Cuneiforme qillqa, Biblia ima

BABELPI parlay chaqrukusqanmantapacha, tukuy laya qillqa rikhurirqa. Cuneiforme qillqa chaykunamanta juknin karqa; chaywantaq sumerios, babilonios, mesopotamiamanta wak llaqtas ima, qillqaq kanku. Cuneiforme rimayqa, latín simimanta jamun, “cuñaswanjina” niyta munan, chaytaq rikuchiwanchik imaynatachus punzonwan cuñaswanjina qillqaq kanku tʼuru kʼanallaspi.

Arqueólogos cuneiforme qillqasta tarinku, chaykunapitaq sutis, Bibliapi imasmantachus parlakusqan ima, rikhurin. Chayrayku, may sumaq kanqa kay ñawpa kaq qillqamanta yachakuy, chantapis Biblia chiqapuni kasqanta rikuchin.

May unay qillqa

Yachayniyuq runas ninku, dibujituswanjina qillqayta qallarikusqanta, sapa dibujito juk rimay karqa chayri juk yuyay. Kayta qhawarina, buey rimaypaq, umanta dibujaq kanku. Astawan qillqayta munaptinkuqa, cuneiforme qillqa astawan yapakunan karqa. NIV Archaeological Study Bible Libroqa sutʼinchan: “Kay dibujosqa juk rimay qillqakunanpaqqa, jukchakuyta atikunman karqa”. Aswan qhipamantaq 200 dibujosjina rikhurirqa, ajinamanta “qallunkupi imatachus niyta munasqankuta qillqanankupaq, gramática, vocabulario ima karqaña”.

Abrahampa tiemponpi, 2000 qayna pacha watapi, cuneiforme qillqaqa sumaq riqsisqaña karqa. Chaymanta 20 siglos qhipamantaq, 15 simispi kay qillqawan qillqaq kanku. Cuneiforme qillqasta may chhikata tarikusqanmantaqa, sapa pachakmanta, jisqʼun chunka jisqʼunniyuq tʼuru kʼanalla tablillaspi qillqakusqa. Ur, Uruk, Babilonia, Nimrud, Nippur, Asur, Nínive, Mari, Ebla, Ugarit, Amarna llaqtaspi ima, ñawpa pachaq phichqa chunka watasllapi may chhika tablillasta tarinku. Kay revista Archaeology Odyssey nin: “Yachayniyuq runas ninku, yuparisqanku chayanmanchá juk chayri iskay junuman, chantapis sapa wata 25.000 tablillas tarikuchkallanpuni”, nispa.

Chaywanpis mana tarinallachu; manaqa imatachus qillqasqapi nisqanta yachana kanman. Chaytataq pachantinmanta yachayniyuq runas ruwachkanku. Chaymanta ninku, “ichá kunankama cuneiforme qillqas tarikusqanmantaqa, pachakmanta chunkallataraq ñawiriyta atinku”.

Imatachus nichkasqanta yachayta atikunanpaqqa, tablillasta tarirqanku mayqinkunachus iskaypi chayri kimsa qalluspi ima qillqasqa kachkarqanku. Yachayniyuq runasqa qhawarirqanku imaynatachus sutis, kamachiq sutis, kamachiq ayllus, jatunchanapaq rimaykuna ima, achkha kutita rikhurisqanta.

Kay 1850 wataspi, Oriente Medio nisqapi, acadio chayri asiriobabilonio qallupi imatachus nisqanta yachayta atirqanku. Kay Encyclopædia Britannica sutʼinchan: “Kay acadio nisqata imatachus nisqanta yachayta atiptinku, imaynatachus qillqakusqanta yacharqanku, chantapis kaywanqa atinkuman karqa yachayta, imatachus cuneiforme qillqas wak qalluspi qillqakusqankutawan”. Cuneiforme qillqa, ¿imatá Bibliawan ruwanan kanman?

Unay tiemposmanta qillqasqa Bibliawan kikinchakun

Biblia nin, kay 1070 qayna pacha qayllapi, niraq David, Jerusalén makisninpi kachkaptin,  cananeos chay llaqtata kamachisqankuta (Jos. 10:1; 2 Sam. 5:4-9). Wakin yachayniyuq runasqa mana ajinachu kasqanta nirqanku. Chantá, 1887 watapi, campomanta warmi Amarna (Egipto) llaqtapi, juk tablillata tarirqa. Tiemponmantaq chaypi 380 tablillasta tarirqanku, chaykunataq cartas karqanku, mayqinkunachus Egiptomanta kamachiqkuna Amenhotep III, Akhenatón, cananeos kamachiqkuna ima, apachinakuq kanku. Chaypitaq kallarqataq Abdi-Heba suqta cartasnin, pichus Jerusalenpi kamachirqa.

Kay revista Biblical Archaeology Review nin: “Chiqamanta nisunman Jerusalenqa juk llaqta kamachiqniyuq kasqanta, kay Amarna tablillasqa Jerusalenta rikuchiwanchik llaqtatajina, manataq juchuy llaqtatachu, chaypitaq Abdi-Heba kamachiqjina karqa [...] wasiyuq, chantapis 50 soldados egipcios ima”. Chantapis nillantaq: “Qhawarispa kay Amarna cartastaqa, nisunman chaypiqa juk jatun llaqta kasqanta”.

Asirios, babilonios qillqasninkupi, Bibliamanta sutis rikhurin

Asirios, qhipantataq babilonios, jatun ruwaykunasninkuta qillqaq kanku kʼanallaspi, cilindrospi, prismaspi, monumentospi ima. Chayraykutaq, kay yachayniyuq runasqa, acadio nisqawan imachus nisqanta yachaytawan, sutista tarirqanku mayqinkunachus Bibliapipis rikhurillantaq.

The Bible in the British Museum libroqa nin: “Kay 1870 watapi, doctor Samuel Birch umallirichiynimpi, Sociedad de Arqueología Bíblica nisqamanta kaqkunaman nirqa: [kay cuneiforme qillqaspi] rikhurin [sutis] hebreos kamachiqkunamanta Omrí, Acab, Jehú, Azarías [...], Menahem, Péqah, Hosea, Ezequías, Manasés, asiriosmanta kamachiqkuna Tiglat-piléser [III] [...], Sargón, Senaquerib, Esar-hadón, Asurbanipal ima, [...] chantapis sirios kamachiqkuna Benhadad, Hazael, Rezín ima”.

Kay qillqaqa The Bible and Radiocarbon Dating imatachus Biblia, Israel, Judá llaqtamanta ima, yachachisqanta cuneiforme qillqaswan kikincharqa. ¿Imatataq tarirqanku? “Kay qillqanaspi Judá, Israelta ima kamachiqkuna, chunka phichqayuq chayri chunka suqtayuq rikhurin, chaykunataq [Bibliapi] Reyes libropi rikhurillantaq. Ni juk kamachiq rikhurinchu mana rikhurinan kaptin, chantapis kay cuneiforme qillqaspi ni juk kamachiq rikhurinchu, Biblia mana willaptinqa.”

Kay 1879 watapi, Cilindro de Ciro nisqata tarisqankuqa, may riqsisqa. Chaypi willakun 539 q.p. imaynatachus kamachiq Ciro, judiosta, wakkunata ima llaqtankuman kutipunankuta kamachisqanta, yanapasqan ima (Esd. 1:1-4). Achkha yachayniyuq runas kay XIX siglo nisqamanta, Biblia Ciro kamachisqanmanta pantasqata parlasqanta nirqanku. Chaywanpis, cuneiforme qillqa Cilindro de Ciro nisqa, Bibliaqa mana pantasqanta rikuchin.

Kay 1883 watapi, Nippur llaqtapi, Babiloniap qayllanpi, qanchis pachakmanta kuraq cuneiforme qillqasta tarirqanku. Chaypi rikhurin 2.500 sutis, chaykunamantataq 70 judiospa sutisninku rikhurin. Kay historiador Edwin Yamauchi nin: kay sutisqa kanmanchá karqa “contratosta ruwaqkunapta, sutʼinchaqkunapta, impuestosta mañaqkunapta, kamachiq wasipi llamkʼaqkunapta ima”, nispa. Wak imas rikuchinku, judios Babiloniap qayllanpi llamkʼasqankuta, kacharichisqa kasqankutawan. Kaytaq rikuchin imaynatachus Bibliap nisqan juntʼakusqanta, maypichus nin Asiriamanta, Babiloniamanta, “pisi” Judeaman kutiqkuna kanankuta, chantapis may chhika mana kutinankuta (Isa. 10:21, 22).

Waranqa watas niraq Jesús jamuchkaptin, cuneiforme qillqaqa karqaraq wak laya qillqaswan khuska. Aswan qhipamantaq asirios, babilonios ima saqipurqanku, wakjinamantañataq qillqaspa.

Museospi kanraq may chhika tablillas mayqinkunatachus manaraq ukhuncharinkuchu. Kunankamaqa mayqinkunamantachus sumaqta yachakun, chaykunaqa sutʼinchan Biblia chiqapuni kasqanta. Ajinata ninapaqqa, mana yuyayta atisunmanchu, may chhikaraqchus Biblia chiqapuni kasqanta yachanapaq tarinankumantaqa.

[21 paginapi maymantachus foto urqhukusqan]

Museo Británico saqisqanrayku