Ñawpa cristianosqa Romap diosesninta mana yupaycharqankuchu

BITINIATA kamachiq Wayna Plinioqa, Romata kamachiq Trajanoman juk cartapi ajinata nisqa: “Ñawpaqiyman pusamusqa cristianostaqa, cristianoschus manachus kasqankuta tapurqani. ‘Arí’, niqkunataqa, ñakʼarichisqa kanankuwan manchachispa, kimsa kutikama tapurqani; cristianos kasqankuta niqkunallatapunitaq, wañuchisqa kanankuta kamachirqani”, nispa. Chantapis, ajinata qillqallarqataq: “Wakintaqa kacharipurqani”, nispa. ¿Imaraykutaq? Imaraykuchus chay runasqa, Cristota maldecispa iñiyninkuta qhisacharqanku, Cesarpa lantinta, wak dioskunap lantisninta imataq yupaycharqanku, mayqinkunatachus chay kamachiq juzgana wasiman aparqa, chaykunata.

Ñawpa cristianosqa, kamachiqkunata, wak lantista ima, mana yupaychasqankurayku qhatiykachasqas karqanku. Chaywanpis, ¿imatá chay suyup wak religionesninmanta yachanchik? ¿Ima dioskunatataq yupaychaq kanku? ¿Imatataq chaykunamanta romanos niq kanku? ¿Imaraykutaq cristianosta Romap dioskunanpaq jaywanasta mana qʼulachiptinku, juchachaq kanku? Kay tapuykunap kutichiykunasninta yachayqa, chayman rikchʼakuq chʼampaykunapi tarikuspapis, Jehová Diosta mana wasanchanapaq yanapawasun.

Romap religionesnin

Romap kamachiyninpiqa, tukuy imaymana qalluyuq, ruwayniyuq runas tiyakurqanku, diosesninkutaq tukuy imaymanallataq karqanku. Romanosqa, judaísmo religionta mana riqsispapis, chay religionta, “suyunkup religionnin” nispa suticharqanku, nitaq pipis chayta kuyuchiyta atinmanchu karqa. Jerusalenpa templonpiqa, Diosman sapa pʼunchay iskay corderosta, juk torotawan qʼulachiq kanku. Chaytaq Cesarpa allinninpaq, suyunpa allinninpaq ima, karqa. Romanosqa, chay ruwasqanku juk diosmanchus chayri achkhamanchus kasqantaqa, mana qhawaqchu kanku. Imaraykuchus, judíos chay ruwasqankuwan Romata mana wasanchachkasqankuta rikuchisqankuta, astawan qhawaq kanku.

Chay suyuqa, lanti yupaychay juntʼa karqa, sapa llaqtapitaq wakjinamanta ruwaq kanku. Griegospa yachachiyninkuqa, layqiriyusjina may riqsisqa karqa. Inti lluqsimuyniqmantataq, mana riqsisqa imasmanta religión yaykumurqa. Chaypi kaqkunataq, mana jaykʼaq wañunankuta, qhipaman imaschus kananta yachasqankuta, chay imaymana ruwaykunaniqta  dioskunawan parlasqankuta ima, creeq kanku. Chay yupaychaytaq Romaman juntʼaykurqa. Ñawpa siglopiqa, Egiptomanta Serapis chayri Isis nisqa dioskunata yupaychallaqtaq kanku. Chantapis, Siriamanta challwa Atargatis nisqata, Intimanta Mitra nisqa diostapis (Persiamanta).

Bibliapi Hechos libroqa, ñawpa cristianos imaymana dioskunata yupaychaq runas chawpipi tiyakusqankuta, willawanchik. Chayta qhawarina. Chiprepiqa, kamachiq Sergio Paulop yuyaychaqnin, layqata ruwaq judío karqa (Hech. 13:6, 7). Listrapiqa, Pablotawan Bernabetawan, griegospa Hermes, Zeus ima, diosninku kasqanta nirqanku (Hech. 14:11-13, Mosoj Testamento, 1985). Filipospitaq, Pabloqa, adivinacionta yachaq kamachi sipaswan tinkurqa (Hech. 16:16-18). Atenaspi runasmanqa, “ashkha dioskunata may yupaychajkuna” kasqankuta, “mana rejsisqa diosman” juk altarta ruwasqanku ima, nirqa (Hech. 17:22, 23). Éfeso llaqtapiqa, Artemisa nisqa diosta mayta yupaychasqankuta rikurqa (Hech. 19:1, 23, 24, 34). Maltapitaq, juk katari, Pablota khanispa mana unquchisqanrayku, juk dios kasqanta nirqanku (Hech. 28:3-6). Arí, chiqa cristianosqa, chiqa yupaychayta mana chʼichichanankupaq, allinta qhawakunanku karqa.

Romap religionnin

Romanosqa, sapa llaqtata atipaytawan japʼikapuspa, chay llaqtaspi kaq dioskunatapis japʼikullaqtaq kanku, diosesninku kikillantaq kasqankuta nispa. Ajinamanta, wak suyuspa yupaychayninkuta chinkachinankumantaqa, paykunapaq japʼikapuq kanku. Religionesta ajinata chaqrusqankurayku, imaymana costumbres karqa. Romanospa yuyasqankumanjinaqa, juk diosllata yupaychaymantaqa, achkha diosesta yupaychay, aswan allin karqa.

Romap kuraq diosninqa, Júpiter karqa, “Aswan Sumaq, Jatuntaq” nispa sutichallaqtaq kanku. Yuyasqankumanjinataq, wayrata, parata, qhun qhunkunata, lliwq lliwqkunata ima, atiyninpi japʼiq. Chay diospa warminqa, hermanan Junu karqa, paytaq killata atiyninpi japʼiq, warmista yanapasqantataq niq kanku. Minerva sutiyuq ususinqa, juk diosllataq karqa, paytaq tukuy imaymana makiwan ruwanasta, maqanakuykunata ima, atiyninpi japʼiq.

Romanosqa, achkha diosesta yupaychaq kanku. Yuyasqankumanjinaqa, lares, penates ima, diosesninkuqa, familiasta jarkʼaq, Vesta nisqa diosninkutaq, sapa wasipi familiasta  qhawaq. Jano nisqa diosninkuqa, iskay uyayuq karqa, tukuy imata qallarichisqantataq niq kanku. Tukuy ima ruwaypaq, diosta churaq kanku. Kʼacha kaykunatapis, diostajina yupaychallarqankutaq. Sutʼinchanapaq, diosesninkuta ajinata sutichaq kanku: Paz, Salud, Pudicia (llimphu kawsay), Fe, Virtud (mana manchachikuq), Voluptuosidad (aychap munayninta kusichiq), wakkunata ima. Tukuy ima ruwasqanku, diosespa munayninkumanjina kasqanta yuyasqankurayku, ima ruwaypi yanapachikunankupaqpis, rezaq kanku, uywasta qʼulachipuq kanku, raymistapis, ruwaq kanku.

Diosesninku munayninta yachanankupaqqa, layqasman riq kanku. Paykunataq qʼulachispa uywaspa chʼunchulasninta, kʼiwichasninta, wiksanku ukhupi wak imasninta ima, qhawaq kanku. Yuyasqankumanjinaqa, imaynachus uywap imasnin kasqanqa, diosespa yuyasqankuta rikuchiq.

Qayna pacha II siglop tukukuyninpaqqa, romanosqa diosesninkuta griegospa diosesninkuwan kikincharqanku. Yuyasqankumanjina Júpiter diosninkuqa, Zeus sutikullarqataq; Juno diosninkutaq, Hera sutiwan riqsisqallataq karqa. Griegos imatachus chay diosesninkumanta cuentasqankutapis, japʼikullarqankutaq. Chay cuentospitaq, diosesninku pantaq runasjinalla karqanku. Sutʼincharinapaq, Zeus diosninkuqa, millay kawsayniyuq karqa, imaptinchus dios masisninwan, wawasninwan, familiasninwan, runaswan ima, khuchichakuq. Chay diosespa pʼinqay kawsayninkutaqa, teatrospi kusiywan rikuchiq kanku, paykunata yupaychaq runastaq, millay kawsayniyuqllataq karqanku.

Yaqha tukuy riqsisqa runasqa, chaykuna cuentoslla kasqankuta niq kanku, wakin kutitaq juk imawan ninakusqanta niq kanku. Poncio Pilatopis, jinata tapurqa: “Imataj chay cheqa kajri?”, nispa (Juan 18:38). Chay tapuymanta parlaspa, chay tiempopi runaspa kawsayninkumanta qillqaq, “yupaychaypiqa imapis chiqachus manachus kasqanta”, runas mana yachasqankuta sutʼincharqa.

Kamachiqta yupaychanku

Romapiqa, Augusto kamachichkaptin, kamachiqta yupaychayta qallarirqanku. Payqa qayna pacha 27 watamanta, tiemponchikpi 14 watakama kamachirqa. Augustotaqa, inti lluqsimuyniqpi griegota parlaq runas, yupaychayta qallarirqanku, allin kawsayta watiqmanta sayarichisqanrayku. Runasqa, jarkʼaqninku rikukuq runa kananta munarqanku. Chantapis, chay tukuy laya religionesta jukchanata munarqanku, suyuta jatunchanaman tanqananta ima, kay pachataq juk “salvadorniyuq” kananta munarqanku. Chayrayku, kamachiqta yupaychayta qallarirqanku.

Augustoqa, kawsachkaptin diostajina yupaychanankuta mana munarqachu. Chaywanpis, Romata yupaychanata nirqa. Jina kaptinpis, runaqa, Augustota wañupusqantawan diostajina yupaychayta qallarirqanku. Chayta ruwaspaqa, Romata, kamachiqkunasninkuta ima, yupaychayta sayarichirqanku. Chay musuq religionqa, Romap tukuy kʼuchusninman chayarqa, jinata yupaychaqkunataq, chay suyuta jatunpaq qhawasqankuta, mana wasanchasqankuta ima, rikuchiq kanku.

Domicianoqa, 81 watamanta 96 watakama kamachirqa, payqa runaswan yupaychachikuyta qallarirqa. Romanostaq, chay tiempopaq cristianoswan, judioswan mana kikin kasqankuta, allintaña yacharqanku, chayraykutaq cristianosta musuq secta nispa suticharqanku, qhatiykachaqtaq kanku. Ichapis Domiciano kamachichkaptin, apóstol Juanta ‘Jesucristomanta willasqanrayku’ Patmos churupi presocharqanku (Apo. 1:9).

Juanqa, wisqʼasqa kachkaspa Apocalipsis librota qillqarqa. Chay libropitaq, Pergamopi wañuchisqa cristiano Antipasmanta parlakun, chay llaqtapiqa, mayta lantista yupaychaq  kanku (Apo. 2:12, 13). Ichá chay wataspiña Romata kamachiq, cristianospis Romata, kamachiqta ima, yupaychanankuta kamachirqa. Mana jina kaptinpis, 112 watapi kamachiq Plinioqa, Bitiniamanta cristianosman, ajinata ruwanankuta mañachkarqaña, chaytataq Trajanoman qillqasqanpi rikunchik.

Trajanoqa, Pliniop ruwasqanta allinpaq qhawarqa, chayrayku romanospa dioskunankuta mana yupaychaq cristianostaqa, wañuchisqa kanankuta nirqa. Chaywanpis nillarqataq: “Juk cristiano iñiyninta qhisachasqanta, diosesninchikmanta mañakuspa rikuchiptinqa, pesachikusqanrayku kacharipunayki tiyan”, nispa.

Romanospaqqa, juk religionpi juk diosllata yupaychana kasqanta nikunanqa, mana allinchu karqa. Chayrayku cristianospa Diosninku, payllata yupaychanankuta munasqanqa, Romanosta mayta phiñachiq. Chantapis, Romap diosesninkuta yupaychaqkunaqa, kamachiqkunata jatunpaq qhawasqankuta rikuchiq kanku. Chayrayku, pillapis mana ajinata ruwaqqa, suyuta wasanchachkasqanta niq kanku. Chaywanpis, Plinio rikurqajina, yaqha tukuy cristianostaqa, ni imawan chayta ruwachiyta atirqankuchu. Paykunaqa, chay ruwayqa Jehovata wasanchaywan, ninakusqanta yacharqanku. Chayrayku, wañuytapis mana manchachikurqankuchu.

Chaykunata yachay, ¿imapi yanapawasunman? Wakin suyuspiqa, banderata, chayri suyumanta wak imasta, yupaychanata nikun. Chiqa cristianosqa, kamachiqkunata jatunpaq qhawanchik (Rom. 13:1). Chaywanpis banderapaq, escudopaq chayri wak imaspaq raymista ruwanku chayqa, Bibliap nisqanta kasukunchik. Chaypitaq Jehovallata yupaychananchik kasqanta yachakunchik, chaypi nin: “Ayqekuychej lantista yupaychanamanta”, “lantismanta waqaychakuychej”, nispa (1 Cor. 10:14; 1 Juan 5:21; Nah. 1:2). Jesuspis nillarqataq: “[Jehová] Diosniykita yupaychanki, pay sapallantataj sirvinki”, nispa (Luc. 4:8). Chayrayku cristianosqa, Diosninchikman chiqa sunqu kayta munanchik.

[5 paginapi sutʼinchaynin]

Chiqa cristianosqa, Jehová Diosllata yupaychanku

[3 paginapi dibujos/fotos]

Ñawpa cristianosqa, lantista, kamachiqkunata ima, mana yupaycharqankuchu

Kamachiq Domiciano

Zeus

[Maymantachus fotos urqhukusqan]

Emperador Domiciano: Todd Bolen/Bible Places.com; Zeus: foto de Todd Bolen/Bible Places.com, tomada en el Museo Arqueológico de Estambul

[4 paginapi dibujo/foto]

Efesopi Cristianosqa, Artemisa diosta yupaychayta qhisacharqanku—Hech. 19:23-41