1, 2. ¿Imapaqtaq Intita qhawanchik, chantá imapitaq sunqu yuyayninchik Intiman rikchʼakun?

JUK chʼin pampapi kachkasqaykita tʼukuriy; manataq yachankichu maypichus kachkasqaykita, nitaq ima horañachus kachkasqantapis, ¿imatá ruwawaqri? ¿Manachu Intita qhawariwaq ima horachus kasqanta reparanaykipaq? Mana wak ladollaman ripunapaq, nitaq tiempowan saruchikunapaq Intitapuni qhawarinchik.

² Sapa pʼunchay Intiqa juk ladollamanta lluqsimun juknin ladomantaq yaykupun. Mana phuyuykamuptintaq reparanchik ima horañachus kachkasqanta. Imaynatachus Intita qhawaspa, may ladomanchus rinata, ima horañachus kachkasqanta ima, reparanchik, kikillantataq Jehovaqa juk regalota quwanchik imatachus ruwanata yachananchikpaq, ¿ima regalotaq chayri? (Santiago 1:17.) Sunqu yuyayninchik (conciencianchik). Sunqu yuyayninchik mana kapuwasunman chayqa, kay pachapi chinkasqajinalla kasunman. Sunqu yuyayninchikta allinta uyarisunchik chayqa, mayta kawsayninchikpi yanapawasunchik chiqan ñanpi purinanchikpaq. Yachanchikjina, kay regaloqa may valorniyuq. Chayrayku sutʼincharina imachus sunqu yuyay kasqanta, imaynatachus yanapawasqanchikta ima, chaypaqqa kaykunata qhawarisunchik: 1) imaynatataq sunqu yuyayninchikta allinta yachachisunman; 2) imaraykutaq wakkunap sunqu yuyayninmanta interesakuna, 3) sunqu yuyayninchik llimphu kaptin, ¿imaynatá kusisqa kawsanapaq yanapawasunman?

3. ¿Imataq sunqu yuyay, imaynatataq yanapawanchik?

³ Bibliapi, griego rimaypi “sunqu yuyay” niyta munan “sapa juk kikin riqsikusqanta”. Diosqa runasllaman chay regalota qun. Chayrayku sunqu yuyayninchikniqta yachanchik, allintachus manachus ruwachkasqanchikta. Sunqu yuyayninchikqa juk juezjina, mana allin kaqta ruwaptinchikqa juchachawanchik, reparachiwanchiktaq allintachus manachus ruwachkasqanchikta. Yanapawanchiktaq allin kaqta akllanapaq, jinamanta kusiyta tarinapaq.

4, 5. a) ¿Imaynatá ñawpa tatasninchik sunqu yuyayniyuq kasqankuta yachanchik? ¿Imapitaq tukurqanku mana Diosta kasukuyta akllasqankurayku? b) ¿Pikunataq sunqu yuyayninkuta uyarirqanku?

⁴ Diosqa, ñawpa tatasninchikta sunqu yuyayniyuqta ruwarqa, chayrayku yachanchikjina paykunaqa juchallikusqankurayku pʼinqakurqanku (Génesis 3:7, 8). Chaywanpis, sunqu yuyayninkuqa qhasillataña ruwasqankumanta juchacharqa. ¿Imarayku? Imaraykuchus Diospa nisqanta yachachkaspa mana kasukurqankuchu. Paykunaqa mana juchayuq karqanku, chaywanpis Jehovap contranpi churanakuspa enemigosninman tukurqanku. Chayjinamanta mana juchayuq kayninkuta chinkachirqanku.

⁵ Ñawpa tatasninchikmanta nisqaqa, achkha juchasapa runas, sunqu yuyayninkuta uyarirqanku. Jobqa jinata ruwarqa, pay chiqa sunqu runa karqa; nirqataq: “Noqaqa nillasqaykichejpuni cheqan runa kasqayta; mana imapis kanchu sonqoypa yuyaynin chaymanta juchachanawampaj”, nispa (Job 27:6). * Rikunchikjina Jobqa manaraq imatapis ruwachkaspa sunqu yuyayninta uyarirqa. Chayrayku may  kusiywan niyta atirqa ‘sunqu yuyayniyqa mana juchachawanchu’, nispa; jinamantataq kusisqa kawsakurqa. Davidpa sunqu yuyayninqa, wakjinataq karqa. Sunqu yuyaynin juchachaspa ñakʼarichirqa, Jehovap akllasqan Saulpa pʼachanpa kantunta kʼuturparisqanrayku. Chaymanta Biblia nin: “Davidqa sonqonta nanachikorqa”, nispa (1 Samuel 24:5). Sunqu yuyaynin ñakʼarichisqanqa, allin runa kananpaq yanaparqa.

6. ¿Diospa kamachisnillanchu sunqu yuyayninkumanjina ruwanku?

⁶ Mana Diospa kamachisnin kaqkunallachu sunqu yuyayniyuq kanku. Ajinata nirqa apóstol Pablo: “Mana judío kajkunaqa mana leyniyoj kaspa, paykuna kikinkumanta leypa kamachisqasninta ruwanku; mana leyniyoj kaspapis, paykunalla ley kanku paykuna kikinkupaj. Paykunaqa rikuchinku leypa ruwaynin sonqonkupi qhelqasqa kasqanta, imaraykuchus kikin sonqonku paykunaman willan imatachus yuyasqankumanta, paykunata chʼataykuspa, chayri jarkʼakuspa” (Romanos 2:14, 15). Rikunchikjina wakin kuti, achkha runasqa, sunqu yuyayninkuta uyarisqankurayku, Diospa kamachisqasninmanjina ruwanku, kamachisqasninta mana riqsispapis.

7. ¿Imaraykutaq wakin kuti sunqu yuyayninchik mana allinta willawasunmanchu?

⁷ Chaywanpis, sunqu yuyayninchik wakin kutispi, mana allintapunichu yanapawanchik. ¿Imarayku? Entiendenapaq watiqmanta Intipi tʼukuriy. Phuyuyamuptinqa mana Intita rikunchikchu, nitaq reparayta atisunmanchu ima horañachus kachkasqanta. Kikillantaq sunqu yuyayninchikwanpis, saqra yuyaykunawan thaluyachiptinchikqa, mana willawasunchu allintachus manachus ruwachkasqanchikta. Sunqu yuyayninchik imachus allin kaqta imachus mana allin kaqta rikuchinawanchikpaq, Bibliata ñawirinanchik tiyan, Diosmanta mañakunanchik tiyan, espiritu santonwan yanapanawanchikpaq. Pablo nin: “Sonqoypis Espiritu Santoj yuyaychasqanman jina willallantaj mana llullakusqayta”, nispa (Romanos 9:1). Kunan, ¿imatá ruwananchik tiyan, sunqu  yuyayninchik Diospa espíritu santop nisqanmanjina yanapanawanchikpaq? Sunqu yuyayninchikta yachachinanchik tiyan.

8. a) ¿Imatá sunqunchikpa munaynin, sunqu yuyayninchikwan ruwanman? ¿Imatá ñawpaqman churananchik tiyan? b) Diospa ñawpaqinpi allin qhawasqa kanapaq, ¿imaraykutaq mana juchachaq sunquyuq kayllachu? (Sutʼinchayninta ñawiriy.)

⁸ Imallatapis ruwanapaq, ¿imaynatá sunqu yuyayninchik allin kaqta ruwanapaq yanapawasunman? Wakinkuna sunqunkup munayninmanjinalla ruwayta munanku. Chaymanta ichapis ninkuman: “Sunqu yuyayniy saqillawan”, nispa. Mana qunqananchikchu tiyan, sunqunchikpa munayninqa, wakin kutispi sunqu yuyayninchikta chʼawkiyasqanta. Ajinata Biblia sutʼinchan: “Tukuy imamanta nisqaqa runaj sonqonmin aswan chʼawka, nitaj chaypaj jampi kanchu. Pitaj chayta entiendeyta atinmanri?”, nispa (Jeremías 17:9). Chaywanpis, sunqunchikpa munayninmanta nisqaqa, Diospa munayninta ñawpaqman churananchik tiyan. *

9. ¿Imataq Diosta manchachikuy, imata ruwanapaqtaq tanqawanchik?

⁹ Juk runa, Bibliap nisqanmanjina sunqu yuyayninta yachachin chayqa, imatapis ruwayta munachkaspa mana paypa munayninmanjinallachu ruwanqa. Astawanqa Jehová Diosta manchachikusqanrayku, nisunman mana phiñachiyta  munasqanrayku, Diospa munasqanmanjina imatapis ruwanqa. Ajinata Nehemías ruwarqa. Payqa Jerusalenmanta kamachiqjina, impuestosta payman paganankuta mañayta atirqa. Chaywanpis, mana chayta ruwarqachu. ¿Imarayku? Pay kikin nin: “Noqarí mana chayta ruwarqanichu Diosta manchachikusqayrayku”, nispa (Nehemías 5:15). Nehemiasqa mana ni imaymanamanta Diosta phiñachiyta munarqachu, Diospa llaqtanta ñakʼarichispa. Ñuqanchikpis imatapis ruwayta munachkaspaqa, Diosta manchachikusqanchikrayku Bibliap nisqanta maskʼarisunchik.

10, 11. ¿Ima pʼititaq yanapawasunman alcoholta ukyaytachus, manachus akllanapaq, chantá imatá ruwananchik tiyan Diosninchik yanapanawanchikpaq?

¹⁰ Alcoholta ukyanapi tʼukurina. Ima raymimanpis rispa, ichá tapukunchik: “¿Alcoholta ukyasaqchu, manachu?”, nispa. Allin kaqta akllananchikpaqqa, ñawpaqta sunqu yuyayninchiktaraq Bibliap nisqanmanjina yachachinanchik tiyan. Bibliaqa juk chhika alcoholta ukyaytaqa mana juchachanchu. Astawanpis runas sunqunkuta kusichinankupaq Diosninchik vinota qusqanta nin (Salmo 104:14, 15). Chaywanpis, machaykuna raymispi puriqkunata juchachan (Lucas 21:34; Romanos 13:13). Chantapis, machaqkuna, khuchichakuqkuna, qhinchachakuqkuna ima, mana Diospa Reinonta herenciatajina japʼinankuta nin (1 Corintios 6:9, 10). *

¹¹ Bibliap yuyaychasqanqa, sunqu yuyayninchik mana thaluyananpaq yanapan. Arí, ima raymimanpis waqyarisqa kanchik chayqa, maypichus ichá alcohol ukyanas kaptin, tapurikunanchik tiyan: “¿Imayna raymitaq kanqarí? ¿Machanallapaq raymichu? ¿Imatá ñuqamanta niyman? ¿Alcoholta ukyaytapunichu munani? ¿Alcoholman qukuq runachu kani? Allin sientekunaypaq, imatachus munasqayta ruwanaypaq ima, ¿alcoholtapunichu ukyayta munani? ¿Atiymanchu  manaña niyta?”, nispa. Imatachus kaymanta Bibliap nisqanta maskʼananchikpaqqa, nisqanmanjinataq ruwananchikpaqqa, Diospa yanapayninta mañakunanchik tiyan (Salmo 139:23, 24 leey). Ajinamanta Dios, espíritu santonwan yanapanawanchikta saqikunchik, sunqu yuyayninchiktataq paypa Palabran nisqanmanjina akllananpaq yachachinchik. Chaywanpis, niraq imatapis ruwachkaspaqa, ¿imatawantaq reparakunanchik tiyan?

12, 13. ¿Imaraykutaq mana tukuychu kikin sunqu yuyayniyuq kanchik, chantá imaynatataq chayta qhawananchik tiyan?

¹² Qutuchakuy ukhupipis, mana tukuychu kikin sunqu yuyayniyuq kanchik. Wakin cristianosqa ima ruwaytapis allillan kasqanta ninku, wakinkunataq mana ajinata yuyankumanchu. Alcohol ukyaymanta watiqmanta parlaspa, wakin runasqa amigosninkuwan aqhata chayri vinota juk chhikata ukyariyta munankuman, wakinkunataq chayta mana allinpaqchu qhawankuman. ¿Imaraykutaq mana tukuychu kikinta yuyanchik?

¹³ Sunqu yuyayninchikqa, mana tukuypatachu kikin, ichá ñawpaqta mana allinta kaqta ruwaspa kawsasqanchikrayku. Wakin cristianosqa sutʼita yuyarikunku, imaynatachus ñawpaqta juchaman urmasqankuta, mana urmanankupaq kallpachakuspapis (1 Reyes 8:38, 39). Juk hermano wasinchikpi ñuqanchikwan kachkasqanpi tʼukurina, ichá payqa ñawpaqta alcoholman qukuq runa karqa, chayraykutaq mana alcoholmanta parlayllatapis munanmanchu. Juk chhika aqhata chayri vinota jaywariyta munaptinchik, ichapis sunqu yuyaynin mana japʼikunawanchikpaq tanqanman. Jina kaptin, ¿phiñakusunchu? ¿Ukyachiytapunichu munasunchik? Mana, ¿icharí? Hermanonchikta munakusqanchikrayku, imatachus niwasqanchikta jatunpaq qhawasunchik, imaraykuchus mana japʼikuwasqanchikta mana sutʼinchawaptinchikpis.

14, 15. Sunqu yuyaymanta parlaspa ñawpa siglopi, ¿ima chʼampaykunataq qutuchakuy ukhupi rikhurirqa, chantá ima allinchaytataq Pablo rikuchirqa?

 ¹⁴ Ñawpa siglopi apóstol Pablo rikurqa qutuchakuykuna ukhupi cristianos mana kikin sunqu yuyayniyuqchu kasqankuta. Wakin cristianosqa lantisman jaywasqa mikhunasta mana mikhuqchu kanku, mana sunqu yuyayninkuta chʼichichayta munasqankurayku (1 Corintios 10:25). Pablopaqqa, chay mikhunasta mikhuyqa mana juchachu karqa, lantispis mana imapischu karqa paypaqqa, chay mikhunaspis mana lantispatachu kasqanta yacharqa manaqa Jehová Diospata. Chaywanpis yacharqa mana tukuychu payjina yuyasqankuta. Wakinqa niraq cristiano kachkaspa lantista yupaychasqankurayku, lantismanta mana yachayllatapis munaqchu kanku. ¿Imaynatá chay allinchakurqa?

¹⁵ Pablo nin: “Creeypi kallpayojkunaqa pisi kallpayojkunata yanapana ñaupajman rinallankupajpuni; ama noqallanchejpajchu allin kayta maskʼana. Cristopis mana paypa allinnillantachu maskʼarqa”, nispa (Romanos 15:1, 3). Arí, Jesusjina ñuqanchikpis hermanonchikpa allinninta maskʼananchik tiyan, manataq ñuqanchikpallatachu. Wak pʼitipi Pablo nillantaq lantisman jaywasqa mikhunasta mana mikhunanta, hermanonta mana juchaman urmachinanpaq (1 Corintios 8:13; 10:23, 24, 31-33 leey).

16. Juk hermanop ruwasqan sunqu yuyayninchikpaq mana allin kaptinpis, ¿imaraykutaq mana juzgananchikchu tiyan?

¹⁶ Wakin cristianos sunqu yuyayninku nisqanmanjina imatapis ruwaptinku, qhawasqanchikmanjinataq ruwasqanku mana allin kaptin, mana qhawarananchikchu tiyan, nitaq suyananchikchu tiyan tukuy runas ñuqanchikjina yuyanankuta (Romanos 14:10 leey). Sunqu yuyayninchik kapuwanchik, ñuqanchik kikinta juzganawanchikpaq, manataq wakkunatachu. Jesús nisqanta mana qunqananchikchu tiyan, pay nin: “Ama wajkunata juchachaychejchu, ama qamkunapis juchachasqa kanaykichejpaj”, nispa (Mateo 7:1). Cristianosqa mana saqrata parlananchikchu tiyan, hermanosninchik sunqu yuyayninkumanjina, imatapis ruwasqankuraykuqa.  Astawanqa hermanosninchikta kallpachayta maskʼananchik tiyan, mana urmachiytachu, chayrayku puraqmanta munakuypi wiñananchik tiyan, astawan jukchasqa kananchikpaq (Romanos 14:19).

17. ¿Imaynataq achkha runaspa sunqu yuyayninku kachkan?

¹⁷ Apóstol Pedro cristianosman nirqa: “Mana juchachana kaychej sonqoykichejpa yuyaynimpi”, nispa (1 Pedro 3:16). Diospa ñawpaqinpi sunqu yuyayninchik llimphu kaptinqa, mayta kusikunchik, chaywanpis achkha runasqa, mana llimphu sunqu yuyayniyuqchu kanku. Pablo paykunamanta nirqa “sonqo yuyayninkupi thaluyasqa kasqankurayku, sonqonku manaña nananchu”, nispa (1 Timoteo 4:2). Imaynatachus wakasta fierro parisqawan marcasqankurayku  aychan ruphasqa, thaluyasqa ima qhipakun, kikillantaq wakin runaspa sunqu yuyayninkuqa thaluyasqa, ima juchata ruwaptinkupis sunqu yuyayninku chʼinlla qhipakun, mana imatapis willanchu nitaq juchachanchu, ni pʼinqachinchu. Chay runaspa sunqu yuyayninkuqa ima millayta ruwaptinkupis manaña juchachanchu, chaytaq paykunata ni juk chhikallantapis llakichinchu.

18, 19. a) Sunqu yuyayninchik juchachawasqanchikqa, ¿imapí yanapawanchik? b)  Juchanchik pampachasqaña kaptinpis, sunqu yuyayninchik juchachallawaptinchikpuni, ¿imatá ruwasunman?

¹⁸ Chaywanpis ima saqratapis ruwaptinchikqa, sunqu yuyayninchik juchachawanchik. Sunqu yuyayninchik juchachawasqanchiktaq juchanchikmanta pesachikunapaq, perdonta tarinanchikpaq ima yanapawanchik, may jatuchaq juchasninchik kaptinpis. Kayqa rey Davidpa kawsayninpi rikukurqa. Payqa juchallikurqa, sunqunmantapacha pesachikusqanraykutaq  Diosninchik perdonarqa; Davidtaq saqra ruwasqasninta mayta chiqnikusqanrayku, manaña juktawan ni jaykʼaq Diospa kamachisqasninta pakʼinanta nirqa. Chayrayku pay kikin Diosta nirqa: “Qanqa kʼacha kanki, perdonanapaj wakichisqa”, nispa (Salmo 51:1-19; 86:5). Wakin kutipi, juchasninchik pampachasqaña kaptinpis, sunqu yuyayninchikqa juchachallawasunmanpuni. Jina kaptin, ¿imatá ruwasunman?

¹⁹ Sunqumantapacha pesachikunchikña chayqa, mana anchata sunqu yuyayninchik juchachanawanchikta saqinanchikchu tiyan, mana llakiypi kanapaq. Sunqunchik juchachallawaptinchikpuniqa, Dios astawan kuraq sunqunchikmanta kasqanta yuyarikunanchik tiyan. Ichapis wakkunata kay yuyaychaywan sunqucharqanchik: “Jehová munakususqanta, juchasniykita pampachasqanta ima yuyarikuy”, nispa. Kunantaq ñuqanchikpis kay yuyaychaywan sunquchakusunman (1 Juan 3:19, 20 leey). Sunqunchikpa yuyaynin llimphuchasqaña kaptin, sunqu tiyasqa, kusisqa kawsayta ima atisunchik. May achkha runa juchasninkumanta pesachikusqankurayku kusiyta tarinku, kunantaq sunqu yuyayninku llimphu kasqanrayku Diosta may kusiywan yupaychanku (1 Corintios 6:11).

20, 21. a) ¿Imapaqtaq kay libro urqhukun? b) ¿Imaynatá kacharisqa kayninchikta apaykachananchik tiyan?

²⁰ Kay libroqa, kusiyta tarinapaq, sunqunchikpa yuyaynin llimphu kananpaq, qhipa pʼunchaykunapi kay pachap saqra munayninwan maqanakunapaq ima yanapanawanchikpaq urqhukun. Chaywanpis, Bibliamanta mana tukuy yuyaychasqasninmantachu parlan, chaymanjina kawsanapaq. Chantapis sunqu yuyayninchikmanjina imatapis akllana kaptin, kay libroqa mana sutʼitachu niwanchik imatachus ruwanata. Astawanqa, imaynatachus Diospa Palabran nisqanmanjina ruwanata yachachiwanchik, jinamanta sunqu yuyayninchikta yachachinapaq yanapawanchik, ima saqratapis ruwaptinchik usqhayllata juchachanawanchikpaq. Diosninchik, Moisesman kamachiykunata qusqanmanta nisqaqa, ‘Cristop leyninqa’ mana achkha  kamachiykunatachu churapuwanchik, manaqa Diospa yuyaychasqanmanjina, sunqu yuyayninchikmanjinataq ruwanata kamachiwanchik (Gálatas 6:2). Jehovaqa saqiwanchik kacharisqa runajina kananchikta. Chaywanpis Biblia niwanchik: “Ama kacharisqa kasqaykichejrayku sajrata ruwaychejchu”, nispa. Astawanpis Diospa kamachisninjina kawsananchikta niwanchik, ajinamanta machkhatachus Jehovata munakusqanchikta rikuchinanchikpaq (1 Pedro 2:16).

²¹ Jehovata riqsiyta qallarichkaspa, pisimanta pisi kamachisqasninta juntʼaspa chiqan ñanta puriyta qallarirqanki. Ñawpaqman rinallaykipaqpuni, may allin kanman Diospa yanapanta mañakunayki, Bibliap nisqanmanjina kawsanaykipaq. Jinamanta sapa pʼunchay Bibliap nisqanmanjina ruwasqaykirayku, ‘yachasqa kanki reparanaykipaq imachus allin, imataqchus mana allin kasqanta’ (Hebreos 5:14). Sunqu yuyayninchik Bibliap yuyaychasqanwan allin yachachisqaña kaptin, may sumaqta yanapawasun. Imaynatachus Intiniqta reparanchik ima horañachus kachkasqanta, ajinallatataq sunqu yuyayninchikpis yanapawasun allin kaqta akllanapaq, manaraq imatapis ruwachkaspa, jinamanta Diospa ñawpaqinpi allin qhawasqa kasunchik. Chantapis yanapallawasuntaq Diospa munakuyninpi kanallanchikpaqpuni.