Jehovaqa llakiy tiempopi munayninta ruwaqta saqillawarqa

Maatje De Jonge-van Den Heuvel kawsayninmanta willariwanchik

JEHOVAP kamachinjina 70 watastaña llamkʼani, 98 watasniyuqñataq kani. Chaywanpis cristianojina kawsaytaqa mana atillarqanichu. Segunda Guerra Mundial kachkaptin, wanachinapaq campamentoman apawarqanku. Chaypiqa iñiyniy llawchʼiyarqa, chayrayku mana allintachu ruwarqani, chaymantataq kunankama mayta pesachikuni. Chaymanta qhipamantaq sinchi llakiypi rikukullarqanitaq. Jehová Diosman mayta agradecekuni, llakiy tiempopi munayninta ruwaqta saqiwasqanrayku.

Kay 1940 watamanta octubre killapi kawsayniy wakjinaman tukurqa. Hilversum sutiyuq llaqtitapi tiyakurqani, chaytaq Países Bajospi, Amsterdam llaqtamanta 24 kilometrosninpi kachkan. Chaypachataq nazispa atiyninpi kachkarqa. May munakuyniyuq qusayqa Jaap de Jonge sutikurqa. Phichqa watañataq casarasqa karqayku, kimsa watayuq kʼacha imillitaykutaq Willy sutikurqa. Wasiykup ladonpi tiyakuq familiaqa may wakcha karqa, pusaq wawasnin mikhunankupaq ñakʼayta ganakuq. Chaywanpis wasinkuman juk waynata waqyarikusqanku, paytaq chaypi mikhuq, puñuq ima. Chayrayku tapukuq kani: “¿Imapaqtaq chay waynatawanraq japʼikunku?”, nispa. Juk kuti mikhunapaq imasta apasqaypi chay wayna precursor kasqanta yacharqani. Paytaq Diospa Reinon ima bendicionestachus apamunanmanta willariwarqa. Chaytaq sunquykama chayarqa, chayrayku chiqa yachachiyta japʼikurqanipacha. Chay watapachataq Jehovaman kawsayniyta qurqani, bautizakurqani ima. Qhipan watanmantaq qusaypis bautizakullarqataq.

Bibliamantaqa pisillata yachakurqani, chaywanpis Jehovap llaqtanman jukchakuchkasqayta sumaqta yacharqani. Gobiernotaq mana chay religión kananta saqirqachu. Yachallarqanitaq achkha hermanos, Diospa Reinonmanta willasqankurayku carcelpi kachkasqankuta. Chayta yachaspapis chay ratopacha wasimanta wasi willayta qallarirqani, wasiymantaq precursoresta, qutuchakuykunata waturikuq hermanosta ima, waqyariq kani. Chantá Amsterdam llaqtamanta hermanos, Bibliamanta publicacionesta apamuwasqaykutapis wasiypi waqaychaq kayku. Paykunaqa, sumaq bicicletaspi allin maytʼusqata apamuq kanku. Chay hermanosqa, hermanosninkuta mayta munakusqankurayku, ni imata manchachikuspa, kawsayninkuta wañuy pataman churarqanku (1 Juan 3:16).

“¿Usqhayllatachu kutimunki mamáy?”

Bautizakusqaymanta suqta killanman, punkuypi kimsa policías rikhurirqanku, paykunaqa imaschus wasiypi kasqanta qhawaq jamusqanku. Wasiypiqa, achkha publicaciones kaqta mana tarirqankuchu, chaywanpis cama urapi pakasqa kaq librosllata tarirqanku. Chay  ratupachataq Hilversumpi kaq policiaman apawarqanku. Rinaypaqqa, imillitayta marqʼariykukurqani, paytaq niwarqa: “¿Usqhayllatachu kutimunki mamáy?”, nispa. “¡Arí wawitay!, kunitan kutimusaq”, nirqani. Chaywanpis 18 killas pasarqa, watiqmanta imillitayta marqʼarikunaypaq.

Imachus pasasqanmanta willarisqaykichik. Juk policía trenpi Amsterdamman, tapunawanpaq apawarqa. Policiasqa, chaypi Hilversummanta kimsa runas Jehovamanta sutʼinchaqkuna kasqankuta willanayta munarqanku. Ñuqataq nirqani: “Lecheta apampuwaq runallata riqsini”, nispa. Chayqa chiqa karqa, imaraykuchus hermanoqa, lecheta wasimanta wasi vendeq. Chantá nillarqanitaq: “Jehovamanta sutʼinchaqchus manachus kasqanta yachanaykichikpaqqa, payta tapuychik, ama ñuqataqa tapuwaychikchu”, nispa. Mana sutʼinchayta munasqayrayku uyaypi saqmawarqanku, wisqʼaykuwarqankutaq chaypiqa, iskay killata qhipakurqani. Qusayqa, maypichus kachkasqayta yachaytawan, mikhunata, pʼachata ima apampuwarqa. Chantá 1941 watamanta agosto killapi, Alemaniamanta, Ravensbrückpi warmispaq wanachina campamentoman apawarqanku, chaytaq Berlinmanta 80 kilometrosninpi kachkan.

“Kallpachakuy ñañáy”

Chayasqaykutawanqa, manaña Jehovamanta sutʼinchaq kanaykupaq firmaptiyku, wasiykuman kutipunaykuta niwarqayku. Chaywanpis mana firmarqanichu. Chayrayku tukuy imasniyta paykunaman qupunay karqa, mana pʼachayuqtaq baño wasiman yaykurqani chaypiqa Países Bajosmanta achkha hermanasta riqsirqani. Chantá juk vasota, platota, cucharata, presospaq pʼachata ima quwarqayku, sutʼi riqsisqa kanaykupaqtaq chay pʼachaqa kimsa puntayup kulli trapowan siraykusqa karqa. Chay tutataq barracón de tránsito nisqapi sutʼiyachiwarqayku. Wisqʼawasqankumantapacha chaypi ñawpaq kutirayku jikʼun jikʼunta waqarikurqani, “¿imataq pasawanqari?”. “¿Machkha tiempotataq kaypi kasaqri?” nirqani. Pisi killasllataraq Bibliamanta yachakusqayrayku, Jehovamanta manaraq sumaqtachu japʼikurqani. Chayrayku astawanraq yachakunay karqa. Qʼayantin listata waqyachkaptinku, Holandamanta juk hermana llakisqata rikuwaspachá, “¡kallpachakuy ñañáy! ¿Imanawasumpunitaqrí?”, nispa niwarqa.

Listata waqyaytawanqa, wak barraconman apawarqayku, chaypitaq Países Bajosmanta, Alemaniamanta ima, achkha hermanas kusiywan japʼiwarqayku. Alemaniamanta wakin hermanasqa, wata kuraqtaña chaypi kachkarqanku. Paykunawan kasqayqa, mayta kallpachawarqa, sunquchawarqataq. Chay barracón, wak barraconesmantaqa, aswan llimphu kasqan mayta tʼukurichiwarqa. Chantapis chaypiqa, suwakuy, saqrata parlay, maqanakuy ima, mana kasqanta tukuy yacharqanku. Wanachina lugar may saqra kaptinpis chay barraconllapi kusisqas kawsakurqanku.

Imaynatachus kawsakusqay

Achkhata llamkʼachiwarqayku, mikhunatataq pisita quwaq kayku. Tutamanta phichqa horastaqa jatariqña kayku, chantá listata waqyaqpacha kanku. Guardiasqa, juk horatapuni jawapi sayachiwaq kayku, paraptinpis chayri ima kaptinpis. Pʼunchaynintin sinchita llamkʼasqaykutawan  tardenpi phichqa horasta listata waqyaytawan, juk chhika caldo mikhunata, tʼantata ima mikhuykuspa, sinchi saykʼusqa puñuykakapullaqtaq kayku.

Lunesmanta sabadokama campopi trigota ruthuspa, larqʼasta pichaspa, khuchi canchata llimphuchaspa ima, llamkʼaq kani. Chay llamkʼay mana atinajina, chʼichiraqtaq kaptinpis sipas kasqayrayku ruwayta atillarqani. Llamkʼachkaspa Bibliamanta takiykunata takisqay kallpachawaq. Chaywanpis qusayta, imillitaytapis mayta faltacharqani.

Mikhunata pisita quwaptiykupis domingo pʼunchaypaq juk chhika tʼantata sapa pʼunchay jallchʼakuq kayku, chay pʼunchaytaq Bibliamanta parlanaykupaq tantakuq kayku. Bibliamanta publicacionesqa, mana kapuwarqaykuchu, chaywanpis Alemaniamanta kuraq hermanas yachachisqankuta sumaqta uyariq kayku. Señorpa Cenanta yuyarinapaq tantakuytapis ruwarqayku.

Phutikusqay, pesachikusqay kallpachakusqay ima

Wakin kutiqa, nazi soldadospaq imastapis ruwanaykuta kamachiwarqayku. Hermanasqa, politicaman mana chhapukusqankurayku mana ruwaqchu kanku, ñuqapis paykunajina manallataq ruwarqanichu. Chayrayku achkha pʼunchaykunata mana mikhunata quwaqchu kayku, listata waqyaspataq horasta sayachiwaq kayku. Juk kuti, chiri tiempopi 40 pʼunchayta juk barraconman wisqʼaykuwarqayku, ni imataq qʼuñikunaykupaq karqachu.

Sapa kuti yuyarichiwarqayku, Jehovamanta sutʼinchaq kasqaykuta qhisachanapaq firmaykuptiykuqa, wasiykuman kutipuyta atisqaykuta. Ravensbrückspi wata kuraqtaña kachkaspa mayta llakikuspa llawchʼiyarqani. Qusayta, imillitaytapis mayta rikuyta munarqani, chayrayku guardiasman rispa qhisachanapaq papelta mañakuspa, firmaykurqani.

Jinata ruwasqayta yachaspa wakin hermanasqa, ñuqamanta karunchakurqanku. Chaywanpis, Alemaniamanta, Hedwigwan Gertrudwan kuraq hermanasqa, chiqamanta munakuwasqankuta niwarqanku. Khuchi canchata llimphuchachkaspataq kʼachamanta imaraykuchus Jehovaman chiqa sunqu kana kasqanta, munakuyninchik jinata ruwanapaq tanqanawanchikta ima, niwarqanku. Paykuna mamasjina qhawawasqanku, munakuwasqanku imaqa, sunquykama chayarqa. * Firmasqayqa, mana allinchu kasqanta yacharqani, chayrayku mana valechipunawankuta munarqani. Juk tarde chayta juk hermanaman willarirqani, ichá chaytataq soldadosta kamachiq uyariwarqayku, imaraykuchus chay chʼisipacha Países Bajosman riq trenpi kachapuwarqanku. Juk warmi capatazpa uyanmanta qaynallaraqpis kamanjina sutʼita yuyarini, payqa jinata niwarqa: “Qamqa, Bibelforscher (Bibliamanta Yachaqaqkuna) kanki, nitaq jaykʼaqpis chayta saqinkichu” nispa, ñuqataq: “Arí, Jehová munaptinqa”, nispa kutichirqani. Sunquypiqa yuyachkallarqanipuni: “¿Imatataq firmasqayta mana valechipunawankupaq ruwaymanrí?”, nispa.

Chay qhisachanapaq papelpi juk chiqanpi jinata nichkarqa: “Kunanmantapacha, Asociación Internacional de Estudiantes de la Biblia nisqamanta kayta saqipusaq”, nispa. Chayta yuyarikuytawan, watiqmanta willayta qallariyta atisqaypi tʼukurirqani. Chayrayku 1943 watamanta enero killapi wasiyman kutimuytawan willayta qallarirqani. Chantapis sumaqta yacharqani, nazis juktawan, Diospa Reinomanta willaqta taripawaspaqa, astawanraq jasutʼinawankuta.

Chantapis Jehovaman chiqa sunqu kasqayta rikuchinaypaq, watiqmanta publicacionesta apaq hermanosta, qutuchakuykunata waturiq hermanosta ima, wasiyman waqyarirqani. Jehovata mayta pachis nini, juktawan payman, llaqtanman ima, munakuyniyta rikuchinayta saqiwasqanmanta.

 Sinchi llakiypi rikukullarqanitaq

Chay jatun maqanakuy tukukunanpaq killasllaña faltachkaptin sinchi llakiypi rikukullarqaykutaq. Kay 1944 watamanta octubre killapi, kʼata wawitayku difteriawan unquykurqa. Kimsa pʼunchayninmantaq qanchis watitayuq wañupurqa.

Kʼata imillitayku wañupusqanqa mayta llakichiwarqayku. Ravensbrückpi ñakʼarisqaypis mana wawaypa wañupusqanmanta sunquy nanawasqanwanqa, kikinchakurqachu. Chayjina llakiypi kachkaptiyku kay Salmo 16:8 nisqan mayta sunquchawarqayku, chaypi nin: “Tata Diospipuni yuyani; pay pañaypi kajtin, mana imapis urmachiwanqachu”. Qusaywanqa, wañusqasta Dios kawsarichimunanpi, mayta atienekurqayku. Chiqa kaqmanta mana karunchakurqaykuchu, sunqu kʼajaywantaq runasman allin willaykunata willarqayku. Qusayqa 1969 watapi wañupurqa, chaykamataq tukuy sunquwan agradecekuspa Jehovap munayninta ruwanaypaq mayta yanapawarqa.

Bendicionesta japʼisqay, kusikusqay ima

Kay qhipa wataspiqa, Diospaq astawan llamkʼaq hermanoswan amigosta ruwakusqay, mayta kusichiwan. Jatun maqanakuy tiempopijina wasiyman qutuchakuykunata waturiq hermanosta waqyarikullanipuni. Chay hermanosmanta, Maarten Kaptein warmin Nelwan wasiypi 13 watasta tiyakurqanku. Chay hermana unquykuptintaq ñuqa wasiypi qhawarqani wañupunan pʼunchaykama. Diospa llaqtanpiqa, chay hermananoswan, chantá qutuchakuyniymanta hermanoswan amigos kasqaykuta may sumaqpaq qhawani.

Kay 1995 watapi Ravensbrückman waqyariwarqanku, unay imaynachus chaypi kawsay kasqanta yuyarinapaq, chaytaq maytapuni kusichiwarqa. Chaypiqa, phichqa chunka wataspi manaña juktawan tinkusqay hermanaswan tinkurqani. Paykunawan tinkusqayqa, maytapuni kusichiwarqa. Chantapis puraqmanta kallpachanakurqayku familiasniykumanta wañupuqkunawan watiqmanta tinkukunaykuta yuyaspa.

Apóstol Pablo, Romanos 15:4 nin: “Diosmanta Qhelqasqapi pacienciakuspa, sonqochakuspataj suyakuyniyoj” kananchikta. Jehovaman mayta pachis nini, chay suyakuyta quwasqanmanta. Chaytaq tukuy sunqu llakiy tiempopipis Paypa munayninta ruwanaypaq yanapawarqa.

[Sutʼinchaynin]

[10 paginapi dibujo/foto]

Jaap qusaywan 1930 watapi

[10 paginapi dibujo/foto]

Imillitay Willy qanchis watitayuq kachkaptin

[12 paginapi dibujo/foto]

Kay 1995 watapi, juktawan tinkusqayku. Ñawpaq filamanta lluqʼi ladonmanta yupaspa, iskay kaq kani