CHʼAMPAYPI rikukuspa, ¿maymantaq yuyaychachikunaykipaq rinki? Ichá, amigoykiqman, familiasta yuyaychaqkunaman ima, paykunapi atienekusqaykirayku. Chantapis ichá librosta ñawirinki chayri ‘machu runaspa yuyaychayninta’ maskʼanki, achkha watastaña kawsasqankurayku. Piqpa yuyaychayninta maskʼaspapis, allin kanman chʼampayniykita allinchanaykipaqjina, sumaq yuyaychaykunata maskʼanaykiqa. Kunantaq kay sumaq yuyaychaykunata qhawarisunchik.

² Familiapi kawsakuymanta. Achkha tatasqa, kay saqra pachapi imaynatachus wawasninkuta uywanankumanta mayta llakikunku. Chayrayku kay yuyaychayta kasukuptinkuqa, mayta yanapanqa: “Wawamanqa imaynatachus kawsananta allinta yachachiy; machuyaynimpipis mana qonqanqachu chay yachasqantaqa”. ¹ Wawasqa, wiñasqankumanjina, achkha kamachiykunata necesitanku. Achkha psicologosqa, wawaspa allinninkupaq, kamachiykunata churana kasqanta ninku. Tatas chayta ruwaptinkuqa, wawasninku jarkʼasqas, kusisqas ima, kanankupaq yanapanqanku. Kay yuyaychay jinata nin: ‘Wawataqa, siqʼuna vara, kʼamiy ima yachayniyuqman tukuchin; munayninta ruwaqta saqisqa wawari mamanta pʼinqachin’. ² ‘Siqʼuna vara’ rimayqa, tata familiamanta kamachiq kasqanta niyta munan, chaywanpis wawasninta munakuywan, saqra ñanta mana rinankupaq yachachinan tiyan; nitaq wawasninta munasqanmanjina imatapis ruwayta atillanmanchu. Chayrayku tatasman jinata yuyaychakun: “Ama wawasniykichejpa sonqosninkuta nanachiychejchuj” ³, ama anchata llakikunankupaq.

³ Qhariwarmi kusisqa kawsakunanpaqqa, allinta apanakunanku tiyan. Chaypaq, ¿imatá ruwankuman? Kay yuyaychayta kasukunanku tiyan: “[Qusas] sapa uj munakuchun warminta pay kikinta jina. Warmipis qosanta jatumpaj qhawachun tukuy imapi”. ⁴ Familia kusisqa kawsakunanpaqqa, munakuy, puraqmanta jatunpaq qhawanakuy ima, may allin. Kay yuyaychay qhariwarmita yanapananpaqqa sumaqta parlapayanakunanku tiyan,  imaraykuchus “mana yuyaychachikuspa, ima ruwanatapis wakichikuspaqa mana allinchu rin; allin rinanqa ashkha yuyaychajkunapi kashan”. ⁵ Qhariwarmi imatachus yuyasqankuta yachanakusqankuqa, kawsayninkupi sutʼita, allinta ima, parlarinankupaq yanapanqa. Allin kanman kayta yuyarinanku, “runaj sonqompi pakasqa yuyaykunaqa ukhu qocha jina; pichus yuyayniyojqa chaytaqa orqhonqa”. ⁶

⁴ Achkha runas, machuyayninkupi, wawasninku, allchhisninku ima, saqirparisqankurayku sapayakunku, wakin suyuspi, maypichus tatasta jatunpaq qhawanapaq kamachiykuna kaptinpis, machuyasqa tatasqa sapayakullankutaq. Chaywanpis chay runaspa wawasninkuqa, allin kanman kaypi tʼukurinanku: “Tataykita, mamaykitapis jatumpaj qhaway”. ⁷ “Mamaykitapis payayajtenqa, ama pisipaj qhawaychu.” ⁸ Imaptinchus “tatata ñakʼaricheyqa, mamatataj wasimanta wijchʼoyqa uj pʼenqay, mana allinchu chay waynapajqa”. ⁹ Machitu tatastaq, mana sapayakunankupaq paykuna wakkunata parlapayayta qallarinanku tiyan. Imaraykuchus, “karunchakuqqa, imatachus maskʼasqan juntʼakunallanta munan; imatapis yuyaychayta munaptinkutaq, mana uyarikunchu”. ¹⁰

⁵ Machachiq ukyanasmanta. ‘Vinoqa runata kusichin’” ¹¹, ‘may ñakʼariypi kasqankutataq’ qunqachin. ¹² Chaywanpis kaymanta yuyarikuy “vinoqa runata chʼajwachin, machachikoj ujyanastaj astawan runata qhollpichin; chaykunawan machakojqa mana yuyayniyoj”. ¹³ Machachiq ukyanasta achkhata ukyaptiykiqa, ima chʼampaykunapichus rikukunaykipi tʼukuriy: ‘Ujyaykusqaykitawanqa, katarijina khanisunqa, nanachisunqataq. Ñawisniykitaq wakjinasta qhawanqa, sunquykimantataq mana parlanasta thawtinki. Yuyayniykiman kutiriytawantaq, vinota, ¿maskʼamullankitaqchu?’. ¹⁴ Juk chhikata ukyayqa allillan, chaywanpis mana achkhataqa ukyanachu tiyan.

⁶ Qullqita allinta apaykachaymanta. Wakin kuti qullqita allinta apaykachayqa, mana wakchayanapaq yanapawasunman. Kay yuyaychayta qhawariy: “Amapuni machakojkunawan tantakuychu, nitaj anchatapuni mikhojkunawampis. Machakojkunawan, ashkhata oqojkunawanqa wajchayanku, puñuysikispis thantaman tukunku”. ¹⁵ Machayman, drogasman, pukllayman ima, mana qukuptinchikqa, familianchikman ni imata pisichispa, qullqita allinta apaykachasun. Achkha runasqa kapusqallankuwan mana kawsayta munaspa manuchakunku, chay manunkuta  paganankuraykutaq mayta llamkʼanku. Wakintaq qullqita manuchakunku, wak manunkuta paganankupaq. Chayrayku allin kanman kay sumaq yuyaychayta yuyarina: ‘Qhasimanakaqta qhatikuqqa may wakcha kanqa’. ¹⁶ Ichá tapukusunman: “¿Imatachus rantiyta munachkhani chayta, necesitanipunichu?, chantapis, ¿machkha rantisqasniytaq wakin kutilla apaykachasqaytawan, jallchʼanallaypaq kanqa?”. Juk periodista jinata qillqarqa: “Runa imatachus necesitasqanqa pisilla, chaywanpis tukuy imata munasqanqa mana tukukuyniyuq”, nispa. Chayrayku kay yuyaychaypi tʼukurina: “Kay pachamanqa mana imayoj jamorqanchej, jinallataj ni imata kaymanta apasunchu. Chayrayku mikhunayoj, pʼachayoj kaspaqa, chaywan sonqo juntʼasqa kakunanchej. [...] Qolqe munakoyqa tukuy imaymana sajra kajpa saphin. Chayta munapayaspa, wakenqa [...] ashkha imaymana llakiykunawantaj ñakʼarerqanku”. ¹⁷

⁷ Usqhayllata ima llamkʼaypipis llamkʼayqa allin, imaraykuchus qullqinchik pisiyaptin yanapawanchik. “Qhella runa, chhakasta qhawariy; qhaway imatachus ruwasqankuta, chantá yachaqakuy. [...] Puñuywan kʼaywinaykikama, makisniykita purajman simpʼaykukuspa puñunaykikama, wajchayayqa chayamusonqa.” ¹⁸ Qullqinchikta maychus kaqllata gastanapaq tʼukuriyqa yanapawanchik: “Sichus mayqennillaykichejpis uj torreta ruwayta munanman chayqa, manachu tiyaykukuspa ñawpajta qhawarinman, qolqen kapunchus manachus, chayta, torreta tukuychanampaj?”. ¹⁹

⁸ Chaywanpis, suyuykipi qullqi pisiyasqanrayku, llamkʼayta munachkaspapis mana llamkʼayta tariyta atisqaykirayku, chayri maypichus achkha runas may wakchayaypi tiyakunku chaypi tiyakusqaykirayku wakchaman tukuptiykiri, ¿imataq yanapasunkiman? “Yachaywan, qolqewanqa jarkʼakuna escudo jina kanku. Yachayri astawanraj yanapan, imaraykuchus kawsayta qon pichus yachayta taripajman.” ²⁰ Kay wak yuyaychaytañataq qhawariy: “Pichus kʼuchilla imatapis sumajta ruwajqa reyespa ñawpaqenkupi sirvillanqapuni”. ²¹ Chayrayku llamkʼayta tarinaykipaq, ¿imallatapis ruwayta yachakuwaqchu?

⁹ Ichá kay qhipan yuyaychay, mana yanapasunanpaqjina kasqanta yuyawaq, chaywanpis mayta yanapasunqa: “Qoriychej wajkunaman, qankunamampis qorillasonqachejtaj. [...] Ima chimpuwanchá midinkichej, chayllawantaj qankunamampis midisonqachej”. ²² Kapuyninchikmanta  wakkunaman qurispaqa, paykunapis mana qurinawanchiktapunichu suyanchik, manaqa khuyakuyninchikta rikuchichkanchik. “Pichus mana michʼakuspa wajman jaywarejqa tukuy imayojman tukun; pichus wajkunata sajsachejqa, paypis sajsachisqallataj kanqa.” ²³ Runa masinchik imamantapis pisichikuptin, kapuwasqanchikmanta quriptinchikqa, khuyakuyninchikta rikuchichkanchik, chaytaq aswan qhipaman allinninchikpaq kanqa.

¹⁰ Wakkunawan allinta apanakuymanta. Juk yachayniyuq kamachiq nirqa: “Chantá reparallanitaj, tukuy ima ruwaykuna, sumajta imasta ruwaypis kasqanta runapura envidiawan japʼinakusqankuraykulla. Chaypis qhasi manakajllataj, wayra japʼiyta munay jinalla”, nispa. ²⁴ Atipanakuyta munayqa, runasta mana allin ruwaykunaman tanqan. Sutʼincharinapaq; juk runa vecinon jatun teleta rantikusqanta rikuspa, wasinpi telen kapuchkaptin, astawan jatun teleta rantikullantaq. Chayta ruwasqantaq qhasi mana kaqlla, wayrata japʼiyta munayjinalla, ¿icharí?

¹¹ Wakkuna imatachus ñuqanchikmanta nisqankuqa, ichá phiñachiwasunman. Chaywanpis kay yuyaychaypi tʼukuriy: “Ama imamantapis usqhayllata phiñakuychu, imaraykuchus phiñakoyqa wampu runasllapaj allin”. ²⁵ Chiqamanta wakin kutiqa, sunqunchikta nanachiwasqanchikrayku phiñachiwasqanchikta nisunman. Juk qillqaq nin: “Phiñakuspaqa, ama juchallikuychejchu, nitaj inti yaykunankama phiñasqallapuni kaychejchu”. ²⁶ Chaywanpis, ¿imaynatá phiñakuyninchikta ñitʼiykukusunman? “Runaj yuyayniyoj kaynenqa phiñakuyninta thasnun; phiñakuyta qonqayman churasqanrayku payqa allimpaj qhawasqa.” ²⁷ Chayta ruwanapaqqa yuyayniyuq runajina ruwana, chayrayku tapurikuna: “¿Imaraykutaq sunquyta nanachiwarqa? ¿Phiñachinawanpunichu karqa?”, nispa. Yuyayniyuq kaspapis, wak kʼacha kaykunata wiñachiyqa, phiñakuyninchikta ñitʼiykukunapaq yanapawasun. “Manachayqa ujkuna ujkunawan kʼachas kaychej, khuyakuyniyojtaj. Sapa uj perdonanakuychej, imaynatachus Diospis Cristopi perdonasorqachej, ajinata.” ²⁸ Chiqamanta nisunman, munakuyqa runa masinchik sunqunchikta nanachiwaptinchikpis, paywan allinta apanakunapaq yanapawasqanchikta.

¹² Chantapis, ‘qallunchik juchʼuysitu kaspapis’ runa masinchikwan allinta apanakunapaq wakin kuti mana yanapawanchikchu. Chayrayku kay rimayqa chiqapuni:  “Runaj qalluntatajrí mana pipis mansuyachiyta atinchu, imaraykuchus chayqa uj sajra mana mansuyachiy atina, wañuchej venenowan juntʼa” ²⁹, kachkan. Kay yuyaychaypis may allinpuni: “Uyariyta yachaychej, amataj anchata parlaychejchu, amallataj usqhayllata phiñakuychejchu”. ³⁰ Chayrayku, qallunchiktaqa allinta apaykachana tiyan, manataq wakkunawan allinpaq qhawachikunapaqqa llullakunachu. “Chayrayku parlayniykichejqa kay jina kachun: Arí, arí, nispa; chayrí: Mana, mana, nispa. Chaymanta aswanqa sajramanta jamun.” ³¹

¹³ Runa masinchikwan allinta apanakunanchikpaq, ¿imatá ruwasunman? Qhawarina kay yuyaychayta: “Amataj pipis maskʼachunchu paypa allinnillantaqa, astawanqa [...] ujkunaj allinninkutapis”. ³² Jesuspa yuyaychasqanta kasukuyqa, kawsayninchikpi yanapawasun: “Chayrayku, imatachus munankichej runas qankunapaj ruwanankuta, ajinallatataj qankunapis paykunapaj ruwapuychej”. ³³

¹⁴ Sinchi llakiymanta. ¿Imaynatataq kay saqra pachapi mana llakikuspa tiyakusunman? “Sonqompi kusiy kajtin, uyaqa kusisqa; sonqo llakisqa kajtinrí, uyapis llakisqallataj.” ³⁴ Wakkuna saqra kaqta ruwachkasqankuta rikuspa, ichá ‘sunqunchikmanta kusiyninchikta’ chinkachisunman. Chaywanpis allin kanman kay yuyaychayta yuyarikunanchik: “Amapuni ancha cheqan runaqa kaychu nitaj ancha yachayniyojpis. Imapajtaj mana allin kawsayman chayawajri?”. ³⁵ Kay saqra pachapi kawsasqanchikrayku llakiykuna kaptin, ¿imanasunmantaq? Kayta yuyarikuna: “Phuteyqa runata mana allinman tukuchin, miskʼi palabrasrí sonqonta tʼikarichin”. ³⁶ Chayrayku, ‘miskʼi palabraspi’, allin rimaykunapi ima tʼukurisqanchikqa, sinchi llakiypi kaspapis, mana unqunanchikpaq yanapawasunman: “Sonqo kusisqa kayqa uj sumaj jampi”. ³⁷ Wakkuna ñuqanchikmanta mana llakikusqankuta reparaptinchikpis, kay yuyaychay yanapallawasuntaq: “Aswan kusiy wajman qoriy qorichikunamanta nisqaqa”. ³⁸ Kayjinata yuyaspaqa, sinchi llakiypi kachkhaptinchikpis ñawpaqman rinanchikpaq yanapawasun.

¹⁵ Kay iskay chunka jukniyuq siglopi, kay yuyaychaykuna kusisqa kawsakunapaq, ¿yanapawasunmanchu? Kay yuyaychaykunaqa, Bibliapi tarikun. Chaywanpis, wak librosta ñawirinamantaqa, ¿imaraykutaq Bibliata ñawirina kanman? Imaraykuchus Bibliap yuyaychaykunasninqa, runata yanapan. Sutʼinchanapaq; Yasuhiro, Kayoko  imaqa, warmis munasqankumanjina ruwayta munasqankuta, iskayninku allinpaq qhawaq kanku. Yasuhiropaq, Kayoko unquq rikurisqanraykulla casarakurqanku, qullqinku pisiyasqanrayku, mana allinta apanakusqankurayku ima, pisi tiemponman divorciakurqanku. Aswan qhipamantaq sapa jukninku, mana juknin yachanallanta Jehovamanta sutʼinchaqkunawan Bibliamanta yachakuyta qallarirqanku. Chantá, iskayninku kawsayninkuta tikrachisqankuta yachaspataq, watiqmanta casarakunankupaq parlarqanku. Qhariwarmi kawsayninkupi chʼampaykuna kaptintaq, Bibliamanta yachakusqankumanjina chay chʼampayninkuta puraqmanta allincharqanku. Jehovamanta sutʼinchaqkuna, Bibliap yuyaychasqanmanjina kawsasqankurayku kusisqas kawsakusqankuta rikunki. Chayrayku, allin kanman paykunap tantakuyninkuman rinayki, chaypitaq Bibliap yuyaychasqanmanjina kawsakuqkunata riqsinki.

¹⁶ Kay yachaqanapi Bibliap yuyaychaykunasninta rikusqanchikqa, kawsayninchikpi sumaqta yanapanawanchikpaq kasqanta, rikunchik. Jehovamanta sutʼinchaqkunaqa, tukuy sunqu Bibliap yuyaychaykunasninmanjina kawsayta munanku, kawsayninkupi mayta yanapasqanrayku. Chayrayku Bibliamanta yachakunaykita munayku, ajinamanta imastachus yachachisqanta yachanki.