1, 2. a) ¿Jas xqil kan pa ri jun kʼutunem? b) ¿Jas kqetaʼmaj na pa wajun kʼutunem?

 PA RI jun kʼutunem kanoq, xqil jujun taq pixabʼ che kriqitaj pa ri capítulo 19 re Levítico. Jun kʼutbʼal, pa ri versículo 3, ri Jehová xubʼij chke ri israelitas che nim kekil ri kinan kitat. Y xqilo che kimik kojkunik kqabʼan ri kubʼij ri versículo 3 are chiʼ keqachajij ri qanan qatat pa ronojel ri kajwataj chke. Xuqujeʼ pa ri versículo riʼ, ri Dios xunaʼtasaj chke ri israelitas che nim kkil wi ri qʼij sábado. Paneʼ oj rajawaxik ta chik kqanimaj wajun taqanik riʼ, are kʼu xqetaʼmaj che rajawaxik kqaya qatiempo pa ri jastaq re ri qakojonik. We kqabʼan wariʼ, kqakʼutu che tajin kqakoj qachuqʼabʼ rech kojux tastalikalaj taq winaq junam rukʼ ri kubʼij Levítico 19:2 y 1 Pedro 1:15.

² Pa wajun kʼutunem riʼ, kqanikʼoj na más chrij ri kubʼij Levítico 19. ¿Jas kubʼan wajun capítulo che ukʼutik chqawach che rajawaxik kqakʼut utzilal chke ri tzʼaqat ta kaqan kiqʼabʼ, ri moyabʼ, ri kkitaʼ taj o ri kiriqom jun chi kʼax? Y, ¿jas kubʼan che ukʼutik che rajawaxik kqabʼan ta molom taq tzij pa ri qakʼayij o ri qachak y keqaloqʼoqʼej ri qajil qatzʼaqat? Rumal che kqaj kojux tastalik taq winaq junam rukʼ ri Dios, chqilaʼ ri kqetaʼmaj.

3, 4. Junam rukʼ ri kubʼij Levítico 19:14, ¿jas rajawaxik kkibʼan ri israelitas chke ri moyabʼ y ri kkita taj?

³ (Chasikʼij uwach Levítico 19:14). Ri Jehová are kraj che ri upatanelabʼ nim kekil wi ri winaq che tzʼaqat ta kaqan kiqʼabʼ, ri moyabʼ, ri kkita taj o ri kiriqom jun chi kʼax. Jun  kʼutbʼal, xubʼij chke ri israelitas che kkibʼij ta itzel taq tzij che jun winaq che kuta taj. ¡Ubʼanik wariʼ sibʼalaj itzel! Rumal che ri winaq kuta taj, kkun ta riʼ kʼo kubʼano rech kutoʼ ribʼ.

⁴ Xuqujeʼ pa ri versículo 14 kqasikʼij che ri Dios xubʼij chke ri israelitas che makiyaʼ «jun tzaqibʼal pa ubʼe ri moy». Jun wuj kubʼij wariʼ: «Ri winaq pa ri ojer Oriente Medio, amaqʼel kkibʼan kʼax chke ri tzʼaqat ta kaqan kiqʼabʼ, ri moyabʼ, ri kkita taj o ri kiriqom jun chi kʼax». Weneʼ kʼo jun winaq kuya jun jastaq pa ubʼe ri moy rech kuriq kʼax o rech ktzeʼn chrij. ¡Sibʼalaj awas wariʼ! Rukʼ ri taqanik che kʼo pa Levítico 19:14, ri Jehová xeʼutoʼ ri israelitas rech kel kikʼuʼx chke ri tzʼaqat ta kaqan kiqʼabʼ, ri moyabʼ, ri kkita taj o ri kiriqom jun chi kʼax.

5. ¿Jas kqabʼan che ukʼutik che kel qakʼuʼx chke ri winaq che tzʼaqat ta kaqan kiqʼabʼ, ri moyabʼ, ri kkita taj o ri kiriqom jun chi kʼax?

⁵ Ri Jesús xel ukʼuʼx chke ri winaq che tzʼaqat ta kaqan kiqʼabʼ, ri moyabʼ, ri kkita taj o ri kiriqom jun chi kʼax. Chojchoman chrij ri xubʼij che ri Juan el Bautista: «Ri moyabʼ kekaʼyik, ri chʼokojibʼ kebʼinik, ri kʼo chʼaʼk chkij kejosqʼitajik. Ri man ketan taj, kjaqtaj ri kixikin, ri kaminaqibʼ kekʼastajisaxik». Y are chiʼ xkil ri milagros che xubʼan ri Jesús, «konojel ri winaq [...] xkinimarisaj uqʼij ri Dios» (Luc. 7:20-22; 18:43). Ri oj cristianos kqabʼan qe ri xubʼan ri Jesús, kqakʼut loqʼoqʼebʼal, kel qakʼuʼx y kkʼojiʼ qapaciencia kukʼ ri winaq che tzʼaqat ta kaqan kiqʼabʼ, ri moyabʼ, ri kkita taj o ri kiriqom jun chi kʼax. Qastzij che ri Jehová uyaʼom ta chuqʼabʼ chqe rech kqabʼan milagros. Are kʼu, kojkunik kqaya ri qatobʼanik chke ri qas e moyabʼ y ri chʼuqutal kichomanik pa ri kikojonik, are chiʼ kqabʼij chke che xa jubʼiqʼ chi kraj che ri uwach Ulew kux kotzʼiʼj ri uwach, keyawaj ta chik y kʼo ta chi kʼax kkiriq che uqʼijilaxik ri Dios (Luc. 4:18). Waʼ utzalaj taq tzij riʼ tajin kubʼano che e kʼi winaq kkaj kkiya uqʼij ri Dios.

6. ¿Jas kubʼan ri capítulo 19 re Levítico che qatoʼik rech kqachʼobʼ ri kubʼij ri Diez Mandamientos?

⁶ Jujun versículos re ri capítulo 19 re Levítico kkikʼut nikʼaj chi jastaq che kojkitoʼ  che uchʼobʼik ri kubʼij ri Diez Mandamientos. Jun kʼutbʼal, ri uwajxaq (octavo) taqanik kubʼij: «Mat elaqʼanik» (Éx. 20:15). Weneʼ kʼo jun winaq kuchomaj che rech kqanimaj wajun taqanik riʼ, xaq xiw rajawaxik qas kqilo che kqachap ta jun jastaq che qech taj. Are kʼu, weneʼ kril taj che pa nikʼaj chi jastaq kubʼan elaqʼ.

7. ¿Jas weneʼ kubʼan jun ajkʼay che kniman ta che ri uwajxaq taqanik re ri Diez Mandamientos?

⁷ Weneʼ jun ajkʼay kubʼij che kʼo ta jumul uchapom jun jastaq che rech ta ri areʼ. Are kʼu, ¿la kubʼan ta nijun elaqʼ pa ri ukʼayij? Pa Levítico 19:35, 36, ri Jehová xubʼij: «Mibʼan ri man sukʼ taj [...] are taq kijach ri ulew, are taq kipaj ri ikʼay, o are taq kikoj apachike etabʼal. Tzʼaqat taq pajbʼal, tzʼaqat taq pajanik, xuqujeʼ tzʼaqat taq etabʼal kikojo». We jun ajkʼay kukoj pajbʼal o etabʼal che tzʼaqat taj rech keʼusubʼ ri keloqʼoman rukʼ, qastzij riʼ che tajin kubʼan elaqʼ chkij. Wariʼ más kqʼalajinik che qastzij are chiʼ kqanikʼoj nikʼaj chi versículos re ri capítulo 19 re Levítico.

8. ¿Jas xubʼan Levítico 19:11-13 che kitoʼik ri israelitas rech keniman che ri uwajxaq taqanik re ri Diez Mandamientos y jas kubʼan che qatoʼik oj?

⁸ (Chasikʼij uwach Levítico 19:11-13). Ri Levítico 19:11 kumaj rukʼ wa taq tzij riʼ: «Mixelaqʼik». Y ri versículo 13 kujunamisaj ri elaqʼanik rukʼ are chiʼ jun winaq kubʼij ta ri qastzij are chiʼ tajin kkʼayinik, kubʼij: «Makoj ri toqinik che ri awajil atzʼaqat». Rumal laʼ, we jun kubʼij ta ri qastzij pa ri uchak o are chiʼ tajin kkʼayinik, tajin kelaqʼan riʼ. Pa ri uwajxaq taqanik che kʼo pa ri Diez Mandamientos kubʼij che utz taj che jun winaq kelaqʼanik, are kʼu ri kubʼij pa Levítico kuya más ubʼixik jas rajawaxik kkibʼan ri israelitas rech kkibʼan pa kikʼaslemal wajun taqanik riʼ. Sibʼalaj utz we junam ri qachomanik rukʼ ri Jehová chrij ri bʼanoj tzij y ri elaqʼanik. Chojchoman chrij wariʼ: «Rumal ri kubʼij Levítico 19:11-13, ¿la rajawaxik kʼo kinkʼexo are chiʼ kinbʼan nukʼay o kinchakunik?».

9. ¿Jas utzilal kuya chke ri ajchakibʼ ri taqanik che kʼo pa Levítico 19:13?

⁹ Kʼo chi jun jastaq che jun qachalal che kʼo ukʼay rajawaxik kchoman chrij. Ri kʼisbʼal taq tzij che kʼo pa Levítico 19:13 kubʼij: «Makanaj na jun aqʼabʼ awukʼ ri tojbʼal re ri awajchak». Kʼi chke ri israelitas kechakun chrij ubʼanik tikoʼn y ri ajchakibʼ ketojik are chiʼ kkʼis ri qʼij. We ktoj ta ri ajchak pa ri qʼij riʼ, kʼo ta riʼ ri urajil rech kuya ri kajwataj chke ri ufamilia pa ri qʼij riʼ. Ri Jehová xubʼij: «Rumal chi mebʼaʼ kajwataj kʼu ri pwaq che uloqʼik ri kutijo» (Deut. 24:14, 15; Mat. 20:8).

10. ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri Levítico 19:13?

¹⁰ Kimik, kʼi chke ri winaq ketoj taj ronojel taq qʼij, xaneʼ kamul pa jun ikʼ o jumul. Paneʼ je wariʼ, nim na ubʼanik ri pixabʼ che kʼo pa Levítico 19:13. E kʼi winaq che e kʼo kajchakibʼ nim ta kekitoj ri kechakun kukʼ. Rumal che ketaʼm che waʼ taq ajchakibʼ riʼ kajwataj ri chak chke paneʼ nim ta ketoj wi. Ri e winaq che e kʼo kajchakibʼ jetaneʼ tajin kkanaj kan «jun aqʼabʼ [k]ukʼ ri tojbʼal re ri [k]ajchak». We jun cristiano e kʼo rajchakibʼ, rajawaxik qas kchoman chrij wariʼ. Chqilaʼ chi nikʼaj jastaq che kukʼut ri capítulo 19 re Levítico.

11, 12. ¿Jas xuqʼalajisaj ri Jesús are chiʼ xubʼij ri e tzij che kʼo pa Levítico 19:17, 18?

¹¹ Ri Jehová xaq xiw ta kubʼij chqe che kqabʼan ta kʼax chke ri e nikʼaj chik. Wariʼ qas kqʼalajinik rumal ri kubʼij Levítico  19:17, 18 (chasikʼij uwach). Chilaʼ kubʼij: «Loqʼ chawilaʼ ri awajil atzʼaqat jachaʼ ri at chbʼil awibʼ». Wariʼ sibʼalaj nim ubʼanik che jun cristiano che kraj kqaj chuwach ri Dios.

¹² Chuwach ri Jesús sibʼalaj nim ubʼanik ri taqanik che kʼo pa Levítico 19:18. Jumul, jun fariseo xutaʼ che: «¿Jachike ri nimalaj taqomal pa ri pixabʼ?». Ri Jesús xubʼij che ri fariseo che «ri nim na xuqujeʼ nabʼe chke ri taqomal» are uloqʼoqʼexik ri Jehová rukʼ ronojel ri qanimaʼ, ri qakʼaslemal y ri qachomanik. Tekʼuriʼ xubʼij ri e tzij che esam pa Levítico 19:18 che kubʼij: «Ri ukabʼ xa junam rukʼ waʼ: ‹Chaloqʼoqʼej ri awajil atzʼaqat je jas ri uloqʼoqʼexik awibʼ chbʼil awibʼ›» (Mat. 22:35-40). Kʼo kʼi kojkunik kqabʼano rech kqakʼut loqʼoqʼenik chke ri qajil qatzʼaqat, are kʼu ri capítulo 19 re Levítico kojutoʼ che uchʼobʼik jujun chke.

13. ¿Jas xubʼan ri José che ubʼanik ri kubʼij pa Levítico 19:18?

¹³ Jun ukʼutik che keqaloqʼoqʼej ri qajil qatzʼaqat are ubʼanik ri pixabʼ che kʼo pa Levítico 19:18: «Mayaʼ rajil ukʼaxel ri kʼax ri kubʼan ri awajil atzʼaqat chawe, mawi kʼax manaʼ che». Qonojel qetaʼm uwach jun winaq che usachom ta ri kʼax xbʼan che weneʼ rumal jun rachiʼl pa ri chak, pa ri tijobʼal o jun ufamilia, paneʼ qʼaxinaq chi kʼi junabʼ. Chnaʼtaj chqe che ri 10 rachalal ri José xkibʼan kʼax che, rumal che xkikʼol oyowal chrij (Gén. 37:2-8, 25-28). Are kʼu ri José xutzalij ta ukʼaxel ri kʼax xbʼan che. Are chiʼ xeʼuriq chi jumul, paneʼ kʼo taqanik pa uqʼabʼ xkun ta riʼ xubʼan kʼax chke, are kʼu je ta xubʼano, xaneʼ xutoqʼobʼisaj kiwach. Areʼ xukʼol ta oyowal chkij, xaneʼ xubʼano ri xtzʼibʼax pa Levítico 19:18 are chiʼ xqʼax ri tiempo (Gén. 50:19-21).

14. ¿Jasche qetaʼm che ri pixabʼ che kʼo pa Levítico 19:18 sibʼalaj nim na ubʼanik kimik?

¹⁴ Ri cristiano che kraj kqaj chuwach ri Dios rajawaxik kubʼan re ri xubʼan ri José y kukoj uchuqʼabʼ rech kukʼol ta oyowal pa ranimaʼ y kutzalij ta uwach ri kʼax kbʼan che. Wariʼ junam kubʼij rukʼ ri chʼawem rech ri padrenuestro, che ri Jesús kubʼij che rajawaxik kqakuy kimak ri winaq che  kkibʼan kʼax chqe (Mat. 6:9, 12). Xuqujeʼ ri apóstol Pablo xuya wajun pixabʼ riʼ chke ri cristianos: «Loqʼalaj taq wachalal, mitoj ukʼaxel ri etzelal» (Rom. 12:19). Xuqujeʼ xubʼij chke: «Chisachalaʼ imak chbʼil taq iwibʼ we kʼo jun kʼo royowal chrij ri jun chik» (Col. 3:13). Ri upixabʼ ri Jehová kkʼextaj taj. Y ri pixabʼ che kʼo pa Levítico 19:18 sibʼalaj nim na ubʼanik.

15. ¿Jas kʼutbʼal kʼolik rech kqachʼobʼo che nim ubʼanik kqakuy kimak ri e nikʼaj chik y xaq ta are kqanaʼtajisaj ri xbʼan chqe?

¹⁵ Chqakojoʼ jun kʼutbʼal. Ri kʼax kqariqo are chiʼ kqasok qibʼ xaq junam rukʼ ri kʼax che kkibʼan ri winaq chqe: kʼo jujun nimaʼq y kʼo jujun e nitzʼaq. Jun kʼutbʼal, weneʼ kqasok ri uwiʼ qaqʼabʼ are chiʼ tajin kqabʼan jun qarikil. Sibʼalaj kʼax riʼ are chiʼ kʼateʼ xbʼantajik, are kʼu are chiʼ kqʼax ri qʼij ksachan kan chqe. Tekʼuriʼ, we nim xojsokotajik, weneʼ kojbʼe rukʼ jun ajkun rech kutʼiso y kupiso. We xaq amaqʼel kqachapo weneʼ kqabʼano che más knimatajik. Xaq junam, weneʼ jun qachiʼl kubʼij o kubʼan jun jastaq che kʼax kbʼe chqe, are kʼu aninaq kqakuy umak. Are kʼu, sibʼalaj bʼisobʼal rumal che e jujun che bʼanom jun kʼax chke, xaq are kkichomaj wi ri kʼax bʼanom chke, jetaneʼ xaq are kkichap ri sokotajik, y wariʼ kubʼano che kitukel kkibʼan kʼax che kibʼ. Qastzij riʼ che are más utz che kbʼan ri pixabʼ che kʼo pa Levítico 19:18.

16. Junam rukʼ ri kubʼij pa Levítico 19:33, 34, ¿jas xkibʼan ri israelitas che kilik ri winaq re jun chi tinamit y jas kqetaʼmaj oj chrij wariʼ?

¹⁶ Are chiʼ ri Jehová xubʼij chke ri israelitas che kkiloqʼoqʼej ri kajil kitzʼaqat, kraj ta kubʼij che xaq xiw kekiloqʼoqʼej ri e kiwinaq. Xaneʼ xuqujeʼ xubʼij che kekiloqʼoqʼej ri winaq re jun chi tinamit che e kʼo kukʼ. Are waʼ kubʼij pa Levítico 19:33, 34 (chasikʼij uwach). Rajawaxik kekil ri winaq re jun chi tinamit junam rukʼ ri «[k]kibʼan che ri [k]iwinaqil» y che kekiloqʼoqʼej junam rukʼ ri kkibʼan che uloqʼoqʼexik kibʼ e areʼ. Jun kʼutbʼal, rajawaxik kkiya bʼe chke ri winaq re jun chi tinamit y ri e mebʼaʼ rech kkimol bʼi ri e tzaqinaq kan pa ri kitikoʼn (Lev. 19:9, 10). Ri cristianos xuqujeʼ rajawaxik kojniman che wajun taqanik riʼ (Luc. 10:30-37). ¿Jas kqabʼan che ubʼanik? Kimik, e kʼi winaq re jun chi tinamit e kʼo pa ri qatinamit y weneʼ jujun chke ri e winaq riʼ naqaj e kʼo wi chqe. Rajawaxik che nim keqil wi waʼ taq achijabʼ, ixoqibʼ y akʼalabʼ riʼ.

17, 18. a) ¿Jas kojutaq wi Levítico 19:2 y 1 Pedro 1:15? b) ¿Jas chak nim ubʼanik xubʼij ri apóstol Pedro che rajawaxik kqabʼano?

¹⁷ Pa Levítico 19:2 y 1 Pedro 1:15 kubʼij che ri upatanelabʼ ri Jehová rajawaxik keʼux tastalikalaj taq winaq. Kʼo chi nikʼaj versículos re ri capítulo 19 re Levítico che kchʼaw chrij jujun taq jastaq che rajawaxik kqabʼano rech kojqaj chuwach ri Jehová. Qanikʼom chi jujun taq versículos che kchʼaw chrij ri jastaq che rajawaxik kqabʼano y ri jastaq che kqabʼan taj. * Xuqujeʼ xqilo che ri Escrituras Griegas Cristianas kkikʼutu che waʼ taq pixabʼ riʼ nim na kibʼanik kimik. Are kʼu, ri apóstol Pedro xubʼij chi jun jastaq.

¹⁸ Qastzij riʼ che ri oj cristianos kqabʼan kʼi taq jastaq pa ri qakojonik y utz taq chak. Are kʼu, ri Pedro xuqʼalajisaj chi jun jastaq. Are chiʼ majaʼ kubʼij che rajawaxik kojux tastalikalaj taq winaq, xubʼij: «Chikojoʼ ichuqʼabʼ che ri chomanik» (1 Ped. 1:13, 15). ¿Jas xraj xubʼij? Areʼ xubʼij che ri cristianos che e chaʼom kebʼe pa ri kaj kkitzijoj pa ronojel ri uwach Ulew ronojel uwach utzalaj taq jastaq ri kubʼan ri Dios (1 Ped. 2:9). Kimik, qonojel ri oj cristianos kqabʼan wajun chak riʼ, che sibʼalaj kuya utzilal chke ri winaq. Wariʼ are jun chak che nim ubʼanik che kkibʼan ri cristianos che kkitzijoj ri utzij ri Dios chke ri winaq rukʼ kikotemal (Mar. 13:10). Rumal laʼ, chqakojoʼ qachuqʼabʼ rech kqabʼan pa ri qakʼaslemal ri pixabʼ che kʼo pa Levítico 19. Rukʼ wariʼ kqakʼutu che kqaloqʼoqʼej ri Dios xuqujeʼ ri qajil qatzʼaqat y che kqaj kojux tastalikalaj taq winaq pa ronojel ri kqabʼano.