1. ¿Jas bʼantajik nim ubʼanik kukʼut ri Biblia chrij ri Jehová?

¿LA MAT qastzij che utz ta kqanaʼo che kqʼat tzij pa qawiʼ rumal ri ucolor ri qatzʼumal, ri ubʼanik ri qapalaj xuqujeʼ ri ubʼanik ri qacuerpo? Rumal laʼ, qas kojkikotik che Jehová kuqʼat ta tzij pa qawiʼ xa rumal riʼ krilo. Jun kʼutbʼal, are chiʼ Samuel xeril ri e ukʼojol ri Jesé, xril ta ri xril ri Jehová chke. Ri Dios xubʼij che Samuel che jun chke ri alabʼom riʼ kux na qʼatal tzij re Israel. Are kʼu ¿jachin riʼ? Are chiʼ Samuel xril ri Eliab, ri nabʼeʼal, xubʼij: «Are bʼaʼ qas achi waʼ ri xuchaʼ ri Ajawaxel rech kkanaj che ajawinel». Kilitajik che Eliab taqal che kux qʼatal tzij. Are kʼu: «Xubʼij ri Ajawaxel che: ‹Are mayaʼ awach che ri uwachbʼal mawi che ri unim raqan, wetzelam uwach waʼ›». ¿Jas kqetaʼmaj chrij wariʼ? Jehová xubʼij: «Ri winaq are kuya uwach chke taq ri wachbʼal, are kʼu ri in are kinya nuwach che ri animaʼ» (1 Sam. 16:1, 6, 7).

2. Junam rukʼ ri kubʼij Juan 7:24, ¿jasche rajawaxik kqaqʼat ta tzij pa kiwiʼ ri e nikʼaj chi winaq rumal ri kqilo? Chayaʼ jun kʼutbʼal.

² Rumal che oj ajmakibʼ, qonojel chanim kqaqʼat tzij pa kiwiʼ ri e nikʼaj chik rumal ri kibʼantajik (chasikʼij uwach Juan 7:24). Are kʼu kqetaʼmaj ta ronojel chrij jun winaq rumal ri kqilo. Jun kʼutbʼal re. Paneʼ kʼi retaʼm jun kunanel chrij jun jastaq, kretaʼmaj ta ronojel riʼ chrij ri yawabʼ we xaq xiw kkaʼy che. Xaneʼ rajawaxik kutaʼ che ri winaq jas yabʼil uriqom, jachiʼ kqʼoxow wi che o jas kunaʼo. Weneʼ kubʼij che ri winaq che kresaj jun radiografía rech krilo jas kʼax kʼo che. We ri kunanel kubʼan ta wariʼ, weneʼ kuya kunabʼal che, che kutoʼ ta che ri qʼoxom. Junam rukʼ wariʼ,  kojkun taj kqetaʼmaj ronojel chkij ri e qachalal we xaq xiw kqil ri kibʼantajik. Xaneʼ rajawaxik kqil ri qas kʼo pa kanimaʼ. Oj junam ta rukʼ ri Jehová, che kril ronojel ri kʼo pa kanimaʼ ri e nikʼaj chik, rumal laʼ kqil ta ri qas kibʼantajik junam che kubʼan areʼ. Are kʼu kojkunik kqesaj uwach. Chqilaʼ jas kqabʼan che.

3. ¿Jas kojutoʼ wi ri kqetaʼmaj pa wajun kʼutunem riʼ chrij ri xkikʼulmaj e jujun winaq che kubʼij ri Biblia?

³ Jehová keʼutatabʼej ri upatanelabʼ, kril ri kibʼanom kan ojer xuqujeʼ ri ubʼanik ri kikʼaslemal, xuqujeʼ kutoqʼobʼisaj kiwach. Chqilaʼ ri xubʼan che ukʼutik ri e ubʼantajik riʼ rukʼ ri Jonás, Elías, Agar xuqujeʼ Lot, xuqujeʼ kqetaʼmaj na jas kqabʼan che resaxik uwach ri Jehová chrij ri kqachomaj chkij ri e qachalal.

4. ¿Jasche weneʼ kqabʼij tzij chrij ri Jonás?

⁴ Rumal che qetaʼm ta ronojel ri xbʼantaj rukʼ Jonás, weneʼ kqachomaj che sukʼ taj xuqujeʼ utz taj kkubʼsax kʼuxaj chrij. Jehová xubʼij che, che kbʼe pa Nínive rech kubʼij chke ri winaq che ksachisax kiwach. Are kʼu xniman taj, ri Jonás xukʼex ri ubʼe xpaqiʼ pa jun barco, «xanimaj chuwach ri Ajawaxel» (Jon. 1:1-3). Weneʼ oj kqakubʼsaj ta chi qakʼuʼx riʼ chrij xuqujeʼ kqaya ta chi riʼ ri chak che. Are kʼu Jehová xuya chi jumul ri uchak (Jon. 3:1, 2).

5. Are chiʼ kqasikʼij uwach ri kʼo pa Jonás 2:1, 2, 9, ¿jas kqetaʼmaj chrij wajun profeta riʼ?

⁵ Kojkunik kqetaʼmaj jas ri qas ubʼantajik ri Jonás are chiʼ kqil ri chʼawem xubʼan chupam jun nimalaj kar (chasikʼij uwach Jonás 2:1, 2, 9). Wajun chʼawem riʼ, are jun chke ri kʼi chʼawem che xubʼano, kojutoʼ rech kqil ri qas ubʼantajik ri Jonás. Ri tzij che xukojo kukʼutu che are jun achi che kmachʼachʼik, che kmaltyoxinik xuqujeʼ sibʼalaj kraj kunimaj ri Jehová rukʼ ronojel ranimaʼ. Rumal laʼ Jehová xkʼojiʼ jun utz uchomanik chrij ri Jonás, xuta ri uchʼawem xuqujeʼ xukoj na che qʼaxal tzij.

6. ¿Jasche rajawaxik che keqatatabʼej ri e nikʼaj chik?

⁶ Rech qas keqatatabʼej ri e nikʼaj chik, rajawaxik kojmachʼachʼik xuqujeʼ kʼo qapaciencia. Utz che kqakoj qachuqʼabʼ, rumal oxibʼ jastaq. Nabʼe, we qas ta keqatatabʼej weneʼ kqabʼij jastaq che qas ta utz. Ukabʼ, kojutoʼ rech kqachʼobʼ ri kunaʼ ri  qachalal xuqujeʼ kqachʼobʼo jasche kubʼan ri jastaq. Wariʼ kojutoʼ rech kqanaʼ ri kunaʼo. Xuqujeʼ, urox, weneʼ kqatoʼ jun qachalal rech kretaʼmaj chrij ri qas kunaʼo. Jujun taq mul, ri winaq kuchʼobʼ ta ri kunaʼo kʼa chi kutzijoj (Prov. 20:5). Jun kʼamal bʼe che kpatanin pa Asia kubʼij: «Knaʼtaj chwe ri xinbʼano rumal che xintaʼ ta nabʼe ri tajin kkʼulmatajik. Jumul xinbʼij che jun qachalal che rajawaxik utz kubʼan che ri ucomentario pa ri riqbʼal ibʼ. Tekʼuriʼ xwetaʼmaj che ri qachalal kkun ta más kusikʼij uwach wuj xuqujeʼ kukoj uchuqʼabʼ rech kuya ucomentario». Rajawaxik che ri e kʼamal bʼe nabʼe kketaʼmaj na chrij jun jastaq tekʼuriʼ kekunik kkiya ri pixabʼ (Prov. 18:13).

7. ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri xubʼan Jehová rukʼ Elías?

⁷ E jujun qachalal qas ta kekunik kkibʼij ri kkinaʼo rumal ri kikʼulmam pa ri kikʼaslemal, ri kicultura o ri kibʼantajik. ¿Jas rajawaxik kqabʼano rech kubʼij chqe ri kʼo pa ranimaʼ? Chnaʼtaj chqe ri xubʼan Jehová rukʼ Elías are chiʼ xanimaj chuwach ri Jezabel. Elías chanim ta xubʼij che ri Jehová ri kunaʼo. Are kʼu Jehová qas xutatabʼej. Tekʼuriʼ xuya uchuqʼabʼ xuqujeʼ xuya jun chak che, che nim ubʼanik (1 Rey. 19:1-18). Weneʼ rajawaxik tiempo chke ri e qachalal rech kkikubʼsaj kikʼuʼx chqij xuqujeʼ kkibʼij chqe ri kʼo pa kanimaʼ. We kʼo qapaciencia junam rukʼ ri Jehová, kqachʼak ri kachilanik, rukʼ ri tiempo kkibʼij chqe ri kkinaʼo. Are chiʼ kkibʼan wariʼ utz che qas keqatatabʼej.

8. Junam rukʼ ri kubʼij Génesis 16:7-13, ¿jas xubʼan Jehová che utoʼik ri Agar?

⁸ Agar, ri rajikʼ ri Sarái, qas ta xuchomaj ri xubʼano are chiʼ xux rixoqil ri Abrán. Are chiʼ xux yawabʼ ixoq, xutzeʼj uwach ri Sarái rumal che e kʼo ta ral. Sarái xukʼajisaj uwach rumal laʼ Agar xanimaj bʼik (Gén. 16:4-6). Rumal che oj ajmakibʼ, weneʼ kqachomaj che taqal che ri Agar xuriq kʼax. Are kʼu ri Jehová retaʼm uwach ri Agar. Xutaq lo jun ángel rech kutoʼ che ukʼexik ri ubʼantajik xuqujeʼ rech ktewchixik. Agar xrilo che Jehová raluchim ri kubʼano xuqujeʼ retaʼm ri tajin kukʼulmaj. Rumal laʼ, rukʼ ronojel ranimaʼ xubʼij wariʼ: «Ri Dios ri kinukaʼyej» (chasikʼij uwach Génesis 16:7-13).

9. ¿Jas retaʼm ri Jehová chrij ri Agar?

⁹ ¿Jas retaʼm ri Jehová chrij ri Agar? Retaʼm ri xukʼulmaj ojer xuqujeʼ ri tajin kukʼulmaj (Prov. 15:3). Agar are egipcia, are kʼu kʼo pa rachoch jun familia hebrea. ¿La xunaʼo che xaq utukel? ¿La xubʼisoj ri ufamilia xuqujeʼ ri utinamit? Xuqujeʼ, xaq xiw ta ri areʼ ri rixoqil Abrán. Ojer ri Dios xuyaʼo che ri upatanelabʼ kkʼojiʼ kebʼ u oxibʼ kixoqil. Are kʼu are ta laʼ ri xraj ri Jehová are chiʼ xubʼan ri e winaq (Mat. 19:4-6). Qastzij riʼ che chkixoʼl ri ixoqibʼ riʼ xkʼojiʼ celos xuqujeʼ oyowal. Qastzij che Jehová retaʼm che utz ta ri xubʼan Agar che ri Sarái, are kʼu xuchʼobʼ ri kunaʼo xuqujeʼ ri ukʼulmam pa ri ukʼaslemal.

10. ¿Jas kqabʼano rech qas kqetaʼmaj kiwach ri e qachalal?

¹⁰ Kojkunik kqesaj uwach ri Jehová are chiʼ kqakoj qachuqʼabʼ che uchʼobʼik ri kkinaʼ ri e nikʼaj chik. Rumal laʼ qas chqetaʼmaj kiwach ri e qachalal. Chojtzijon kukʼ are chiʼ majaʼ kumaj ri riqbʼal ibʼ xuqujeʼ chiʼ kkʼisik, cheqachilaj che utzijoxik ri utzij ri Dios xuqujeʼ we kojkunik cheqasikʼij che utijik jun kiwa. Are chiʼ kqabʼan wariʼ, weneʼ kqilo che ri qachalal che qas ta kchʼawik xa ta kubʼan nim che ribʼ, jun  qachalal qʼinom xa ta kuloqʼoqʼej ri pwaq xaneʼ ksipanik o che jun familia che matam kopan pa ri riqbʼal ibʼ weneʼ xa kʼo kʼax tajin kkikʼulmaj (Job 6:29). Qastzij, che xa ta kqaj kqanim qibʼ «pa ronojel» ri kikʼaslemal (1 Tim. 5:13). Are kʼu utz che kqetaʼmaj kiwach ri e qachalal xuqujeʼ ri kikʼulmam pa ri kikʼaslemal. Wariʼ kojutoʼ rech kqachʼobʼ ri kibʼantajik.

11. ¿Jasche rajawaxik che ri e kʼamal bʼe kketaʼmaj kiwach ri e qachalal?

¹¹ Rajawaxik che ri e kʼamal bʼe qas kketaʼmaj kiwach ri e qachalal che e kʼo pa ri congregación. Chqilaʼ jun kʼutbʼal re jun kʼamal bʼe re circuito ubʼiʼ Artur. Areʼ xuqujeʼ jun qachalal chik xebʼe che usolixik jun qachalal ixoq che qas ta kchʼawik xuqujeʼ utz krilo kkʼojiʼ utukel. Artur kubʼij: «Xqetaʼmaj che xkam ri rachajil are chiʼ xa kebʼ oxibʼ junabʼ e kʼulanik. Paneʼ uriqom kʼi kʼax, areʼ xukʼut uloqʼoqʼexik ri Jehová chkiwach ri e kebʼ ral. Are kʼu kimik qas ta chi kkunik kkaʼyik xuqujeʼ uriqom nimalaj bʼis. Are kʼu ri uloqʼoqʼebʼal xuqujeʼ ri ukojonik chrij ri Jehová qajinaq ta uchuqʼabʼ. Xqachʼobʼo che kʼo kqetaʼmaj chrij ri utzalaj ukʼutbʼal» (Filip. 2:3). Wajun kʼamal bʼe riʼ re circuito kukoj uchuqʼabʼ che resaxik uwach ri Jehová, che retaʼm kiwach ri sukʼalaj taq upatanelabʼ xuqujeʼ retaʼm ri kʼax kkichʼijo (Éx. 3:7). We ri kʼamal bʼe ketaʼm kiwach ri e qachalal, kekunik kkiya ri tobʼanik che kajwataj chke.

12. ¿Jasche utz ri xubʼan ri qachalal ubʼiʼ Yip Yee che xretaʼmaj más uwach jun qachalal pa ri ucongregación?

¹² Are chiʼ kqetaʼmaj uwach jun qachalal che utz ta kqil ri ubʼantajik, weneʼ kqetaʼmaj na jasche jeʼ ubʼantajik wariʼ. Are waʼ ri xukʼulmaj jun qachalal ubʼiʼ Yip Yee re ri tinamit re Asia. Kubʼij: «Jun qachalal rech ri nucongregación sibʼalaj ko kchʼawik. Xinchomaj che xa kʼo ta ukʼixbʼal. Tekʼuriʼ, are chiʼ xinel rukʼ che utzijoxik ri utzij ri Dios, xwetaʼmaj che keʼutoʼ ri utat unan che ukʼayixik kar pa ri kʼaybʼal. Rajawaxik ko kchʼawik rech kbʼe ri ukʼay». Xuqujeʼ xubʼij: «Xwetaʼmaj che rech kqachʼobʼ ri keriqitaj wi ri e qachalal rajawaxik kqetaʼmaj más chkij». Kʼax ubʼanik, are kʼu chiʼ kqetaʼmaj kiwach ri e qachalal junam che kubʼij ri Biblia, tajin kqesaj uwach ri Jehová che keʼuloqʼoqʼej «konojel winaq» (1 Tim. 2:3, 4 Ri Tyoxlaj Wuj; 2 Cor. 6:11-13).

13. Junam rukʼ ri kubʼij Génesis 19:15, 16, ¿jas xkibʼan ri ángeles are chiʼ ri Lot xbʼeyetajik xuqujeʼ jasche?

¹³ Pa jun bʼantajik nim ubʼanik, Lot chanim taj xunimaj ri Jehová. Kebʼ ángeles xeʼopan cho rachoch xuqujeʼ xkibʼij che, che kresaj bʼi ri ufamilia, rumal che ri tinamit Sodoma ksachisax na uwach (Gén. 19:12, 13). Are kʼu, aqʼabʼil che ri jun qʼij chik, Lot xuqujeʼ ri ufamilia e kʼo na pa ri kachoch. Ri ángeles xkibʼij chi jumul che ri Lot ri kkʼulmatajik, are kʼu «xbʼeytaj kʼu ri Lot». Weneʼ kqachomaj che xa kniman taj. Are kʼu ri Jehová xkʼistaj ta ukʼuʼx rukʼ. Xaneʼ, «xel ukʼuʼx ri Ajawaxel che», rumal laʼ ri ángeles xkikʼam bʼi ri Lot xuqujeʼ ri ufamilia che kiqʼabʼ xuqujeʼ xekesaj bʼi pa ri tinamit (chasikʼij uwach Génesis 19:15, 16).

14. ¿Jasche xel ukʼuʼx ri Jehová che ri Lot?

¹⁴ ¿Jasche xel ukʼuʼx ri Jehová che ri Lot? Weneʼ rumal kʼi jastaq. Weneʼ ri Lot kraj taj kuya kan ri rachoch rumal che kuxibʼij ribʼ chke ri e winaq che e kʼo naqaj che Sodoma. Are kʼu xaq xiw ta wariʼ ri kyaʼow kʼax. Weneʼ utom chkij ri kebʼ qʼatal tzij che xetzaq pa jun nimalaj jul che kʼo naqaj che Sodoma (Gén. 14:8-12). Weneʼ kubʼisoj ri rixoqil xuqujeʼ ri e umiʼal. Xuqujeʼ, rumal che are jun qʼinom achi, qastzij riʼ che kʼo jun utzalaj rachoch (Gén. 13:5, 6). Are kʼu, rumal ta we jastaq riʼ mat xunimaj ri Jehová chanim. Are kʼu ri Dios are ta xchoman chrij ri utz taj xubʼan ri Lot, xaneʼ xuchomaj che are jun «sukʼalaj achi» (2 Ped. 2:7, 8).

15. ¿Jas rajawaxik kqabʼano rech chanim taj kqaqʼat tzij pa uwiʼ jun winaq?

¹⁵ Chqakojoʼ qachuqʼabʼ che uchʼobʼik ri kunaʼ jun winaq, are ta chanim kqaqʼat tzij pa uwiʼ. Verónica, jun Testigo rech Jehová pa Europa, xraj xubʼan wariʼ. Kubʼij: «Kʼo jun qachalal ixoq che amaqʼel kʼo royowal. Man kʼo ta kerachilaj. Jujun taq mul, kinxibʼij wibʼ kintzijon rukʼ. Are kʼu xinchomaj we ta in kinriq wajun kʼax riʼ utz kwil riʼ che jun wachiʼl kinutoʼ. Tekʼuriʼ  xintaʼ che jas kunaʼo, kʼateʼ riʼ xumaj ubʼixik chwe, kimik riʼ qas kinchʼobʼ ri kunaʼo».

16. ¿Jasche rajawaxik kqataʼ che ri Jehová che kojutoʼ rech kojchoman más chrij ri kkinaʼ ri e nikʼaj chik?

¹⁶ Xaq xiw ri Jehová qas kuchʼobʼ ri kojriqitaj wi (Prov. 15:11). Rumal laʼ chqataʼ che, che kojutoʼ che rilik ri utz taq bʼantajik che areʼ kril chke ri e nikʼaj chik xuqujeʼ ri kqabʼan che ukʼutik che kojok il chke. Ri chʼawem xutoʼ jun qachalal ubʼiʼ Anzhela rech kchoman más chrij ri kkinaʼ ri e nikʼaj chik. Jun qachalal ixoq re ri ucongregación xukʼex ri ubʼantajik. Anzhela kubʼij: «Kʼax ta uyoqʼik xuqujeʼ uxutuxik. Are kʼu xintaʼ che ri Jehová che kinutoʼ rech kinchʼobʼ ri tajin kunaʼo». ¿La xuta ri Jehová ri uchʼawem? Areʼ kubʼij: «Jun qʼij, junam xojel che utzijoxik ri utzij ri Dios tekʼuriʼ kʼi taq horas xojtzijonik. Rukʼ ronojel wanimaʼ xintatabʼej ri xubʼij. Kimik kinnaʼ loqʼoqʼebʼal che xuqujeʼ kwaj kintoʼ».

17. ¿Jas rajawaxik kqakoj qachuqʼabʼ che ubʼanik?

¹⁷ Kojkun taj kqachaʼ e jachin ri qachalal taqal chke kqakʼut wi utzilal. Konojel kkiriq kʼax, junam rukʼ Jonás, Elías, Agar xuqujeʼ Lot. Weneʼ jujun chke xa xkitzukuj ri kʼax kkiriqo. Are kʼu, chqachomaj, ¿la kʼo ta jumul qabʼanom jastaq che uyaʼom kʼax chqe? Rumal laʼ, utz che ri Jehová kubʼij chqe che kojchoman chrij ri kkinaʼ ri e nikʼaj chik (1 Ped. 3:8). Are chiʼ kqabʼan ri kubʼij chqe, kqabʼano che kkʼojiʼ jamaril pa ri utzalaj qafamilia che kʼo cho ronojel uwach Ulew. Rumal laʼ, chqakʼutuʼ che kojok il chke ri e qachalal xuqujeʼ chel qakʼuʼx chke.