Ir al contenido

¿Maykʼajmantapachataj runas pierdekapunku?

¿Maykʼajmantapachataj runas pierdekapunku?

¿Maykʼajmantapachataj runas pierdekapunku?

¿MAYKʼAJMANTAPACHATAJ runas pierdekapunku? ¿Kunallanchu runas ajina kanku? Chayrí, ¿aswan ñaupajmantañachu? Wakin runasqa ninku, runasqa cambiasqankuta 1914 watapi Primera Guerra Mundial qallarisqanmantapacha. Profesor Robert Wohl libronpi kayta qhelqarqa: “Guerra tiempopi kausaj runasqa, sut’ita rikorqanku kay mundo cambiasqanta, yuyarqankutaj niña ñaupaj jina kananta”, nispa (The Generation of 1914).

Norman Cantor yachayniyoj runa nin: “Runasqa tukuynejpi sapa kuti astawan sajrayasharqanku. Ñaupaj kaj Guerra Mundial kashajtin, ashkha runasta animalesta jina wañucherqanku. Politicoswan generaleswanqa, may chhika runasta mana khuyarikuspa guerraman kacharqanku. Chayta rikuspataj runasqa, manaña runa masinkumanta llakikorqankuchu, mana khuyarikuspataj imatapis ruwanakullarqanku”.

Waj yachayniyoj runa nillantaj: “Runasqa evolucionpi creeyta qallarisqankumantapacha, imachus allin imatajchus mana allin kasqanmanta niña kikintachu yuyarqanku”, nispa. Evolucionta yachachejkuna nerqanku: “Runasqa animales jinalla kanku. Jinapis waj animalesmanta nisqaqa, tumpitawan yuyayniyoj kanku”, nispa. Chayrayku wakenqa, runasta phiña alqoswan kikincharqanku, pisi kallpayojkunata abusaytaj allillan kasqanta nerqanku.

Norman Cantor nerqa jina, Ñaupaj kaj Guerra Mundialmantapacha, runasqa manaña allintachu reparanku imachus allin, imatajchus mana allin kasqanta. Chay runa nillarqataj: “Unay runasqa kuraj runasta respetaj kanku. Chayrayku paykuna imatachus politicamanta, vistikuymanta, qhariwarmi jina puñuykuymanta ima nisqankuta jatunpaj qhawaj kanku. Jinapis jovenesqa, 1914 watamantapacha niña kuraj runasta valecherqankuchu”, nispa. Runasqa pierdekapullarqankutaj, iglesias evolución yachachiyta japʼikusqankurayku, runasta guerraman rinankupaj tanqasqankurayku ima. Frank Crozier sutiyoj general qhelqarqa: “Cristiano iglesiasqa guerraman riy allillan kasqanta nerqanku, chayman rejkunatapis bendicerqanku. Soldadostaj iglesias chayta nisqankumanta mayta kusikorqanku”, nispa.

Sajra kajta allillanpajña qhawarqanku

Primera Guerra Mundial pasayta, runasqa kusirikuyllapi yuyaj kanku. Chantapis imachus ñaupajta allin karqa, imatajchus mana allin karqa chayta qhesacharqanku. Paykunapajqa imapis allillan karqa. Frederick Lewis Allen yachayniyoj runa nin: “Guerra pasayta karqa chay chunka wataspi, runasqa munasqankuman jina kausaj kanku. Ashkha runasqa imachus ñaupajta mana allinchu karqa, chayta niña juchapajchu qhawarqanku. Chayrayku manaña sut’ita yachakorqachu, imachus allin, imatajchus mana allin kasqanqa”, nispa.

1930 wata pasayta, mundontinpi qolqe pisiyarqa. Chayrayku may chhika runas mayta wajchayarqanku. 1939 watapitaj Segunda Guerra Mundialñataj qallarerqa. Chaytaj ñaupaj kaj guerramanta nisqaqa, aswan sinchʼi karqa. Nacionesqa qolqeyoj kayta munaspa, may atiyniyoj bombasta, armasta ruwayta qallarerqanku. Jinapis chay ruwasqankoqa mundo enterota mayta sufricherqa. May chhika llajtastaj thuñisqa karqanku. Japonmanta iskay llajtaspis, bombasrayku qʼala tʼunarasqas qhepakorqanku. May chhika runastataj sinchʼita trabajachinapaj carcelespi wañuracherqanku. Chay guerrapeqa 50 millones runas jinapuni wañorqanku. Paykuna ukhupi karqanku qharis, warmis wawaspis.

Segunda Guerra Mundial kashajtin, runasqa imaschus ñaupajta mana allinchu karqa, chayta ruwallaj kanku, munasqankuman jinataj kausaj kanku. Uj libro nin: ‘Segunda Guerra Mundial kashajtin, soldadosqa guerraman rispa millayta khuchichakoj kanku. Llajtaspi tiyakoj runaspis kikillantataj ruwayta qallarerqanku. Runasqa yuyaj kanku kausayqa ni imapaj valesqanta, ima ratopis wañurpanankuta. Guerra pasaytataj qhariwarmi kausayta, familiatapis pisipaj qhawayta qallarerqanku, uj ratollapajpis kanman jinata’ (Love, Sex and War—Changing Values, 1939-1945).

Runasqa yacharqanku, ima ratollapis wañuyta atisqankuta. Chayrayku uj ratollapis munarikunankuta munarqanku. Gran Bretañamanta uj warmi chay tiempomanta nerqa: “Guerra kasqanraykulla chay jinata khuchichakorqayku”, nispa. Estados Unidosmanta uj soldadotaj nerqa: “Runasqa khuchi runas kasqaykuta yuyankuman. Jinapis jóvenes karqayku á, ima ratollapis wañuykuman karqa. Chayrayku uj ratitollapis kusirikuyta munaj kayku”, nispa.

Chay guerrata rikojkunaqa, kunankama chay llakiy tiempota mana qonqayta atinkuchu. Chay tiempomanta yuyarikuspataj mayta llakikullankupuni. Ashkha runas manaña Diospi creenkuchu, niñataj reparakunkuchu imachus allin, imachus mana allin kasqanta. Paykuna ninku: “Sapa ujninchejmanta kashan imachus allin, imatajchus mana allin kasqanta ninanchejqa”, nispa.

Uj jinata kausayta qallarerqanku

Segunda Guerra Mundial pasayta, ashkha libros qhariwarmi jina puñuykuymanta qhelqakorqa. Chaykunamanta ujqa, Estados Unidospi ruwakorqa 1940 chaynejta. Chay libroqa informe Kinsey sutikorqa, 800 kuraj paginasniyojtaj karqa. Runasqa chay librota leespa, qhariwarmi puñuykuymanta mana manchachikuspa parlayta qallarerqanku. Chay libroj nisqan mana tukuysitupunichu cheqan kajtinpis, sutʼita rikucherqa runasqa guerramantapacha astawan khuchichakusqankuta.

Runasqa uj tiempota allin kajta ruwayta munarqanku. Chayrayku autoridadesqa, radiomanta, peliculasmanta, televisionmanta ima khuchichakuykunata orqhorqanku. Jinapis uj ratolla chayta ruwarqanku. William Bennettqa Estados Unidosmanta Ministro de Educación karqa. Pay nin: “1960 watamantapacha, Estados Unidosmanta runasqa, imachus allin imatajchus mana allin kasqanmanta qʼala pantasqata yuyayta qallarerqanku”, nispa. Waj suyuspipis runasqa kikillantataj yuyayta qallarerqanku. ¿Imaraykutaj runas chay jinatapuni khuchichakuyta qallarerqanku?

1961 wata chaynejmantapacha, warmisqa derechosninkuta astawan valechiyta qallarerqanku. Runastaj qhariwarmi jina puñuykuymanta niña ñaupajta jinachu yuyarqanku. Chantapis mana onqoj rikhurinankupaj tabletas rikhurisqanrayku, runasqa astawan khuchichakorqanku, mana casarakuspallataj kausayta qallarerqanku.

Chay tiempollapitaj periódicos, películas, televisionpis, khuchichakuykunata, waj sajra ruwaykunatawan rikuchiyta qallarerqanku. Estados Unidosmanta uj autoridadniyoj runa nerqa: “Telepeqa rikuchikun kusirikunapaj kausananchej kasqanta. Rikuchikullantaj runa masinchejta maqarpariy, ashkha runaswan puñuykuypis allillan kasqanta”, nispa.

1970 watapitaj videosta qhawanapaj maquinitas rikhurerqa. Chayrayku runasqa wasillankupiña khuchichakuymanta peliculasta qhawayta aterqanku. Chay qhepatataj computadorasñataj rikhurerqa. Chaypitaj runasqa Internetnejta mayllapipis millay khuchichakuykunata qhawayta atinku.

Chayrayku kunan tiempomanta runasqa, aswan millayta kausanku. Estados Unidospi carcelmanta uj autoridadniyoj runa nerqa: “Unayqa carcelman yaykumoj jovenesta imachus allin kasqanta reparachiyta atillaj kani. Kunanrí niña joveneswan chaymanta parlayta atinichu. Paykunapajqa tukuy imapis allillan”, nispa.

¿Maypí yanapata tarisunman?

Iglesiasqa mana yanapawanchejchu, imachus allin, imatajchus mana allin kasqanta reparanapaj. Jesuswan discipulosninwan yachachisqankuta qhatinankumantaqa, kay sajra mundowan ujchaykukunku. Uj qhelqaj runa nerqa: “Guerraspeqa tukuy maqanakojkuna Dios paykunawan kasqanta ninku”, nispa. Kay qhepa watasllapitaj, Nueva Yorkmanta uj pastor nerqa: “Imaynatachus uj microman pipis yaykuyta atillan, ajinallatataj iglesiasmanpis pipis yaykuyta atillan”, nispa.

Kay mundo mana aswan millayman tukunanpajqa imatapis ruwananchejpuni tiyan. Pero, ¿kay mundota allinchayta atisunmanchu? ¿Pitaj chayta ruwayta atinman?

[Yuyarinapaj]

“Ñaupaj kaj Guerra Mundial kashajtin, ashkha runasta animalesta jina wañucherqanku”.

[Dibujo/foto]

Kay tiempopi tukuypis millay khuchichakuykunata qhawayta atillanku.