CANTÓN (China) llaqtapi Universidad Chung Shang nisqamanta kaqkunaqa, juk periodicopi ajinata qillqasqanku: “Bibliawanqa, mana mayqin libropis kikinchakunchu, imaraykuchus unay imaynatachus runas kawsasqankumanta sumaqta sutʼinchan”. Chunka pusaqniyuq siglomanta juk yachayniyuq runa, Immanuel Kant sutiyuq jinata nirqa: “Bibliaqa, tukuy runaspaq juk sumaq regalo, imaraykuchus tukuyta yanapananpaq kachkan, pillapis kay librota pisipaq qhawaqqa, tukuy runap contranta uqharikun”. Kay The Encyclopedia Americana, nisqapi nin: “Bibliap yuyaychasqanqa mana judiosllapaqchu, nitaq cristianosllapaqchu. [...] Kay tiempopipis Bibliaqa may valorniyuq, allinta kawsanapaq, Diosta riqsinapaq ima, yanapawanchik, imaraykuchus, allin kawsayta suyakuqkunataqa, astawan yanapallanqapuni”.

² Mayqin religionmanta kaspapis, kay sumaq libro imayna wakichisqachus kasqanta, ¿yachayta munawaqchu? Kay iskay chunka siglop tukukuyninpi Bibliataqa, tukuyninta chayri wakillanta iskay waranqa iskay pachak kuraq qallusman tikrachikurqa. Chayrayku Bibliataqa yaqha tukuy runas, sumaqta japʼiqanankupaq qallunkupi ñawiriyta atinku. Chantá Bibliataqa, impresoras rikhurisqantawan, pachantinpi yaqha tawa waranqa junuspi ruwakun.

³ Bibliayki kapusunki chayqa, índice nisqata qhawariy. Chaypitaq sapa librop sutin rikhurin, ñawpaq kaq librop sutinqa, Génesis, tukukuynin librop sutintaq Apocalipsis. Bibliaqa, 66 librosniyuq kasqanrayku juk bibliotecajina, chaytataq tawa chunka runasjina qillqarqanku. Génesis libromanta Malaquías librokamaqa, 39 libros tiyan, chaytataq Ñawpa Testamento sutiwan riqsikuptinpis, chay libros, hebreo qallupi qillqakusqanrayku Hebreopi Qillqasqas nispa sutichakun. Chantá Mateo libromanta Apocalipsis librokamaqa, 27 libros tiyan, chaytataq Musuq Testamento sutiwan  riqsikuptinpis, chay libros griego qallupi qillqakusqanrayku Griegopi Qillqasqas nispa sutichakun. Chantapis Bibliataqa, 1513 q.P. watamanta, 98 watakama qillqakurqa, nisunman 1600 aswan kuraq wataspi qillqakusqanta. Wakin librosqa yaqha juk tiempollapi qillqasqa karqa, qillqaqkunataq, may karu llaqtaspi tiyakusqankurayku, imasmantachus qillqanankuta parlanankupaqqa, ni jaykʼaq tantakurqankuchu. Chaywanpis, chay librospiqa juk yachachiyllamanta parlan, chaykunataq mana churanakunkuchu. Chayrayku kayta tapukusunman: “¿Imaynatá tawa chunka runas, chunka suqtayuq siglospi, juk yachachiyllamanta parlaq librota qillqankuman karqa?”.

⁴ Bibliata qillqay tukukusqanmanta, yaqha 1900 watasjinaña pasaptinpis, yuyaychaykunasninqa kay tiempomanta runastapis yanapachkallanpuni. Bibliaykipi Job 26:7, maskʼariy. Chayta maskʼarichkaspataq, yuyarikuy kay libroqa chunka pichqayuq siglomanta q.P. watapi qillqakusqanta. Chaypi nin: “Diosqa cielota aysarin ni ima patallapi, kay pachatataj mana imallaman warkhuykun”. Kunantaq qhawarina, Quechua de Cuzce Bibliapi kay Isaías 40:22 pʼitita, kay Isaías librotaq, pusaq siglomanta q.P. watapi qillqakurqa. Jinata nin: ‘Paymin jallpʼap muyuynin patapi tiyasqa kachkan. Chaypi tiyakuqkunari langostasjinalla kanku. Cielosta cortinatajina aysan, carpatajina estiran tiyakunapaq’. ¿Imatá kay iskay pʼitikuna, yachachiwanchik? Kay pʼitikunaqa, jallpʼanchik pelotajina muyu, ni imapi warkhusqa kachkasqanta ima yachachiwanchik, ichá naves espacialesmanta jallpʼanchikta fotosta urqusqankuta, rikurqankijina. Chayta yachaspataq, ichá tapukunki: “¿Imaynatá unay tiempopi kawsakuqkuna, maychus kaqtapuni jallpʼanchikmanta qillqarqanku?”, nispa.

⁵ Kunanqa, Biblia ñawpa tiempopi kawsakuq runasmanta, maychus kaqta nisqanta, qhawarina. Wakin runas, Bibliaqa, runaspa cuentosnin tantaykusqalla kasqanta ninku. Chaypaqtaq, Israel llaqtata kamachiq Davidmanta parlarina. Paymantaqa, Biblialla kay ñawpaq wataskama parlarqa. Runap kawsayninmanta qillqaqkuna, David kawsasqantapuni niptinkupis, Bibliap nisqanpi mana creeqkunaqa, judioslla chay cuentota rikhurichisqankuta nirqanku. ¿Chiqachu chay kanman?

 ⁶ Kay 1993 watapi, Israelmanta, Dan llaqtap raqayninpiqa, “Davidpa ayllunmanta” qillqasqata, juk pʼakisqa rumipi tarikurqa. Chaytaq karqa, kay jisqʼun siglomanta q.P. watapi, israelitasta enemigosnin maqanakupi atipaskankumanta, juk jatun rumipi qillqasqankumanta. Kay rumipi Davidmanta qillqasqata tarisqankuqa, mana Bibliallachu Davidmanta parlasqanta rikuchiwanchik. Kayta yachaspa, ¿imatá runas nirqanku? Universidad Tel Aviv nisqamanta, Israel Finkelstein nin: “Bibliap nisqan juk cuentolla kasqanta niqkunaqa, Davidmanta juk rumipi qillqasqata tarisqankurayku, manaña imata niyta atinkuchu”. Arqueólogo William F. Albright, payqa unayta Palestinapi llamkʼarqa, juk kuti jinata nirqa: “Achkha qillqasta tarikusqanqa, Biblia unay tiempomanta runaspa kawsayninkumanta, yachachisqan, astawan valorniyuq kasqanta rikuchin”, nispa. Chayrayku tapukullasunmantaq: “Wak librosmanta nisqaqa, ¿imaraykutaq kay unay tiempomanta libro (Biblia), runaspa kawsayninkumanta maychus kaqtapuni parlasqanta nisunman?”. Astawan qhawarinallapuni.

⁷ Bibliaqa, profeciasmanta parlallantaq (2 Pedro 1:20, 21). Kay profecía rimayqa, ichá llulla profetaspa nisqanku, mana juntʼakusqanta yuyarichisunki. Jinata yuyaspapis, Bibliaykipi Daniel librota 8 tʼaqanta maskʼariy, chaypiqa iskay jatuchaq waqrasniyuq carnero, ‘ñawisnin chawpiniqpi juk jatun waqrayuq’ chivowan maqanakuchkaqta rikuchin. Chay chivotaq carnerota atiparqa, chaymantataq waqranqa pʼakikurqa, pʼakikuptintaq tawa waqras pʼutumusqa. ¿Ima ninayantaq chay tʼaqapi parlasqan? Danielpaq profeciasninpi nin: “Iskay wajrasniyoj carneroqa kashan Mediaj reynin, jinataj Persiaj reynin ima. Chivoqa Greciaj reynin. Iskaynin ñawisnin, chawpipi jatun wajrantaj ñawpaj kaj rey. Chay jatun wajra pʼakikojtinkama, cuentanmanta tawa wajras pʼutumorqanku, chaykunaqa niyta munan, tawa nacionesman chay nacionqa tʼaqakunankuta. Chaywampis chay tawaqa mana ñawpaj kaj nación jina atiyniyojchu kanqanku” (Daniel 8:3-22).

⁸ ¿Kay profecía juntʼakurqachu? Daniel libroqa 536 q.P. watapi qillqayta tukukunman karqa. Chaymanta, pachak pusaq chunkayuq (356 q.P.) watasninmanraq Macedoniamanta kamachiq, Alejandro Magno  nacekurqa, Imperio persa nisqatataq atiparqa, paytaq chay ‘chivop ñawisnin chawpinpi jatun waqra’ karqa. Runap kawsayninmanta qillqaq Josefo nin: “Alejandroqa, niraq persamanta kaqkunata maqanakupi atipachkaspa, Jerusalenman rirqa, chaypitaq profeta Danielpa qillqasqanta rikuchirqanku. Chay qillqasqata rikuspataq, Persiasta atipananpaq wakichikusqanmanta parlachkasqanta repararqa”. Alejandro Magnoqa, kay 323 q.P. watapi wañupurqa, chay wañupusqanmanta qhipaman imaschus kasqanmanta, Alejandro Magnop kawsayninmanta parlaq librospi astawan yachasunman. Paypa cuentanmantaqa, kay 301 q.P. watapi tawa generalesnin kamachiyta qallarirqanku, nisunman jatun waqra pʼakikusqanmanta, tawa waqras pʼutumuspa, Alejandrop kamachiyninta tawaman tʼaqasqankuta. Chayrayku tapukusunman: “Daniel libropi kay profecía qillqakusqanmanta, ¿imarayku iskay pachak watasninman maychus kaqmanjinapuni juntʼakurqa?”, nispa.

⁹ Kay tapuykunamanqa Bibliallataq jinata kutichin: “Diosmanta tukuy Qhelqasqaqa paypa yuyaychasqan kaspa, may sumaj kashan”, nispa (2 Timoteo 3:16). Bibliapi kayjina profecías qillqakunanpaqqa, Diosninchik tawa chunka runastajina ‘yuyaychasqanta’ rikuchiwanchik. Kay yachaqanapi, profeciasmanta, runaq kawsayninmanta, imaynachus jallpʼanchik kasqanmanta ima, jukchhikanta yachakusqanchikqa, Biblia mana runap yuyayninmanjinachu qillqasqa kasqanta manaqa, Diospuni yuyaychaqnin kasqanta rikuchiwanchik. Chaywanpis, achkha runas Diosqa mana kasqanta nitaq Bibliatapis paychu yuyaychasqanta, ninku. ¿Qamrí jinallatataqchu yuyanki?