta munanchik chayqa, kayta tapurikunanchik tiyan: “¿Qhariwarmijina kawsanaypaq wakichisqachu  kachkani?”, nispa. Qhariwarmijina allinta kawsananchikpaqqa, munanakuymanta, qhariwarmijina puñuykuymanta, sapalla kaymanta chayri wawasniyuq kaymanta ima, maychus kaqta yuyana kaptinpis, wak imastawanraq qhawananchik tiyan.

¹⁴ Ñawpaqtaqa tʼukurina juk wayna allin warmita maskʼachkasqanpi. Chaypaqqa kay pʼitipi tʼukurinan tiyan: “Jawapi imachus ruwanasniykitaraj allinta wakichiy, campopi ruwanasniykitapis ruwamuy; chaymantaraj wasiykita ruwakunki” (Proverbios 24:27). ¿Imatá kay pʼiti yachachiwanchik? Ñawpa tiempospiqa pichus ‘wasita ruwayta munaqqa’ —nisunman familiayuq kayta munaqqa— kayta tapurikunan karqa: “¿Wakichisqachu kani warmiyta qhawanaypaq, wawasniyta uywanaypaq ima?”, nispa. Manaraq casarakuchkaspaqa, campopi ruwanasninta ruwanan karqa. Kay Bibliap yuyaychasqanqa, kunan tiempopi qharispaqpis may sumaq. Casarakuyta munanku chayqa, sumaqta wakichikunanku tiyan, qusajina ruwanasninkuta juntʼanankupaq. Sano kaspaqa llamkʼanallankupuni tiyan. Biblia niwanchik familianpaq juk qusa mana llamkʼaqqa, manataq Diosta yupaychanankupaq familianta yanapaqqa, mana creeqmanta, aswan mana waliqman tukupusqanta (1 Timoteo 5:8 leey).

¹⁵ Warmipis wakichikunallantaq tiyan, wasipi maychus kaqta ruwananpaq. Bibliaqa sutʼinchan ima kʼacha kaykunasniyuqchus warmi kananta, qusanta yanapananpaq, wawasnintapis sumaqta uywananpaq (Proverbios 31:10-31). Chayrayku pillapis mana wakichikuspalla casarakuqqa, payllapaq imatapis munasqanta rikuchin. ¿Imarayku? Imaraykuchus mana yuyanchu imatachus qusanman, chayri warminman qunanta. Chaywanpis qhariwarmijina allinta kawsanapaqqa reparakunanchik tiyan, imaynatachus Diosta yupaychasqanchikta. Qhawarina imatachus kay niyta munasqanta.

16, 17. Qhariwarmijina kawsanankupaq wakichikuqkuna, ¿Bibliamanta ima yuyaychaykunapitaq tʼukurinanku tiyan?

¹⁶ Ñawpaqtaqa qharipis, warmipis tʼukurinanku tiyan casarakuspa, Dios munasqanmanjina, imaynatachus ruwanasninkuta  juntʼanankupi. Qhariqa sutʼita yachanan tiyan, imatachus familiapi kamachiq umajina ruwananta. Kamachiq umajina kasqanrayku, mana patronjinachu imatapis kamachinan tiyan, manaqa Jesusjina ruwanan tiyan (Efesios 5:23). Warmipis kikillantataq, imachus familiapi ruwanasnin kasqanta yachanan tiyan. Chayrayku allin kanman kayta tapurikunan: “¿‘Qusaypa kamachiyninpi’ kayta atiymanchu?”, nispa (Romanos 7:2). Solteraqa Jehovap, Cristop kamachiyninpi ima kachkan (Gálatas 6:2). Casarakuspataq qusanpa kamachiyninpiwan kanqa. Watiqmanta tapukunan tiyan: “¿Kʼumuykukuq sunquwan juchasapa qusayta kasukuymanchu, yanapaymanchu ima?”. Mana jinata kawsayta munaptinqa, mana allinchu kanman qhariwarmijina kawsayta maskʼananqa.

¹⁷ Astawanpis, pichus casarakuyta munaqqa wakichisqa kanan tiyan maychus kaqta qusanman qunanpaq (Filipenses 2:4 leey). Pablo qillqarqa: “Chaywampis qankunamanta sapa uj munakuchun warminta pay kikinta jina. Warmipis qosanta jatumpaj qhawachun tukuy imapi”. Rikunchikjina Pabloqa, Dios yuyaychasqanmanjina, yacharqa qusapaq jatunpaq qhawasqa kayqa, may sumaq kasqanta, warmipaqtaq munasqa kay may sumaq kasqanta (Efesios 5:21-33).

18. Riqsinakuchkaspa, ¿imaraykutaq saqra munayninchikwan mana atipachikunanchikchu tiyan?

¹⁸ Chayrayku riqsinakuchkaspaqa kusikuyllata maskʼanankumantaqa, iskayninku qhawananku tiyan qhariwarmijina allinta apanakuyta, atinqankuchus manachus chayta. Astawanpis, riqsinakuchkaspaqa mana aychap munayninkuwan atipachikunankuchu tiyan. ¿Imarayku? Imaraykuchus kʼachapaq qhawanakusqankurayku, aychap munayninkuqa wiñanman, chaytaq juchapi urmanankupaq tanqanman. Chaywanpis, chiqamanta munanakuspaqa ni mayqinninku juchaman urmanankupaq tanqanakunqankuchu (1 Tesalonicenses 4:6). Jina kaptin, pikunachus riqsinakuqkunaqa saqra munayninkuta atipaq runas kananku tiyan, chayqa may allin kanqa paykunapaq, casarakuptinkupis manapis.

19, 20. Sutʼinchay imaynatachus wakin runas qhariwarmi kawsayta qhawasqankuta, chantá imaynatachus cristianos qhawanankuta.

¹⁹ Casarakuqkuna mana tʼaqanakunankupaqqa, qhariwarmijina kawsanankupaq parlasqankuta yuyarikunanku tiyan. Novelaspi, librospi rikukusqanmanjina, casarakuqkunap kawsayninkuqa casarakuy pʼunchayninkupi, kusisqas kasqankupi tukukun. Chaywanpis, casarakuy pʼunchayqa, qhariwarmi kawsayninkumanta qallariynillanraq. Chaymanta qhipaman mana tʼaqanakuspa kawsananku tiyan, Jehová, qhariwarmi kawsayta qallarichiq, munasqanmanjina (Génesis 2:24). Llakikunapaq, kunan tiempopi runasqa jukjinata qhariwarmi kawsaymanta yuyanku. Wakin suyuspiqa “qhariwarmijina jukchasqas” kanankumanta parlanku. Chaywanpis, allinnillankupaq kaptillan qhariwarmijina kawsakunku, mana jina kaptinrí, divorciakunku.

²⁰ Achkha runasqa pisi pʼunchaykunallapaq qhariwarmi kawsay kasqanta yuyanku. Chayrayku may kusiywan casarakunku, ima chʼampaypis kaptin tʼaqanakuyta atisqallankuta yachaspa. Chaywanpis Bibliaqa, qhariwarmi kawsayta juk chʼankullawan kikinchan. Wakin chʼankullas, chayri pitasqa, mana pʼitinapaqjinallachu. Wakinkunaqa, may kallpayuq wakasta watanankupaq apaykachanku, mayta kay uywa pitata pʼitiyta munaptinpis, mana pʼitikullanchu. Qhariwarmijina kawsaywanpis kikillantaq: Jehová qhariwarmita jukchaykun, mana jaykʼaq tʼaqanakunankupaq. Jesús nin: “Diospa ujchasqanta ama runaqa tʼaqachunchu”, nispa (Mateo 19:6). Jinallatataq cristianospis yuyananchik tiyan. Chaywanpis qhariwarmi kawsayta, ¿juk llasa qʼipitajinachu qhawanchik tiyan? Mana.

21. ¿Imatataq qusanchikmanta, chayri warminchikmanta qhawayta yachananchik tiyan, chantá pimanta yachakuna kanman?

²¹ Qhariwarmijina kawsayqa kusiyta apamun. Chaypaqqa qusa chayri warmi pantasqasninkuta qhawanakunankumantaqa, allin ruwaykunasninkuta qhawakunanku tiyan.  Ninayanchu chay, ¿imayna runachus kasqanta mana qhawayta munasqanchikta? Mana. Jehovaqa imayna runachus kasqanchikta qhawan, chaywanpis mana pantaynillanchiktachu qhawan, manaqa allin ruwaykunasnichiktapis qhawallantaq. Salmistajina yuyanchik, pay nirqa: “Señor, Tata Dios, juchastachus cuentaman churawaj chayqa, pitaj ñawpaqeykipi sayayta atinmanri?”, nispa (Salmo 130:3). Chayrayku casarasqaspis necesitanku entiendenakuyta, perdonanakuyta ima, allinta kawsanankupaq (Efesios 4:32 leey).

22, 23. Abrahamwan, Sarawan qhariwarmijina allinta kawsasqankumanta, ¿imatá casarasqas yachakunkuman?

 ²² Watas pasasqanmanjina qhariwarmijina kusisqa kawsayqa pisimanta pisi wiñanman. Abrahammanta, warmin Saramantawan parlarina, paykunaqa machitusña kaspapis ima chʼampaytapis khuska atiparqanku. Ichá Saraqa, 60 watayuqña kaspapis, manachá atillarqachu wasinta saqiytaqa, qhapaq Ur llaqtata ima, wak chʼin pampaspi jaraspi kawsakunankupaqqa. Saraqa qusanta kamachiq umantajina qhawaspa qusanpa nisqanta kasukurqa. Chantapis payqa, qusanta ima ruwaypipis yanaparqa, jinamanta allin rinanpaq. Mayllapipis, imallapipis Saraqa qusanta mana wasanchaspa yanapaq. Chaytaqa mana runa rikunallanpaqchu ruwaq, imaraykuchus Saraqa sunqun ukhupipis “Wiraqochiy”, nispa niq qusanta (Génesis 18:12; 1 Pedro 3:6). Qusanta tukuy sunquwan jatunpaq qhawaq.

²³ Chantapis imata ruwanankupaqpis, iskayninku kikinta yuyaq kanku. Juk kutipi, Sara qusan Abrahammanta mañarqa paypa nisqanta ruwananta, chay mañasqanmantataq Abrahamqa llakikurqa. Chaywanpis, Jehovap nisqanta uyarispa may kʼumuykukuq sunquwan warmin mañasqanta kasukurqa, chay ruwasqantaq familianpa allinninpaq karqa (Génesis 21:9-13). Kunan pʼunchaypis qhariwarmijina kawsaqkuna, mana unay watas casados kaspapis achkhata kay chiqa sunqu Diospa kamachisninmanta yachakunkuman.

24. ¿Imaynatá qhariwarmi kawsayninkupi Jehovata jatunchankuman?

²⁴ Diospa llaqtanpi may achkha casarasqas kawsakuqkuna kan, maypichus qusaqa jatunpaq qhawasqa, warmipis munasqa, allinpaq qhawasqa ima, chay tukuy imamanta nisqataq, Diospa Reinonta ñawpaqman churanku. Chiqamanta nisunman qhariwarmijina kusisqa kawsay atikusqanta. Rikunchikjina qhariwarmijina sumaqta kawsayta munaqqa, allin qusata chayri warmita akllanan tiyan, chantapis sumaqta wakichikunan tiyan, casarasqa kaspañataq kallpachakunanku tiyan, familianpi munakuywan sunqu tiyasqa ima kawsakunankupaq. Jukchasqa kaspaqa mana Diosnillanchiktachu jatunchasunchik manaqa Diospa munakuyninpi kanallanchikpaqpuni yanapawasunchik.