1. ¿Jas weneʼ kqachomaj are chiʼ kojchoman chrij ronojel ri ubʼanom ri Jehová?

ARE CHIʼ kojchoman chrij ronojel ri kajulew, weneʼ kqanaʼo junam rukʼ ri xunaʼ ri David che xutaʼ wariʼ che ri Jehová pa ri uchʼawem: «Are taq kinwil ri kaj ri qas lal xbʼanow la, ri ikʼ xuqujeʼ taq ri chʼumil ri xekoj la chuwach, kinchomaj: ¿Jas kux ri winaq? ¿Jas kux ri rijaʼl ri winaq? ¿Jasche knaʼtaj che la, xuqujeʼ kok kʼu la il che?» (Sal. 8:3, 4). Junam rukʼ ri David, weneʼ kojchoman chrij che sibʼalaj oj nitzʼ chkiwach taq ri chʼumil, rumal laʼ kqamayo che ri Jehová nim kojril wi. Are kʼu, junam rukʼ ri kqil na, ri Jehová xaq xiw ta nim xeril ri Adán y ri Eva, xaneʼ xubʼano che keʼux ufamilia.

2. ¿Jas xraj ri Jehová che kkibʼan ri e nabʼe taq ralkʼwal pa ri uwach Ulew?

² Ri Adán y ri Eva are ri nabʼe taq ralkʼwal ri Jehová pa ri uwach Ulew y ri areʼ are ri kiTat che sibʼalaj keʼuloqʼoqʼej. Ri Jehová xraj che kekʼojiʼ pa ri ufamilia, xubʼij chke: «Chekʼol kʼi iwalkʼwal; chinojisaj ri uwach Ulew, chixtaqan puwiʼ» (Gén. 1:28). Areʼ kraj che kekʼojiʼ kalkʼwal y kkichajij ri uwach Ulew. Wet xeniman ri Adán y ri Eva che ri Jehová, ri e areʼ y ri e kalkʼwal amaqʼel ta riʼ xekʼojiʼ pa ri ufamilia.

3. ¿Jasche kqabʼij che ri Jehová xuya jun utz kikʼolbʼal ri Adán y ri Eva pa ri ufamilia y che nim xeril wi?

³ Ri Jehová nim xeril wi ri Adán y ri Eva rumal che xuya jun utz kikʼolbʼal pa ri ufamilia. Are chiʼ ri David tajin kchʼaw chrij ri xbʼan che ubʼanik ri winaq, xubʼij wariʼ che ri Jehová:  «Man are ta kʼu nim na uqʼij xbʼan la chkiwach ri taqoʼnibʼ aj kaj, xkoj la ucorona xyaʼ la juluwem che xuqujeʼ nim ilik» (Sal. 8:5). Qastzij wi che ri Dios más nim ri chuqʼabʼ, ri chomanik y ri nojibʼal xuya chke ri ángeles chkiwach ri e winaq (Sal. 103:20). Ri e tzij «man are ta kʼu nim na uqʼij xbʼan la chkiwach ri taqoʼnibʼ aj kaj» kraj kubʼij che xa jubʼiqʼ kjunamataj ta ri kibʼantajik ri winaq kukʼ ri ángeles. ¡Sibʼalaj mayibʼal! Are chiʼ ri Jehová xeʼubʼan ri nabʼe taq qatat qanan, xuya jun jeʼlikalaj kikʼaslemal.

4. ¿Jas xkikʼulmaj ri Adán y ri Eva, y jas kqil na pa wajun kʼutunem?

 ⁴ Are kʼu, sibʼalaj bʼisobʼal che ri Adán y ri Eva nim ta xkil wi ri kikʼolbʼal pa ri ufamilia ri Jehová. Junam rukʼ ri kqil na pa wajun kʼutunem, ri xkibʼano xuya kʼi kʼaxkʼolil chke e areʼ y chke ri e kalkʼwal. Are kʼu, ri Jehová ukʼexom ta ri qas xraj xubʼan pa ri utikitajik ri uwach Ulew: kraj che ri e winaq kenimanik amaqʼel keʼux ralkʼwal. Nabʼe chqilaʼ jas ubʼanom ri Jehová che ukʼutik chqawach che nim kojril wi. Tekʼuriʼ kqanikʼoj na jas kqabʼano rech kqakʼut kimik che kqaj kojkʼojiʼ pa ri ufamilia. Chukʼisbʼal, kojchʼaw na chrij ri tewchibʼal che kkiriq pa ronojel ri kikʼaslemal ri e ralkʼwal ri Jehová cho ri uwach Ulew.

5. ¿Jas kqabʼan che ukʼutik che kojmaltyoxin che ri Dios rumal che xojubʼano junam rukʼ areʼ?

⁵ Ri Jehová nim kojril wi rumal che xojubʼano junam rukʼ areʼ (Gén. 1:26, 27). Rumal che junam ri qabʼantajik rukʼ ri Dios kojkunik kqakʼut kʼi chke ri e utz taq ubʼantajik, junam rukʼ ri loqʼoqʼebʼal, ri toqʼobʼisal wachaj, ri jikomal y ri sukʼilal (Sal. 86:15; 145:17). Are chiʼ kqakoj qachuqʼabʼ che kikʼutik utz taq bʼantajik, nim kqil wi ri Jehová y kqakʼut chuwach che kojmaltyoxinik (1 Ped. 1:14-16). Sibʼalaj kojkikotik we kqabʼan ronojel ri jastaq che kqaj chuwach ri Qatat che kʼo pa ri kaj. Rumal che ri Jehová xojubʼano junam rukʼ areʼ, kojkunik kojux winaq che kraj kekʼojiʼ pa ri ufamilia.

6. ¿Jasche kqabʼij che ri Jehová nim xeril wi ri winaq are chiʼ xubʼan ri uwach Ulew?

⁶ Ri Jehová xuya jun jeʼlikalaj qakʼolbʼal. Are chiʼ majaʼ kuya kikʼaslemal ri Adán y ri Eva, ri Dios xubʼan ri uwach Ulew rech kekʼojiʼ ri winaq chuwach (Job 38:4-6; Jer. 10:12). Rumal che sibʼalaj utz y ksipanik, xubʼan kʼi jastaq rech kojkikotik (Sal. 104:14, 15, 24). Xresaj utiempo rech xchoman chrij ronojel ri ubʼanom y «xril kʼu [...] ronojel ri ubʼanom sibʼalaj utz xelik» (Gén. 1:10, 12, 31). Nim xeril wi ri e winaq rumal che xuya ri «taqanik» pa kiqʼabʼ rech kekilij ri jeʼlalaj taq jastaq pa ri uwach Ulew (Sal. 8:6). Ri Dios kraj che pa ronojel ri kikʼaslemal ri e winaq kkichajij ri jeʼlikalaj taq jastaq che ubʼanom. ¿La qanaqʼatisam qibʼ che uyaʼik maltyoxinik che ri Jehová rumal wariʼ?

7. ¿Jas kubʼan Josué 24:15 che ukʼutik che kojkunik kqachaʼ jas ri kqaj?

⁷ Ri Jehová uyaʼom bʼe chqe kqachaʼ jas ri kqaj. Rukʼ wariʼ, kojkunik kqachaʼ jas kqabʼan pa ri qakʼaslemal (chasikʼij uwach Josué 24:15). Ri qaDios che sibʼalaj kojuloqʼoqʼej kkikotik are chiʼ krilo che kqaj kqapatanij (Sal. 84:11; Prov. 27:11). Pa jalajoj jastaq re ri qakʼaslemal kojkunik utz kqabʼan che uchaʼik ri kqaj. Chqilampeʼ ri kʼutbʼal xuya ri Jesús chqawach.

8. Chabʼij ri xubʼan ri Jesús che ukʼutik che utz ri xuchaʼ ubʼanik.

⁸ Ri Jesús amaqʼel are xchoman chrij  ri rajawaxik chke ri e nikʼaj chik, oj xuqujeʼ kojkunik kqesaj uwach. Jumul, ri Jesús y ri rapóstoles sibʼalaj e kosinaq, rumal laʼ xkitzukuj jun kʼolbʼal che ktzʼinowik rech keʼuxlanik. Are kʼu, xekun taj xeʼuxlanik rumal che sibʼalaj e kʼi winaq xeʼopanik jawi e kʼo wi rech kkitatabʼej ri kukʼut ri Jesús. Ri areʼ xpe ta royowal, xaneʼ xutoqʼobʼisaj kiwach konojel y «xuchaplej kitijoxik chke kʼi jastaq» (Mar. 6:30-34). Are chiʼ kqakoj ri qatiempo, ri qachuqʼabʼ junam rukʼ ri xubʼan ri Jesús rech keqatoʼ ri e nikʼaj chik, tajin kqaya uqʼij ri qaTat kʼo pa ri kaj (Mat. 5:14-16). Y jeriʼ kqakʼutu che kqaj kojkʼojiʼ pa ri ufamilia.

9. ¿Jas rumal rajawaxik kemaltyoxin ri e tat nan?

⁹ Ri Jehová xuya qakʼaslemal rech kojkunik kekʼojiʼ qalkʼwal, keqatijoj rech kkiloqʼoqʼej y kkipatanij areʼ. We e kʼo awalkʼwal, ¿la nim kawil wi wajun jeʼlikalaj sipanik? Paneʼ ri Jehová uyaʼom nimalaj chuqʼabʼ chke ri ángeles rech kkibʼan mayibʼalalaj taq jastaq, uyaʼom ta chke rech kekʼojiʼ kalkʼwal. Rukʼ wariʼ, ri e tat nan rajawaxik kkimaltyoxij wajun jeʼlikalaj eqeleʼn. Yaʼom jun jeʼlikalaj kichak rech kekitijoj ri e kalkʼwal «rukʼ pixbʼenik [...] che ri utzij ri Ajawaxel» (Efes. 6:4; Deut. 6:5-7; Sal. 127:3). Rech ri e tat nan kkiriq ta kʼax che kikʼiyisaxik ri e kalkʼwal, ri utinamit ri Dios uyaʼom kʼi tobʼanik chke; junam rukʼ ri jalajoj taq wuj che elesam pa ri uTzij ri Dios, ri videos, ri e bʼix y ri kʼutunem che e kʼo pa jw.org. Rukʼ wariʼ, kqʼalajinik che ri qaTat pa ri kaj y ri uKʼojol kekiloqʼoqʼej ri e qalkʼwal (Luc. 18:15-17). Sibʼalaj kkikot ri Jehová are chiʼ krilo che ri e tat nan kkikubʼsaj kikʼuʼx chrij areʼ y kkikoj ronojel kichuqʼabʼ che kichajixik ri e kalkʼwal. Ri e tat nan che jewaʼ kkibʼano, tajin kekitoʼ ri e kalkʼwal rech kekʼojiʼ pa ri ufamilia ri Jehová pa ronojel kikʼaslemal.

10, 11. ¿Jas utzilal kkiriq ri e winaq rumal che ri Jehová xutaq lo ri uKʼojol rech xutoj ri qamak?

¹⁰ Ri Jehová xutaq lo ri uKʼojol rech kojkʼojiʼ chi jumul pa ri ufamilia. Junam rukʼ ri xqil pa ri  párrafo 4, ri Adán y ri Eva nim ta xkil wi ri kikʼolbʼal pa ri ufamilia ri Jehová xuqujeʼ oj xojkiya kan pa kʼaxkʼolil (Rom. 5:12). Rumal che ri Adán y ri Eva rukʼ tzʼaqat kichomanik xeniman taj, taqal chke che xeʼelesax bʼi pa ri ufamilia ri Dios. ¿Jas kʼu kkʼulmataj kukʼ ri e kalkʼwaʼl? Rumal ri uloqʼoqʼebʼal ri Jehová, xraj che ri e nimanel taq winaq kekʼojiʼ chi jumul pa ri ufamilia. ¿Jas xubʼan che ubʼanik? Xutaq lo ri Jesucristo rech xutoj ri qamak (Juan 3:16; Rom. 5:19). Rukʼ ri ukamikal ri Jesús, e kʼo 144,000 sukʼ taq winaq kekunik keʼux chi jumul e ralkʼwal (Rom. 8:15-17; Apoc. 14:1).

¹¹ Xuqujeʼ, sibʼalaj e kʼi winaq tajin kkibʼan ri kraj ri Dios. Kʼo keyebʼal che qas keʼux na ufamilia are chiʼ kqʼax ri nimalaj kʼax chukʼisbʼal ri 1,000 junabʼ (Sal. 25:14; Rom. 8:20, 21). Rumal ri keyebʼal, kimik kkibʼij chi «[ki]Tat» che ri Jehová, ri Yaʼowinaq kikʼaslemal (Mat. 6:9). Xuqujeʼ, ri e winaq che kekʼastaj lo pa ri kamikal, kketaʼmaj na jas rajawaxik kkibʼano y ri winaq che kenimanik keʼux ufamilia ri Jehová.

12. ¿Jas pregunta kqatzalij na uwach?

¹² Junam rukʼ ri qilom, kʼo kʼi jastaq ubʼanom ri Jehová rech kukʼutu che nim keril wi ri e winaq. Kubʼij chi ralkʼwal chke ri e chaʼom kebʼe pa ri kaj, y ri e kʼiʼalaj winaq che kʼo keyebʼal pa ri kotzʼiʼjalaj uwach Ulew xuqujeʼ keʼux na e ralkʼwal (Apoc. 7:9). ¿Jas kojkunik kqabʼan kimik rech kqakʼut chuwach ri Jehová che kqaj kojux ufamilia pa ronojel ri qakʼaslemal?

13. Junam rukʼ ri kubʼij Marcos 12:29, 30, ¿jas rajawaxik kqabʼano we kqaj che pa ronojel ri qakʼaslemal kojkʼojiʼ pa ri ufamilia ri Jehová?

¹³ Chqapatanij ri Jehová rukʼ ronojel qanimaʼ rech kqakʼutu che kqaloqʼoqʼej (chasikʼij uwach Marcos 12:29, 30). Ri Dios rukʼ loqʼoqʼebʼal usipam kʼi jastaq chqe y jun chke ri más nim ubʼanik are che kojkunik kqaqʼijilaj. Are chiʼ kojniman che, kqakʼutu che qas kqaloqʼoqʼej (1 Juan 5:3). Jun chke ri e taqanik are ri xubʼij kan ri Jesús, che rajawaxik keqatoʼ ri winaq rech kkibʼan kiqasanjaʼ (Mat. 28:19). Ri Jesús xuqujeʼ xubʼij kanoq che rajawaxik kqaloqʼoqʼelaʼ qibʼ qonojel (Juan 13:35). Ri e winaq che kkibʼan ri kubʼij ri Biblia, kekunik kekʼojiʼ pa ri ufamilia ri Jehová (Sal. 15:1, 2).

14. ¿Jas kqabʼan che ukʼutik che keqaloqʼoqʼej ri e nikʼaj chik? (Mateo 9:36-38; Romanos 12:10).

¹⁴ Cheqaloqʼoqʼej ri e nikʼaj chik. Ri loqʼoqʼebʼal are ri bʼantajik más nim ubʼanik kʼo rukʼ ri Jehová (1 Juan 4:8). Ri Areʼ xojuloqʼoqʼej are chiʼ majaʼ kqetaʼmaj uwach (1 Juan 4:9, 10). Kqesaj uwach ri Jehová are chiʼ keqaloqʼoqʼej ri e nikʼaj chik (Efes. 5:1). Ri kqabʼan che ukʼutik che keqaloqʼoqʼej ri e winaq are che keqatoʼ che retaʼmaxik uwach ri Jehová pa ri tiempo che kʼa kʼo na (chasikʼij uwach Mateo 9:36-38). Rukʼ wariʼ, tajin kqaya bʼe chke rech kekʼojiʼ pa ri ufamilia ri Dios pa ri petinaq. Are chiʼ jun winaq kubʼan uqasanjaʼ, rajawaxik amaqʼel kqaloqʼoqʼej y nim kqil wi (1 Juan 4:20, 21). Jun kʼutbʼal, we kʼo jun jastaq xuchaʼ ubʼanik, chqakubʼsaj qakʼuʼx chrij, maqakʼaqalaʼ tzij chrij y maqachomaj che xaq xiw kchoman chbʼil ribʼ. Xaneʼ, nim chqilaʼ wi y chqachomaj che are más nim ubʼanik chqawach (chasikʼij uwach Romanos 12:10; Filip. 2:3).

15. ¿Jachin rajawaxik kqatoqʼobʼisaj kiwach y kqakʼut utzilal chke?

¹⁵ Chqatoqʼobʼisaj kiwach y chqakʼutu utzilal chke konojel winaq. We kqaj kojkʼojiʼ pa ronojel qakʼaslemal pa ri ufamilia ri Dios, rajawaxik kqabʼan ri kukʼut ri Biblia. Jun kʼutbʼal, ri Jesús xukʼut kanoq che rajawaxik kqatoqʼobʼisaj kiwach y kqakʼut utzilal chke konojel winaq, xuqujeʼ ri e qakʼulel (Luc. 6:32-36). Weneʼ kqachomaj che kʼax ubʼanik wariʼ. We jeriʼ, rajawaxik kojchoman junam rukʼ ri Jesús y kqabʼan qe ri xubʼan areʼ. Are chiʼ rukʼ ronojel qanimaʼ kqanimaj ri kubʼij ri Jehová y kqesaj uwach ri Jesús, tajin kqakʼut chuwach ri Qatat kʼo pa ri kaj che kqaj kojkʼojiʼ pa ronojel qakʼaslemal pa ri ufamilia.

16. ¿Jas kqabʼano rech kqatzʼilobʼisaj ta ri ufamilia ri Jehová?

¹⁶ Maqatzʼilobʼisaj ri ufamilia ri Jehová. Pa ri familia, ri akʼalabʼ kkesaj kiwach ri e nimaʼq chik. We ri e nimaʼq chik kkinimaj ri kubʼij ri Biblia, kkiya jun utz kʼutbʼal chkiwach ri akʼalabʼ. Are kʼu we kkibʼan itzel taq jastaq, weneʼ je kkibʼan ri akʼalabʼ. Junam rukʼ ri kkʼulmataj pa ri ufamilia ri Jehová. We jun cristiano kuya kan upatanixik ri Jehová y kux apóstata o kumaj makunik kukʼ achijabʼ ixoqibʼ, weneʼ je kkibʼan ri e nikʼaj chik. Ri kebʼanow wariʼ, kkitzʼilobʼisaj ri ufamilia ri Jehová (1 Tes. 4:3-8). Maqabʼan ri e jastaq riʼ rumal che xa kubʼan kʼax che ri qachilanik rukʼ ri qaTat kʼo pa ri kaj che sibʼalaj kojraj.

17. ¿Jas utz taj kqachomaj y jasche?

¹⁷ Chqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri Jehová, chrij ta ri jastaq re ri uwach ulew. Ri Jehová kubʼij che we are qas keqilij ri jastaq re ri qakojonik y nim kqil wi ri kubʼij ri Biblia, ri areʼ kuya na ri qawa, ri qatzʼyaq y ri kojkʼojiʼ wi (Sal. 55:22; Mat. 6:33). Rumal laʼ,  kqachomaj taj che ri jastaq re ri uwach ulew kojkichajij o kkiya kikotemal chqe. Qetaʼm che ri qas kyaʼow jamaril pa qanimaʼ, are ubʼanik ri kqaj chuwach ri Jehová (Filip. 4:6, 7). Paneʼ kʼo qarajil che uloqʼik kʼi jastaq, rajawaxik kojchoman chrij we kʼo qatiempo y qachuqʼabʼ che kikojik ri jastaq riʼ. Chqachomaj wariʼ: «¿La sibʼalaj bʼenaq nukʼuʼx chrij ri jastaq kʼo wukʼ?». Chnaʼtaj chqe che ri Jehová kraj che kqaya ri qatobʼanik pa ri ufamilia. Rumal laʼ, rajawaxik che kbʼe ta qakʼuʼx chrij ri jastaq re ri uwach ulew. Kqaj taj kojux junam rukʼ ri ala pa taq ri uqʼij ri Jesús che xraj taj xupatanij ri Jehová y kux jun chke ri kebʼe pa ri kaj. ¿Jas xbʼanow che? Rumal che bʼenaq ukʼuʼx chrij ri jastaq re ri uwach ulew (Mar. 10:17-22).

18. ¿Jas tewchibʼal kkiriq na pa ronojel kikʼaslemal ri e winaq che kenimanik?

¹⁸ Ri winaq che kenimanik kkiriq na jun nimalaj tewchibʼal: ri uloqʼoqʼexik y ri uqʼijilaxik ri Jehová pa ronojel kikʼaslemal. Ri kekʼojiʼ na pa ri uwach Ulew xuqujeʼ kkiriq na nimalaj kikotemal rumal che kux jeʼlik ri kikʼolbʼal. Ri uwach Ulew kux jun jeʼlikalaj kʼolbʼal rumal ri uQʼatbʼal tzij ri Dios. Ri Jesús kusachisaj na uwach ronojel kʼaxkʼolil che xkiya kan ri Adán y ri Eva are chiʼ xkaj ta chik xekʼojiʼ pa ri ufamilia ri Dios. Y ri Jehová keʼukʼasuj na e kʼiʼalaj winaq rech kekʼojiʼ pa ri kotzʼiʼjalaj uwach Ulew y keyawaj ta chik (Luc. 23:42, 43). Are chiʼ keʼux tzʼaqat taq winaq ri upatanelabʼ ri Jehová pa ri uwach Ulew, kekunik kkikʼut ri «juluwem» y ri «nim ilik» che xubʼij ri David (Sal. 8:5).

19. ¿Jas rajawaxik kqabʼano?

¹⁹ We at jun chkixoʼl ri e «kʼiʼalaj winaq», kʼo jun jeʼlikalaj aweyebʼal. Ri Dios sibʼalaj katraj y kraj che katkʼojiʼ pa ri ufamilia. Rumal laʼ, chakojoʼ achuqʼabʼ che ubʼanik ri kqaj chuwach. Ronojel qʼij chatchoman chrij ri utzujum chawe. Nim chawilaʼ wi che katkunik kaqʼijilaj ri loqʼalaj qaTat kʼo pa ri kaj y chakojoʼ achuqʼabʼ rech kaqʼijilaj pa ronojel akʼaslemal.