Wiñay kawsay Jallpʼapi kananmanta yachachiy: watiqmanta rikhurin

“Daniel, kay imastaqa sunquykipi pakay, [...] tukukuy pʼunchay chayamunankama. Achkha runas kay imasta ukhunchanqanku, chiqa yachaytaq achkhayanqa.” (DAN. 12:4, NM.)

1, 2. ¿Ima tapuykunamantaq kay yachaqanapi kutichisunchik?

KUNAN tiempopi achkha runasqa, Biblia kay pachapi wiñay kawsay kananta, sutʼita yachachisqanta yachanchik (Apo. 7:9, 17). Diosninchikqa, runa kay Jallpʼapi kawsayta qallarichkaptin, mana juk machkha watasllatachu kawsanankuta munarqa, manaqa wiñaypaq (Gén. 1:26-28).

² Israelitasqa, Adán mana juchayuq kawsayta chinkachisqan, runaspaq watiqmanta kananta yacharqanku. Griego Qillqakunaqa, Dios imatachus runas Jallpʼapi wiñayta kawsanankupaq ruwananta, sutʼinchan. Chantá, ¿imaptintaq chay suyakuy watiqmanta rikhurisqanta ninchik? ¿Imaynatataq chay suyakuy watiqmanta rikhurinan karqa, achkha runastaq chaymanta yachananku karqa?

Chiqa suyakuy pakasqa karqa

3. Jallpʼapi wiñay kawsay kananmanta yachachiy pakasqa kasqan, ¿imaraykutaq mana tukʼunapaqchu?

³ Jesusqa, llulla yachachiqkuna, yachachiyninta qʼiwispa yaqha tukuy runasta chʼawkiyanankuta nirqa (Mat. 24:11). Apóstol Pedroqa, cristianosman nirqa: “Qankuna ukhupipis llullata yachachejkuna rikhurenqanku”, nispa (2 Ped. 2:1). Pablopis, runas “cheqa kaj yachachiyta” qhisachanankumanta parlarqa. Chay runasqa, “sajra munayninkuman jina” ruwayta munaspa, “uyariyta munasqa[lla]nkuta yachachinankupaj” yachachiqkunata maskʼananku karqa (2 Tim. 4:3, 4). Satanasqa, llulla religionespa yachachisqankuniqta runata chʼawkiyan. Imaraykuchus chay religionesqa, Dios imatachus runaspaq, Jallpʼapaq ima, munasqanmanta llullata yachachispa pakaykunku (2 Corintios 4:3, 4, ñawiriy).

4. Llulla religionta kamachiqkuna, ¿ima yachachiytataq qhisacharqanku?

⁴ Bibliaqa, Diospa janaqpacha Reinon, kay pachapi tukuynin kamachiqkunata chinkachinanta sutʼinchan (Dan. 2:44). Chantapis Bibliaqa, Cristo Waranqa Watasta kamachichkaptin, wañusqas Jallpʼapi kawsarimunankuta, runas qallariypijina manaña juchayuq kanankuta, Satanás wisqʼasqa kananta ima, rikuchin (Apo. 20:1-3, 6, 12; 21:1-4). Llulla religionesta kamachiqkunataq, mana jinatachu yachachinku. Sutʼincharinapaq, Alejandriamanta Origenesqa, Iglesiap Tatan karqa, III siglopitaq kawsarqa. Payqa, Cristo waranqa watata Jallpʼata kamachinanpi creeqkunata, juchacharqa. Chantapis, Enciclopedia Católica nisqa libro nisqanmanjina, Hiponamanta Agustinqa (354-430), “mana waranqa watas kamachiy qhipaman kanqachu nisqa yachachiymanta [mayta japʼikurqa]”. *

5, 6. Orígenes, Agustín ima, ¿imaraykutaq Waranqa Wata Kamachiy qhipapiraq kanan yachachiyta qhisacharqanku?

⁵ Orígenes, Agustín ima, ¿imaraykutaq, Waranqa Wata Kamachiy [Reino Milenario] qhipapiraq kanan yachachiyta qhisacharqanku? Origenesqa, Alejandriamanta Clementep yachachisqan karqa, Clementetaq, alma chayri espíritu, mana wañusqanta griegosmanta japʼikurqa. Teólogo Werner Jaeger qillqasqanpi nirqa: Origenesqa,  “almamanta tukuy imaymana yachachiyta, Platón sutiyuq runamanta yachakusqanta, cristiano yachachiyman tukuchirqa”, nispa. Origenesqa, Platón sutiyuq runamanta yachakusqanta mayta japʼikusqanrayku, Waranqa Watasta Kamachiy janaqpachapi kananta nirqa, manataq kay Jallpʼapichu.

⁶ Agustinqa, 33 watanpi “cristianoman” tukurqa, aswan ñawpaqtataq, Plotinop yachachiykunasninta japʼikurqa, pichus III siglopi Platonpa yachachiyninmanjina wak yachachiykunata rikhurichirqa. Agustinqa, cristianoman tukuytawan chay yachachiykunata japʼikullarqapuni. Chantapis “payqa, Platón sutiyuq runap yachachiykunasninta, Bibliamanta yachakusqantawan chaqrurqa.” (The New Encyclopædia Britannica.) Enciclopedia Católica libro nisqanmanjina Agustinqa, Apocalipsis 20 tʼaqa Waranqa Wata Kamachiymanta parlasqanta, “yuyayninmanjinalla sutʼincharqa”. Chantá nillantaq: “Aswan qhipamanqa, chay sutʼinchasqanta [...] Inti yaykuy ladomanta teólogos nisqa japʼikurqanku, [chayrayku] Waranqa Wata Kamachiymanta chiqa yachachiyqa chinkapurqa”.

7. Jallpʼapi wiñay kawsaymanta yachachiyta, ¿ima llulla yachachiytaq pisimanta pisi chinkachirqa, imaynamantá?

⁷ Alma mana wañunchu yachachiyqa, Jallpʼapi wiñay kawsaymanta yachachiyta pisimanta pisi chinkachirqa. Chay pantasqa yachachiyqa, ñawpa Babilonia llaqtapi rikhurirqa, tukuy kay pachamantaq juntʼaykurqa. Chayrayku, cristianos nichikuq religiones chay yachachiyta japʼikuptinku, yachachiqkunasninkuqa, kʼacha runas janaqpachaman ripunku nispa yachachinankupaq, Biblia janaqpacha suyakuymanta wakin pʼitikuna parlasqanta qʼiwirqanku. Chantapis, janaqpachaman rinapaqjinachus manachus kasqanchikta yachanallapaq, kay Jallpʼapi kawsasqanchikta yachachiyta qallarirqanku. Judíos wiñay kawsayta suyakusqanku yachachiyqa, kikin qʼiwisqallataq karqa. Alma mana wañunchu nisqa yachachiyta japʼikusqankumanjinataq, janaqpachaman rinankuta creeyta qallarirqanku, Jallpʼapi wiñay kawsay kananmanta yachachiytaq, pisimanta pisi chinkapurqa. Chaywanpis, Diospa Palabranqa, mana jinatachu yachachin. Astawanpis, runa kay Jallpʼapi kawsananpaq ruwasqa kasqanta nin, manataq janaqpachapi kawsananpaqchu. Chayrayku Diosqa, Adanta “jallpʼa kanki” nirqa (Gén. 3:19). Arí: runaqa, Jallpʼapi wiñayta kawsakunanpaq ruwasqa, mana janaqpachapi kawsanapaqchu (Salmo 104:5; 115:16, ñawiriy).

Laqha ukhupi kʼanchay rikhurin

8. Chunka qanchisniyuq siglopi Bibliap chiqa yachachiykunasninta maskʼaqkuna, ¿imatá runap suyakuyninmanta nirqanku?

⁸ Yaqha tukuy cristiano nichikuq religionesqa, Jallpʼapi wiñay kawsay yachachiyta qhisachanku, chaywanpis Satanasqa, chiqa yachachiyta mana pakayta atillarqapunichu. Imaraykuchus watas pasasqanmanjina, Bibliap chiqa yachachiykunasninta maskʼaqkunaqa, imatachus Dios, runas wiñay kawsayta tarinankupaq ruwananmanta, tumpata entienderqanku (Sal. 97:11; Mat. 7:13, 14; 13:37-39). Chantá, XVII siglopi, achkha runas Bibliayuq kanankupaq, Bibliata wak qallusman tikrachispa urqhurqanku. Juk yachayniyuq runa, 1651 watapi qillqarqa: “Adanpa juchanrayku runas wañuptinku, Jallpʼapi wiñay kawsay, paraisopis chinkaptin,  Cristopiqa, [...] tukuy runas kay Jallpʼallapitaq wiñaypaq kawsananku tiyan, imaraykuchus mana ajina kanman chayqa, chay kikinchay qhasipaq kanman”, nispa (1 Corintios 15:21, 22, ñawiriy). Inglesta parlaq sumaq riqsisqa John Miltonqa (1608-1674), Paraíso chinkasqa, Paraíso rikhurin nisqa librosninpi, ima tʼinkatachus chiqa sunqu runas kay Jallpʼapi japʼinankumanta parlarqa. Miltonqa, Bibliata ukhunchananpaq achkhata tiempochakurqa, chaywanpis chiqa kaqqa, Cristo kutimuptinraq allinta entiendekunanta nirqa.

9, 10. a) Newton, runap suyakuyninmanta, ¿imatá qillqarqa? b) ¿Imaraykutaq Newton, Cristop kutimuynin, may unaymantawanraq kananta yuyarqa?

⁹ May riqsisqa Isaac Newtonqa (matemático), Bibliata sumaqta ukhuncharqa (1642-1727). Payqa, akllasqa cristianos, kawsariytawan janaqpachaman Cristowan kamachiq rinankuta entienderqa (Apo. 5:9, 10). Pikunachus chay kamachiypi kawsakuqkunamantataq, ajinata nirqa: “Juicio pʼunchaymanta qhipaman, [runasqa] Jallpʼapi kawsallanqankupuni, manataq waranqa watasllatachu, manaqa wiñay wiñaypaq”, nispa.

¹⁰ Newtonqa, Cristop kutimuynin unaymantawanraq kananta yuyarqa. Unay tiempo runaspa kawsayninmanta qillqaq Stephen Snobelentaq, imaraykuchus Newton ajinata yuyasqanta sutʼinchan: “Newtonqa, Diospa Reinon may unaymanraq chaymunanta creerqa, imaraykuchus chay tiempopiqa, Dios, Churi, Espíritu Santo ima, juklla kasqankuta yachachiq kanku”, nispa. Chay tiempopiqa, Diospa Reinonmanta allin willaykuna pakasqaraq kachkarqa, Newtontaq, mana pikunatapis allin willaykunata willanankupaqjinata rikurqachu. Pay qillqarqa: “Danielpa profeciasnin, Apocalipsis libropi Juanpa profeciasnin ima, kay pachap tukukuyninpa tiempollanpi entiendekunqa”, nispa. Chantá nillarqataq: “Daniel nirqa: ‘Achkha runas kay imasta ukhunchanqanku, chiqa yachaytaq achkhayanqa’, nispa. Chayrayku, niraq kay pachap tukukuynin chayamuchkaptin, tukuy suyusman Diosmanta willakunanraq tiyan. May chhika runas makisninkupi palmera ramas japʼirisqa, kay pachap tukukuyninmanta lluqsinankupaqqa, ñawpaqta willakunanraqpuni tiyan”, nispa (Dan. 12:4, NM; Mat. 24:14; Apo. 7:9, 10).

11. Milton, Newton ima, kawsachkaptinku, ¿imaraykutaq chiqa suyakuy yaqha tukuy runaspaq pakasqa karqa?

¹¹ Milton, Newton ima, kawsachkaptinkuqa, ni pipis Iglesiap yachachisqanmanta wakjinata yachachinanchu karqa. Chayrayku, paykunap qillqasqasninkutaqa, wañupusqankumantaraq runaman rikuchirqanku. Chantapis, chunka suqtayuq siglopiqa, juk qutu runas, Iglesia Catolicamanta, yachachiykunasninmanta ima, tʼaqakurqanku. Sutichakurqankutaq, protestantes sutiwan, chaywanpis, alma mana wañusqanta nispa yachachillarqankupuni. Chay protestantes nisqamanta lluqsiq religionestaq, Agustín, Waranqa Watas Kamachiymanta yachachisqallantataq, yachachirqanku. Chayrayku, tukukuy pʼunchaykunapi, ¿chiqa yachay yapakunmanchu karqa?

“Chiqa yachay[qa] achkhayanqa”

12. Chiqa yachay, ¿maykʼaqtaq achkhayanan karqa?

¹² Danielqa, ‘tukukuy pʼunchaykunapi’ chiqa yachay achkhayananta nirqa (Daniel 12:3, 4, 9, 10). Jesuspis chayman rikchʼakuqllatataq nirqa: “Cheqan kaj runastajrí inti jina lliphipenqanku” (Mat. 13:43). ¿Imaynatataq tukukuy pʼunchaykunapi chiqa yachay achkhayanan karqa? Kay tapuyman kutichinapaqqa, niraq tukukuy pʼunchaykuna kay 1914 watapi qallarichkaptin, imachus kasqanta qhawarina.

13. Russell, “qallariypi kasqanman kutichiy”, yachachiyta ukhunchaytawan, ¿imatá qillqarqa?

¹³ Kay chunka jisqʼunniyuq siglo tukukuytaqa, achkha llampʼu sunquyuq runas, Bibliamanta “cheqa yachachiyta” entiendeyta munarqanku (2 Tim. 1:13). Jukninqa Charles Taze Russell karqa, pichus 1870 watapi, Bibliamanta yachaqanankupaq compañerosninwan tantakurqanku. Chantá 1872 watapi, “qallariypi kasqanman kutichiy” yachachiyta ukhuncharqanku. Chaymanta watasman, Russell qillqarqa: “Chay kutikamaqa, iglesia [akllasqa cristianos] pikunachus ñakʼarichkanku paykunap tʼinkanku, kay pachapi chiqa sunqu runaspa tʼinkankuwan mana kikinchu kasqanta, mana sutʼita entienderqaykuchu”. Pikunachus kay pachamanta chiqa sunqu runas kaqkunaqa, “Edén huertapi mana juchayuq kawsayta Adán chinkachisqanta,  watiqmanta” tʼinkatajina japʼinqanku. Russellqa, Bibliap chiqa yachachiyninta entiendenanpaq, wakkuna payta yanapasqankuta nirqa. ¿Pikunataq yanaparqanku?

14. a) Henry Dunn, ¿imaynatá Hechos 3:21 entienderqa? b) Dunn nisqanmanjina, ¿pitaq wiñaypaq kay Jallpʼapi kawsanan karqa?

¹⁴ Jukninqa, Henry Dunn karqa, payqa kaymanta qillqarqa: “Watejmanta tukuy imasta mosojyachinankama. Chaymanta Diosqa ajllasqa profetasninejta unaymantapacha willarqa” (Hech. 3:21). Payqa, Diosninchik, Cristo Waranqa Watasta kamachichkaptin, runaman watiqmanta mana juchayuq kawsayta qunanta yacharqa. Chantapis payqa, “pichus kay Jallpʼapi wiñaypaq kawsananta” may chhika runas mana sutʼita yachasqankuta, ukhunchallarqataq. Chantá, may chhika runas kawsarimuspa chiqa yachachiymanta yachakunankuta, Cristopi iñiyta atisqankuta ima, sutʼincharqa.

15. George Storrs wañusqas kawsarimunankumanta, ¿imatá entienderqa?

¹⁵ George Storrs Brooklyn (Nueva York) llaqtapi kawsakurqa, payqa Bible Examiner nisqa revistata urqhuq, kay 1870 watapitaq, saqrata ruwaqkuna kawsarimuspa, kay Jallpʼapi wiñaypaq kawsakuyta atisqankuta entienderqa. Chantapis, Bibliata sumaqta ukhuncharisqanrayku payqa, chaypi kawsakuyta qhisachaqkuna, ‘pachak watasniyuqpis waynajina wañupunanku’ kasqanta entienderqa (Isa. 65:20).

16. ¿Imataq Bibliamanta Yachaqaqkunata wak religionesmanta tʼaqarqa?

¹⁶ Russellqa, Bibliata ukhuncharisqanrayku, allin willaykunata willana tiempo chayamusqanta entienderqa, chayrayku 1879 watapi kay revistata urqhuyta qallarirqa: Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence (La Torre del Vigía de Sión y Heraldo de la Presencia de Cristo) kunantaq, Torremanta Qhawaq. Jehová Diospa Reinonmanta willachkan, nisqa revista sutichakun. Chay tiempokamaqa, pisi runaslla imachus chiqa suyakuy runaspaq kasqanta entienderqanku, chaywanpis chaymantapachaqa, achkha suyusmanta Bibliamanta Yachaqaqkuna, Torremanta Qhawaq revistata japʼikuspa ukhunchariyta atirqanku. Chantapis, janaqpachaman runas rinankupi, kay Jallpʼapitaq may chhika runas mana juchayuqman kutispa wiñaypaq kawsakunankupi creesqanku, yaqha tukuy religionesmanta tʼaqarqa.

17. Chiqa kaq yachachiy, ¿imaynamantá achkhayarqa?

¹⁷ ‘Tukukuy pʼunchaykunaqa’, 1914 watapi  qallarirqa. Chay tiempopi, runapaq imachus chiqa suyakuy kasqanmanta yachachiy, ¿achkhayarqachu? (Dan. 12:4.) Kay 1913 watapi, Russell Bibliamanta yachachisqanqa, 2.000 periodicospi urqhukuq, 15.000.000 runastaq ñawiriq kanku. Kay 1914 wata tukukuyninpaqqa, “Foto-Drama de la Creación” nisqata, 9.000.000 runasmanta aswan achkha qhawarqanku, chay “Foto-Drama” nisqataq, juk peliculajina karqa, parlarqataq Cristop Waranqa Watasta Kamachiyninmanta. Chantá 1918 watamanta 1925 watakama, “Waranqas kunan kawsaqkuna wiñaypaq kawsanqanku” nisqa umallirichiyta, kimsa chunka qallus kuraqpi umallirichikurqa, chaypitaq kay Jallpʼapi wiñay kawsay ima niytachus munasqanta sutʼinchakurqa. Kay 1934 watapitaq, Jallpʼapi wiñaypaq kawsayta munaq bautizakunan kasqanta entienderqanku, chay entiendesqankutaq, Diospa Reinonmanta may kusiywan willamunallankupaqpuni kallpacharqa. Kunanqa, may chhika runas, chay sumaq suyakuymanta Jehovaman mayta agradecenku.

“Kacharichisqa” kayninchik qayllapiña

18, 19. Isaías 65:21-25 pʼitis, ¿imayna kawsaymantataq parlan?

¹⁸ Diosqa, kamachisnin kay Jallpʼapi imayna kawsaypichus kawsakunankumanta qillqananpaq, Isaiasta yuyaycharqa (Isaías 65:21-25, ñawiriy). Isaías qillqasqanmanta kunankamaqa, 2700 watasña kachkan, chay tiempomanta wakin sachʼastaq, kunankama kachkallankupuni. Waranqa waranqa watasta mana unquspa, kallpayuqllapuni kawsakuyta atisqaykipi, ¿tʼukuriwaqchu?

¹⁹ Runaqa, manaña watasllatachu kawsanqa. Manaqa, Isaías nirqajina, wasista, huertasta, wak imasta ima, ruwayta yachanapaq, achkha tiempo kanqa. Tukuywantaq wiñaypaq allinta kawsakusunchik. Jinamantamin ‘Diospa wawasninqa’, wañuymanta ‘kacharichisqa’ kay Jallpʼapi kusisqa kawsakusunchik (Rom. 8:21).

[Sutʼinchaynin]

¿Sutʼinchayta atiwaqchu?

• Chiqa suyakuy, ¿imaynamantá pakasqa karqa?

• Kay XVII siglopi Bibliata ñawiriqkuna, ¿imatá entienderqanku?

• Kay 1914 watamanta astawan ñawpaqta, ¿imaynatá runapaq chiqa suyakuy sutʼinchakurqa?

• Jallpʼapi wiñay kawsay kananmanta yachachiy, ¿imaynatá achkhayarqa?

[Tapuykuna]

[13 paginapi dibujo/foto]

Sumaq riqsisqa John Milton (lluqʼipi), matemático Isaac Newton (pañapi) ima, Jallpʼapi wiñay kawsay kananta yacharqanku

[15 paginapi dibujo/foto]

Bibliamanta Yachaqaqkunaqa, Bibliata ukhuncharisqankurayku, chiqa suyakuymanta runasman yachachinanku kasqanta entienderqanku