ESTADOS UNIDOS suyupi sapa pachak runasmanta jisqʼun chunka suqtayuq runas Diospi creesqankuta ninku, chantá Europapi, Asiapi ima, pisi runaslla Diospi creesqankuta ninku. Wakin suyuspi, achkha runas Diospi mana creespapis, tukuy ima kaqtaqa, mana rikukuq kallpa ruwasqanpi creenku. Yukichi Fukuzawaqa, Japonmanta may riqsisqa yachachiq karqa, paypa fotontaq 10.000 yenes qullqipi rikhurin, paytaq jinata qillqarqa: “Janaqpachaqa, tukuy runasta juk riqllata ruwasqanta ninku”. Fukuzawaqa, “janaqpacha” rimayta uqharirqa, runata juk kallpa ruwasqanta yuyasqanrayku. Achkha runaspis kikillantataq yuyanku. Chay runasmanta jukninqa, Kenichi Fukui sutikun, payqa Premio Nobel nisqata japʼirqa, yuyarqataq janaqpachapi tukuy chʼaskas, jallpʼanchik ima, “Dios” kasqanta, chaytataq “idiosincracia de la naturaleza” nispa suticharqa.

² Kay yachayniyuq runasqa, tukuy ima kaqtaqa, imallapis, chayri pillapis, ruwasqanta creenku. ¿Imaraykutaq jinata creenku? Kaypi tʼukurina: Intiqa may jatun, chayrayku Jallpʼanchikjina planetasta juk junuta tantaykusqaraq, inti chhikanqa kanman; chaywanpis, galaxianchik  Vía Láctea nisqapi Intiqa, may juchʼuysitu, kay Vía Lacteajina galaxiastaq, mana yupay atinajina kanku. Yachayniyuq runas telescopiopi rikusqankumanjina, galaxiasqa may usqhayllata wak galaxiasmanta karunchasqas kachkasqankuta ninku. Janaqpachapi chay chhika galaxias jinata karunchakunankupaqqa, ruwakuchkaptin may achkha kallpatachá necesitakurqa. ¿Maymantataq chayri pimantataq chayjina kallpa jamunman karqarí? Biblia niwanchik: “Cielota qhawariychej. Pitaj chay tukuy chʼaskasta ruwarqa? Pichus chaykunata ujmanta uj orqhomuspa yupan, tukuyninkutataj sutisninkumanta wajyan, chay. Kallpampis, atiynimpis chay jinapuni kasqanrayku mana ujpis chinkanchu” (Isaías 40:25, 26). Kay pʼitiqa janaqpachapi tukuy ima kaqqa, juk ruwaqniyuq kasqanta rikuchiwanchik: paymantataq chay ‘kallpa’ jamusqanta nisunman.

³ Kunanqa Jallpʼanchikpi kawsay kasqanpi tʼukurina. Wakin runasqa kawsay jinallamanta rikhurisqanta ninku, ¿jinachu kanman? Kay bioquímico Michael Behe nin: “Yachayniyuq runasqa, imaynachus tukuy ima ruwasqa kachkasqankumanta astawan yachaspapis, kay molécula nisqa, tʼukunapaqjina, may allin ruwasqa kasqanta rikuspaqa, pichus chaykunata ruwasqantaqa mana sutʼinchayta atikunchu. [...] Chaywanpis, achkha yachayniyuq runas, imaynachus kasqanta yachasqankutaña, wakintaq aswan qhipaman sutʼinchanankuta ninku, chaywanpis librosninkupiqa, chayta sutʼinchayta atisqankuqa, manapuni tarikunchu. Chantapis moléculas nisqa, tʼukunapaqjinapuni ruwasqa kasqanqa, Charles Darwin, kawsay jinallamanta rikhurin nisqanqa, mana chiqachu kasqanta rikuchin”.

⁴ Runa jinallamanta rikhurisqanta yachachisqanku, ¿creenapaqjinachu kanman? Sutʼincharinapaq, runap ñuqtunmanta parlarina. Runap ñuqtunqa “tukuy ima kaqmanta tʼukunapaqjina” ruwasqa kachkan, qhawarinachik, imaynachus chay kasqanta. Doctor Richard M. Restak nirqa: “Aswan sumaq ruwasqa computadorap redes neuronalesninmanta nisqaqa, [...] juk chʼuspip ñuqtun [...] yaqha chunka waranqa kutispiwanraq aswan sumaq”, nispa. Chaywanpis chʼuspip ñuqtunmanta, runap ñuqtunqa, aswan sumaq ruwasqa kachkan. Imaraykuchus, achkha qallupi parlayta yachananpaq ruwasqa, yuyasqanta tikrachiyta atin, tiempo pasasqanmanjinataq  yuyasqanta astawan sumaqyachin. Chiqamantachá qampis, “aswan sumaq ruwasqa computadorap redes neuronalesninmanta [...] juk chʼuspip ñuqtunqa [...] yaqha chunka waranqa kutispiwanraq aswan sumaq” ruwasqa kaptinpis, chay computadorata juk sumaq yachayniyuq runa ruwasqanta yachanchik. Chantá runap ñuqtuntarí, ¿pitaq ruwarqa? *

⁵ Yaqha kimsa waranqa watas ñawpaqta, Bibliamanta juknin kaq librota qillqaq, imaynachus cuerpon ruwasqa kasqanta mana sutʼita yachaspapis jinata nirqa: “Jatunchayki, imaraykuchus tʼukunapaj jina ruwawarqanki; chaytaqa sumajta yachani”, nispa. Kay moléculas ADN nisqamanta mana yachaspapis, payqa jinata nillarqataq: “Ñawisniykeqa imaynatachus ukhuy ruwakushajtin rikorqaña, tukuy chay imastaq libroykipi qhelqasqaña karqanku”, nispa (Salmo 139:14, 16, Qheshwa Biblia). ¿Pimantaq chayta nichkarqa? ¿Tukuy ima kaqkunata ‘kallpanwan’ ruwaqmanchu?

⁶ Biblia Génesis 1:1 pʼitipi jinata nin: “Qallariypeqa Dios cielotawan, kay pachatawan ruwarqa”, nispa. Diosninchikllataq, Bibliata qillqaqkunata yuyaycharqa, paypa yuyayninta qillqakunanpaq, chaypitaq imayna Dioschus kasqanta sutʼinchawanchik, jinamanta payman qayllaykunanchikpaq.