Pachaj watas ñaupajta, may chhika jóvenes wasinkuta saqespa guerraman risharqanku. Suyunkuta munakusqankurayku, may kusiywan rerqanku. Estados Unidosmanta uj soldado, 1914 watapi nerqa: “Jamoj pʼunchaykunamanta may kusisqa kashani, sonqoypis tʼimpurishawan”, nispa.

Chaywanpis chay kusiyninkoqa, manchay llakiyman tukuporqa. Belgicapi Franciapiwan maqanakuy watasta kananta, ni pi yuyarqachu. Chay tiempopi, “May Jatun Maqanakuy”, nispa suticharqanku. Kunantaj chayta Ñaupaj Kaj Guerra Mundial nikun.

May jatun maqanakuypunitaj karqa. Imaraykuchus 10 millones runas wañorqanku, 20 millonestaj imallankupis qholurasqa rikhurerqanku. Chantapis chay guerraqa, uj jatun pantayrayku qallarerqa. Europapi kamachejkunaqa, waj suyuswan chʼampaykunasninkuta mana allinchayta aterqankuchu. Chaynejtataj Jallpʼantinpi uj jatun chʼajwa rikhurerqa. Chaytaj tukuynin runasta mana tukukoj ñakʼariyman yaykucherqa, kunankamataj kashallanpuni.

Ñaupaj Kaj Guerra Mundialqa, mana allinta tanteakusqankurayku qallarerqa. Uj libro nin jina, Europamanta kamachejkunaqa, 1914 wata qʼoñi tiempopi, “qaqa puntapi puriykachaj puñuy machasqa runaman rijchʼakorqanku”. (The Fall of the Dynasties—The Collapse of the Old Order 1905-1922.)

Austriapi reypa sobrinonta wañuchisqankurayku, Europamanta atiyniyoj suyus usqhayllata guerraman yaykorqanku, mana munashajtinkupis. Guerra qallarisqantawan, Alemaniaj kuraj kamachejninta taporqanku: “¿Imaraykutaj kay maqanakuy qallarin?”, nispa. Paytaj llakiywan nisqa: “Ni noqapis yachanichu”, nispa.

Gobiernopi kajkunaqa, guerrata qallarichishaspa ni yuyallarqankupischu imapichus tukunanta. Soldadosrí maqanakuypi kashaspaña repararqanku: gobiernosninku llullakusqankuta, religionninkuta kamachejkunawan llutʼaykuchikusqankuta, ejercitosta kamachejkunataj wasanchasqankuta. ¿Imaynamantá?

Gobiernosqa, guerra allin kausayta apamunanta nerqanku. Alemaniamanta kuraj kamachej nerqa: “Maqanakamuna tiyan, imastachus sayachisqanchejta jarkʼanapaj, ñaupa tatasninchejpa ususninku mana chinkananpaj, qhepaman allinta kausanapajwan”, nispa. Estados Unidospa presidenten Woodrow Wilsontaj nerqa: “Guerraqa runasta nacionninkupi kamachejta ajllanankupaj yanapanqa”, nispa. Chay nisqantaj mayta uyarikorqa. Gran Bretañapi runasqa, “tukuynin guerrasta chinkachinapaj” maqanakusqankuta yuyarqanku. ¡Tukuyninku mayta pantarqanku!

Religionta kamachejkunaqa, guerrapi tukuy sonqo yanapaysikorqanku. Uj libro nin: “Bibliamanta yachachejkuna nisqasqa, runasta guerraman rinankupaj tanqarqanku. Chay maqanakutaj chejninakuyta tukuynejpi juntʼaykucherqa”, nispa (The Columbia History of the World). Chantapis chejninakuyta tukuchinamantaqa, wiñachillarqanku. Cristianospa qallariyninkumanta parlaj libro nin: “Iglesiasta kamachejkunaqa, runasta cheqan ñanta mana purichiyta aterqankuchu, casi tukuyninkutaj mana munarqankuchu. Astawanpis, Diosta munakuyta, suyuta munakuywan kikincharqanku. Tukuy cristiano soldadostataj, Diospa sutinpi wañuchinakunankupaj kallpacharqanku”.

Ejercitosta kamachejkunaqa, ratolla atipanankuta nerqanku. Chaywanpis ni mayqen tropa, chay wañuchinaku maqanakuyta usqhayta tukuchiyta aterqachu. Unay tiempomanta qhelqaj nisqanman jina, waranqa waranqa soldados “ni jaykʼaj rikukusqan ñakʼariyta muchorqanku”. May chhika runas wañojtinkupis, ejercitosta kamachejkunaqa soldadosninkuta maqanaku cheqaman wañunankupaj kachallarqankupuni. Chayraykuchá ashkha soldados oqharikorqanku.

Chay guerra, ¿imastataj runaspaj apamorqa? Chaypi maqanakoj soldado, unay tiempomanta parlaj libropi nin: “Guerraqa [...] runaj yuyayninta, kausaynintawan uj jinayacherqa”, nispa. Arí, guerraqa atiyniyoj suyusta chinkacherqa, manchay sajra tiempotataj qallaricherqa. Chaymantapacha, chʼajwas, oqharikuykunapis sapa pʼunchay tiyan.

¿Imarayku guerra pasayta Jallpʼantinpi manchay llakiy karqa? ¿Guerra kananpunichu karqa? Chayta yachayqa, imaschus qhepaman kananta yachanapaj yanapawasun.