ISKAY chunka watasniyoj kashajtiy repararqani Diosmanta willanay kasqanta. Uj jatun tantakuypi, uj hermano tapuriwarqa willayman riyta munasqaytachus manachus. Noqataj ni jaykʼaj predicaspapis, “arí” nispa nerqani. Willayman llojserqayku, Diospa gobiernonmanta parlaj folletostataj qowarqa. Niwarqataj: “Qan kaynejta rinki, noqataj jaqaynejta risaj”, nispa. Manchachikuspapis wasimanta wasi willarqani, tʼukunapaj jinataj tukuynin folletosta saqerqani. Repararqanitaj, ashkha runas Diosmanta uyariyta munasqankuta.

Noqaqa Chatham llajtitapi 1923 watapi nacekorqani. Chaytaj Inglaterra suyoj Kent llajtanpi kashan. Wiñakorqani chaypeqa, tukuy llakisqas kasharqanku. Imaraykuchus Ñaupaj kaj Guerra Mundialqa, may llakiyllata apamorqa. Tatasniypis llakisqa kasharqanku, Bautista religionta kamachejkuna munaynillankuta maskʼasqankurayku. Mamayqa 9 watayoj kashajtiy Bibliamanta Yachaqajkunaj Tantakuna Wasinkuman riyta qallarerqa. Chaypeqa Diosmanta yachachej kanku. Tiemponmantaj paykunata Jehovaj testigosnin sutiwan rejsikorqa. Wawasmanqa uj hermana yachachiwaj kayku Bibliamanta, El Arpa de Dios nisqa libromanta ima. Yachakusqaytaj mayta gustawaj.

Jovenña kashaspapis Diospa Palabranmanta runasman willaspa mayta kusikoj kani. Wasimanta wasi sapallay willaspapis, wajkunawan willaytapis yachakorqani. Uj kuti bicicletapi uj machitu hermanowan willashajtiyku, uj curata rikuspa nerqani: “Uj cabra chayta rishan”, nispa. Machitu hermanotaj bicicletanmanta uraqaytawan tiyarikunayta niwarqa. Chantá niwarqa: “¿Pitaj atiyta qosorqa juzganaykipaj pichus cabra kasqanta? Runasman Diosmanta willaspa kusikunachej, saqenataj Jehová juzgananta”, nispa. Chaypitaj yachakorqani wajman qoriy aswan kusiyta apamusqanta (Mat. 25:31-33; Hech. 20:35).

Waj machitu hermanomantataj yachakorqani, Diosmanta willaspa kusikojtinchejpis, wakin kuti pacienciawan imatapis aguantana kasqanta. Chay hermanoj warmenqa, Jehovaj testigosninta chejnikoj. Uj kuti, hermanoqa wasinman mikhurinaykupaj pusawarqa. Warmenqa hermano willaj risqanrayku may phiñasqa kasharqa, té cajaswantaj  choqaykuwarqayku. Hermanotaj warminta kʼaminanmantaqa, mana phiñakuspa chay cajitasta waqaycharqa. Pacienciata rikuchisqanqa mana qhasichu karqa, imaraykuchus warmenqa qhepaman bautizakorqa.

Diosmanta willallaytapuni munarqani, chayrayku 1940 wata marzo killapi mamay, noqa ima bautizakorqayku Dover llajtitapi. Chunka sojtayoj kashajtiytaj, Gran Bretaña suyu, Alemaniawan 1939 wata septiembre killapi maqanakuyta qallarerqa. Kay 1940 wata junio killapi, wasiypa gradasninmanta rikorqani may chhika mancharisqa soldadosta autospi pasajta. Paykunaqa Dunkerque maqanakuypi mana wañoj soldados karqanku. Mana suyakuyniyojtaj karqanku, Diospa gobiernonmantataj willayta munarqani. Chay watapi Alemaniaqa Gran Bretañaman bombasta kachaykuyta qallarerqa. Sapa chʼisi qhawaj kani alemanespa avionesninkumanta bombasta urmamojta. Bombaspa tʼojyasqanta uyariytawan astawan manchachikoj kani. Qʼayantintaj rikoj kayku wasisqa qʼala thuñisqas kasqanta. Sapa kutitaj astawan sutʼita reparaj kani, Diospa gobiernollan sumaj kausayta apamunanta.

Kay 1941 watapi Diospaj astawan llankʼayta qallarerqani. Chaytaj may kusiyta apamuwarqa. Niraj chayta ruwashaspa, Chatham llajtitapi Royal Dockyard nisqapi barcosta ruwaysikuspa llankʼarqani. Chay llankʼaytaqa tukuy munaj kanku, sumajta ganakusqanrayku. Jehovaj testigosnenqa, entienderqaykuña guerraman mana rinachu kasqanta. Jinapis 1941 watapeqa repararqayku armasta ruwaspa mana llankʼanaykuchu kasqanta (Juan 18:36). Llankʼayniypitaj guerrapaj submarinosta ruwasharqayku. Chayrayku chay llankʼayta saqeporqani. Ñaupajta Cirencester llajtaman kachawarqanku, chaytaj Costwoldspi kashan.

Chunka pusajniyoj kashajtiy, cuartelman mana riyta munasqayrayku jisqʼon killata wisqʼawarqanku. Mayta mancharikorqani wisqʼaykushawajtinku punku sonasqanmanta, sapallay kashasqaymanta ima. Carcelpi kajkuna, guardiaspis, tapuwarqanku imaraykuchus wisqʼaykuwasqankuta. Creeyniymantataj kusiywan willarerqani.

Carcelmanta llojsiytawan, Leonard Smith hermanowan Kent lugarpa llajtitasninpi predicamorqani. * Iskayniyku chaymanta karqayku. Chay tiempopi Alemaniaqa bombasta Londresman kachaykusharqa. Chayman chayanankupajtaj tiyakusharqayku chayninta pasananku karqa. Kay 1944 watamantapacha, may chhika aviones bombasmanta  juntʼa Kent lugarpi tʼojyarqanku. Chay avionesqa mana runallayoj karqanku, motornin apagakusqanta uyarispataj, tʼojyananta yachaj kayku. Maytapuni manchachikoj kayku. Chay tiempopi, uj qhariwarmiman kinsa wawasninmanwan Diosmanta yachachej kayku. Wakin kuteqa fierromanta ruwasqa mesa urapi yachachej kayku, wasi urmaykamojtin jarkʼakunaykupaj. Tiemponmanqa tukuyninku bautizakorqanku.

Guerra pasayta, Irlanda suyoj ura ladonpi 2 watata precursor karqani. Irlandaqa mana Inglaterra jinachu karqa. Chaypeqa wasimanta wasi cuartota maskʼarqayku, misioneros kasqaykuta nispa, revistasta callespi runasman jaywasqaykuta ima. Ajinata nisqaykoqa allin karqa, runas chay lugarpi católicos kasqankurayku. Uj runa maqayta munawajtiyku, policiaman willarqani. Paytaj niwarqa: “¡Imanasajtaj!”, nispa. Curasqa atiyniyoj kasqanku, librosninchejwan qhepakojkunatapis trabajonkumanta wijchʼuchej kanku. Noqaykutapis alquilakusqayku wasimanta wichʼuchiwarqayku.

Uj lugarman chayaspaqa, maypichus cura mana rejsiwajchu kayku chaymanraj predicaj rej kayku. Chantaraj alojakoj kayku chaynejpi predicaj kayku. Kilkenny llajtitapi kashaspa, uj jovenman semanapi kinsa kutita Bibliamanta yachacherqayku, sajra runas ripunaykupaj manchachiwajtiykupis. Bibliamanta yachachiy mayta gustawasqanrayku, Galaad Escuelaman rinaypaj uj solicitudta juntʼacherqani.

Nueva Yorkpi Galaad Escuelapi 5 killata kaytawan, tawa hermanosta Caribe qochaj juchʼuy churitusninman rinaykuta niwarqayku. Ajinamanta 1948 wata noviembre killapi, Sibia nisqa barcopi chay churitusninman riporqayku. Chay barcoqa 18 metrosniyoj jina karqa. Ni jaykʼaj barcopi risqayrayku kusisqa kasharqani. Noqaykumanta ujniyku unayta barcospi capitán jina llankʼasqa. Payqa Gust Maki sutikorqa, yachachiwarqaykutaj imaynatachus barcoj velasninta wicharichiyta, apaqayta, brújula nisqanman jina barcota apayta, wayrajtin imaynatachus barcota kutirichiyta ima. Payqa 30 diastapuni sinchʼi wayrapi barcota apaspa, Bahamasman chayachiwarqayku.

Bahamaspa juchʼuy churusninpi killasta willaytawan, Barlovento, Sotavento nisqa churitusman rerqayku. Chay churitusqa Islas Vírgenes de Puerto Rico nisqapi qallarin, Trinidad churukamataj chayan (kantumanta kantu 800 kilómetros midin). Chay churituspeqa 5 watata willarqayku, astawanqa testigos mana kanchu chaykunapi. Correosta semanasta mana apachiyta, nitaj japʼiyta atejchu kayku. Jinapis Diosmanta willaspa may kusisqas kasharqayku (Jer. 31:10).

Uj churu kantupi sayajtiyku, runasqa pikunachus kasqaykuta yachanankupaj tantakamoj kanku. Ashkhas ni jaykʼaj barcoykuta jina rikusqankuchu, nitaj gringostapis. Chay runasqa kʼachas karqanku, Bibliatapis sumajta rejserqanku. Challwata, paltata, maniyta ima qollawajpuni kayku. Barcoyku juchʼuysitu kasqanrayku, mana campo kajchu puñunaykupaj, waykʼunaykupaj chayri ropata tʼajsanaykupaj. Jinapis tukuy chaykunata ruwaj kayku.

Barcomanta uraqaytawan, chay churitupi diantinta Diosmanta, umallirichiy kananmanta ima, runasman willaj kayku. Chʼisiyaytataj barcoj campananta tocachej kayku. Mayta kusikoj kayku  runasta kʼanchanasninkuwan jamojta rikuspa. Kʼanchanasninkoqa chʼaskas jina orqoj kinrayninpi kʼancharej. Wakin kutisqa 100 runas jamoj kanku, tutakamataj qhepakoj kanku tapuykunata ruwaspa. Takirispaqa mayta kusikoj kanku, chayrayku wakin takiykunata qhelqapoj kayku. Tawantiyku sumajta takinaykupaj kallpachakoj kayku. Chantá paykunapis noqaykuwan khuska takej kanku, takisqankutaj kʼachitu uyarikoj. ¡May sumajpuni karqa!

Wakin estudiosniykoqa, paykunaman yachachiyta tukojtiyku, waj estudiosniykuman noqaykuwan khuska rej kanku. Semanasninman chay lugarmanta ripunayku kasqanrayku, estudiosniykuta nej kayku, chay waj estudiosniykuta kutimunaykukama yachachinankuta. Mayta kusikorqayku, chay ruwayta wakin allinta juntʼasqankumanta.

Kay tiempopi chay churitusmanqa waj suyusmanta runas mayta rinku. Predicasharqayku chay tiempopeqa, mana jinachu karqa. Astawanqa kʼachitu qochasniyoj, palmerasniyoj, sumaj tʼiyuyoj ima karqa. Uj churumanta waj churumanqa tutan rej kayku. Delfinestataj barcoykoj ladonpi pujllarejta rikoj kayku, yaku qholchoqeyasqantapis uyarej kayku. Killaj kʼanchaynintaj yaku patapi ñan jina rikukoj.

Chay churituspi 5 watata predicaytawan, Puerto Ricoman chayarqayku, motorniyoj barcopi rinaykupaj. Chaypeqa Maxine Boyd sutiyoj misionerata rejserqani, sonqoytataj suwarpawarqa. Payqa wawamantapacha Diosmanta sonqo kʼajaywan willasqa, República Dominicanapitaj misionera kasqa, 1950 watapi gobierno chaymanta wijchʼumunankama. Noqaykoqa uj killallata Puerto Ricopi qhepakunayku karqa, chantataj waj churitusman ripunayku karqa. Ashkha watasta karupi kanayta yachasqayrayku, nikorqani: “Ronald, payta munakunki chayqa, kunanpacha parlapanayki tiyan”, nispa. Chayrayku chay churitupi kinsa semanata kaytawan, Maxineman casaranakuyta nerqani, sojta semanasninmantaj casarakorqayku. Chantá Puerto Ricopitaj misioneros kanaykupaj kamachisqa karqayku. Chayrayku mosoj barcopi ni jaykʼaj viajarqanichu.

Kay 1956 watapi, congregacionesta waturispa llankʼarqayku. Ashkha hermanos wajchas karqanku, paykunata waturiytaj mayta gustawarqayku. Polata Pastillo lugarpi iskay testigo familias ashkha wawasniyoj karqanku, paykunapajtaj flautata tocaj kani. Ujnin imillitanku Hilda sutiyojta nerqani: “¿Willayman llojsiyta munawajchu?”, nispa. Paytaj niwarqa: “Arí, jinapis mana zapatosniy kapuwanchu”, nispa. Chayrayku zapatosta rantiporqayku, willaymantaj rerqayku. Kay 1972 watapi Brooklyn Betelta warmiywan visitashajtiyku, uj hermanawan tinkukorqayku. Payqa Galaad Escuelapi kasqa, Ecuadormantaj kachasharqanku. Pay niwarqayku: “Niña rejsiwankichejchu, ¿icharí? Pastillomanta kani, mana zapatosniyoj imillita”, nispa. Arí, Hilda karqa. ¡Mayta kusikorqayku, waqarikorqaykutaj!

Kay 1960 watapi, Puerto Rico Betelman rinaykupaj wajyariwarqayku. Chay Betelqa 2 pisosniyoj karqa, Santurce lugarpitaj kasharqa, San Juan llajtapi. Qallariypi Lennart Johnson hermano, noqa imalla astawan llankʼaj kayku. Lennert, warmin ima, República Dominicanapi ñaupaj Jehovaj testigosnin karqanku. Puerto Ricomantaj 1957 watapi chayasqanku. Warmeyqa revistasta japʼiyta munaj runasman revistasta apachej. Sapa semanaqa 1.000 kuraj revistasta apachej. Chay llankʼayqa mayta gustaj, imaraykuchus yuyaj revistasta japʼejkuna Jehovamanta yachakushasqankuta.

Betelpi llankʼaspa mayta kusikuni, jinapis mana atikullanchu. Sutʼincharinapaj, Puerto Ricopi ñaupa kaj ashkha suyuspa jatun tantakuy 1967 watapi ruwakushajtin, ashkha llankʼayniyoj karqani. Chaypaj Diospa Llajtanta ñaupajman apaj, Nathan Knorr hermano Puerto Ricoman jamorqa. Paytaj misioneros chayamunankupaj tukuy imata ruwajtiypis, ni imata ruwasqayta yuyarqa. Chayrayku aswan sumajta wakichej kanayta nispa kʼamiwarqa, sonqonta pʼakisqaytataj niwarqa. Qhasimanta kʼamiwasqanta yachaspapis, mana ni imata nerqanichu. Jinapis phiñasqa kasharqani. Watejmanta Nathan hermanowan tinkojtiyku, cuartonman wajyariwarqayku, waykʼuripuwarqaykutaj.

 Puerto Ricopi kashaspa, Inglaterraman familiayta waturej rillajpuni kani. Tatayqa nirajpuni Jehovaj testigonman tukorqachu. Jinapis Betelmanta umallirichej hermanos rejtinku, mamayqa chay hermanosta wasiypi alojayta yachaj. Tatayqa rikorqa chay hermanos llampʼu sonqo kasqankuta, nitaj religionta kamachejkuna jinachu kasqankuta, pikunachus ñaupaj wataspi payta phiñacherqanku. Tatayqa 1962 watapi bautizakorqa.

Warmeyqa 2011 watapi wañuporqa. Mayta suyashani watejmanta paraisopi kausarimojtin tinkuyta. ¡Chayqa may sumajpuni kanqa! Maxinewanqa 58 watasta casarasqa karqayku. Rikorqaykutaj Diospa llajtan Puerto Ricopi 650 testigosmanta, 26.000 testigosman wiñasqanta. Chantá 2013 watapi Puerto Rico Betel, Estados Unidos Betelwan ujchaykukorqa, chayrayku Wallkill Betelpi llankʼanaypaj wajyariwarqanku. Puerto Ricopi 60 watasta kasqayrayku, coqui jampʼatitu jina sientekuni, mayqenchus tutasnin waqan. Chay lugarpi kusisqa karqani, jinapis Wallkillman rinay karqa.

Jehovata Betelpi sirvispa kusisqallapuni kashani. Jisqʼon chunka watasniyojña kani, Betelpi wajkunata kallpacharispataj llankʼashani. Wallkill Betelman risqaymantapacha 600 hermanosmanta astawanña kallpacharisqayta niwanku. Noqawan parlarej jamojkunamanta wakenqa, chʼampaykunasninkumanta chayri familiankupi chʼampaykunamanta parlariyta munanku. Wakinkunataj Betelpi allin rinanpaj yuyaychaykunata maskʼanku. Kunallanraj casarakojkunapis, allinta kausakunankupaj yuyaychaykunata maskʼanku. Wakin betelitastaj precursores jina ripunku. Noqawan parlariyta munajkunata uyarini, chantapis nini: “Diosqa munakun ‘kusiywan qojta’. Chayrayku llankʼayniykiwan kusikuy. Jehovapaj llankʼashanki”, nispa (2 Cor. 9:7).

Betelpi chayri maypipis kusisqa kanapajqa, imaraykuchus ruwasqayki may sumaj kasqanta yachanayki tiyan. Betelpi tukuy ima ruwaypis Jehovapaj. Chaytaj ‘allin kamachi, yuyayniyojta’ yanapan, Jallpʼantinmanta hermanosman cheqa yachachiyta mikhunata jina qonanpaj (Mat. 24:45). Diosta maypi sirvispapis, payta jatunchayta atinchej. Ima llankʼayta ruwananchejta niwajtinchejpis, ruwanachej. Imaraykuchus “Diosqa munakun pichus kusiywan qojta”.