QHAPAQ llaqtapi, tukuy imayuq sumaq wasita rikuspa, ichá chaypi tiyakuqkuna, sumaqta kawsakuchkasqankuta yuyasunman. Chaywanpis, wasiman yaykuspa, ¿imatá rikusunman? Waynuchus, tatasninkuwan siminakuchkasqankuta, juk warmi qusanwan uyarichikuyta munachkaqta, juk tata sunqu tiyasqa kayta saqinankuta munachkaqta ima. Chantá machitu tatas, sapitallanku unaytaña familiankuwan mana tiyakusqankurayku, familiankuta rikuyta, paykunawan khusqa kawsakuyta ima, munachkasqankuta rikullasunmantaq. Chaywanpis, wakin familiasqa chayjinapi rikukuspapis, chʼampayninkuta allinyachispa may kusisqas kawsakunku, ¿yachankichu imaraykuchus?

² Wak familiapiñataq tʼukurina, paykunaqa mana ancha qhapaq suyupichu tiyakunku. Kay familiapiqa qanchis ukhu kanku, paykunataq juk chʼukllitallapi tiyakunku; nitaq yachankuchu maykʼaqchus mikhunata tarinankuta. Kayqa, yuyarichiwanchik runa kay jallpʼamanta yarqhayta, wakchayayta ima, tukuchinanpaq mana atiyniyuqchu kasqanta. Chaywanpis, achkha familias wakchas kaspapis, kusisqas kawsakunku, ¿imaraykutaq?

³ Qhapaq suyuspipis, runasqa wakchayanku. Japón suyumanta juk familiaqa, achkha qullqita ganachkasqankurayku juk wasita rantikusqanku. Astawan ganakuyta yuyaspataq, chay wasimanta achkhata paganankupaq firmasqanku. Jinallapi manaña sumaqta ganakusqankurayku, manaña chay wasimanta pagayta atirqankuchu, chayraykutaq pagasqankumanta aswan pisillapiña venderparisqanku. Manaña chay wasipi tiyakuspapis, chay wasimanta, wak imasta manuchakusqankumanta ima, pagachkallankupuni. Chay familiamanta tataqa, carrera de caballos nisqapi apuestasta ruwasqanrayku, familianqa astawan manullapuni rikhurin. Chaywanpis wak familiasqa, kusisqas kawsanankupaq tukuy imata ruwanku, ¿imastachus ruwasqankuta yachayta munawaqchu?

⁴ Mayqin suyupipis tiyakuspa, runaswan mana allinta apanakusqaykiqa sapa kuti llakichisunkiman, chayraykutaq mana kusisqachu kawsakuwaq. Ichá maypichus  llamkʼanki chaypiqa qampaq qhasimanta thutunku chayri imatapis allinta ruwasqaykirayku, envidiakusunku, juk saqra runa sapa pʼunchay llamkʼayniykipi phiñachisunki, wawasniykitapis ichá yachaywasipi pisipaq qhawanku, ñakʼarichinku ima. Sapallayki wawasniykita uywasqaykirayku, ichá paykunaqa wakkunawan mana allintachu apanakunku. Kayjina chʼampaykunaqa, achkha runasta llakiy unquywan unquchin.

⁵ Runasqa llakisqas kachkasqankuta, mana reparakullankuchu, chaywanpis sinchita llakikullaptinkupuniqa, aswan qhipaman llakiy unquywan kachkasqankuta, reparakunku. Chayrayku kay llakiytaqa (estrés), runata chʼinllamanta wañuchik unquy sutichakun, sinchi llakiytataq (estrés crónico) pisimanta pisi venenojina wañuchik unquy sutichakun. Universidad Minnesotamanta yachachiq Robert L. Veninga, jinata nin: “Kay pʼunchaykunapi kay sinchi llakiyqa, yaqha Jallpʼantinpi llamkʼaqkunata mayta ñakʼarichin”, nispa. Estados Unidos suyumanta runasqa, kay unquywan unqusqankurayku sapa wata 200.000 millones dolaresta jampispi tukunku. Manchay llakisqa kaspaqa, imatachus ruwananchikta mana ruwayta atisqanchikrayku, ichá ñuqallanchikta juchachakuyta qallarisunman. Runasqa sapa pʼunchay iskay horasta paykunallataq juchachakusqankuta, yachakun. Chaywanpis wakinqa, llakiyninkuta atipaspa, ñawpaqllamanpuni lluqsinku.

⁶ Sunqu juntʼasqa kawsakunapaq, ¿imaynatá chayjina chʼampaykunata atipasunman? Wakinqa yanapachikunankupaq, familiata yuyaychaqkunap librosninkuta ñawirinku, chaywanpis chay libros, ¿yanapanmanchu? Doctor Benjamin Spock sutiyuqqa, imaynatachus wawasta uywanamanta juk librota qillqarqa, chay qillqasqanmantataq 42 qalluspi tikrachirqanku, chaykunamantataq yaqha 50.000.000 librosta urqhunku. Pay nirqa: “Estados Unidos suyumanta tatasqa, juk jatun chʼampaypi rikukunku, imaraykuchus wawasninkuwan mana kasuchikuyta atillankuchu”. Chantá, wawas mana kasukuq kasqankumanta, kay familiasta yuyaychaqkuna astawan juchayuq kasqankuta nin, paypis juchayuq kasqanta nillantaq: “Familiasta yuyaychasqaykuqa, tatas, paykunapi manaña atienekunankupaq tanqachkarqayku, chaymantaraq mana allinta ruwachkasqaykuta reparakurqayku”. Chayrayku kayta tapukusunman: “¿Maypitaq kay tiempopaq, aswan qhipapaq ima, sunqu juntʼasqa kawsakunapaq, chiqa yuyaychaykunata tarisunman?”.