1-3. ¿Jas jastaq kbʼanow chqe che kojoqʼik?

 ¿LA KUL chawe ri kʼisbʼal mul xatoqʼik? Jujun taq mul kojoqʼik rumal che kojkikotik; are kʼu más kʼi mul kojoqʼ rumal bʼis. Jun kʼutbʼal weneʼ oj oqʼinaq rumal che kaminaq jun qafamiliar. Jun qachalal che kel pa Estados Unidos Lorilei * ubʼiʼ kubʼij: «Kʼo jujun taq mul ri kʼax che kinnaʼ pa wanimaʼ rumal che xkam ri wal sibʼalaj nim y kinnaʼo che kʼo ta jun jastaq kelesanik. Sibʼalaj kinbʼisonik».

² Weneʼ kʼo chi nikʼaj jastaq kubʼano che kojoqʼik. Jun qachalal precursora che kel Japón Hiromi ubʼiʼ, kubʼij: «Jujun taq mul kinbʼisonik rumal che ri winaq kkaj taj kojkitatabʼej are chiʼ kqatzijoj ri utzij ri Dios chke, rukʼ oqʼej kintaʼ che ri Jehová che kinutoʼo rech keʼinriq ri winaq che kkaj kketaʼmaj ri qastzij».

³ ¿La mat qastzij che jujun taq mul kqanaʼ oj ri kkinaʼ ri qachalal riʼ? (1 Ped. 5:9). Ri kqaj are che rukʼ kikotemal kqaya uqʼij ri Jehová, are kʼu weneʼ jujun taq mul kqabʼan rukʼ oqʼej rumal che xkam jun qafamiliar, ubʼanom kebʼ qakʼuʼx o jun chi jastaq che kubʼan kʼax che ri qakojonik (Sal. 6:6; 100:2). ¿Jas kojkunik kqabʼano are chiʼ je kqanaʼo?

4. ¿Jas kqil na pa wajun kʼutunem?

⁴ Ri ukʼutbʼal ri Jesús kkunik kojutoʼo. Jujun taq mul «xoqʼ ri Jesús» rumal che xbʼisonik (Juan 11:35; Luc. 19:41; 22:44; Heb. 5:7). Pa wajun kʼutunem kojchʼaw na chrij ri jujun taq mul che xoqʼik. Kqil na jas kukʼut ri roqʼej chrij areʼ y chrij ri Jehová, xuqujeʼ jas kojkunik kqabʼano are chiʼ kojqʼax pa jastaq che kojoqʼ rumal.

5. Junam rukʼ ri kubʼij Juan 11:32-36, ¿jas kukʼut chqawach ri xukʼulmaj ri Jesús?

⁵ Kʼisbʼal re ri junabʼ 32, jun utzalaj rachiʼl ri Jesús ubʼiʼ Lázaro xyawajik y xkamik (Juan 11:3, 14). Ri Jesús sibʼalaj kuloqʼoqʼej ri Lázaro xuqujeʼ ri e kebʼ ranabʼ, María y Marta. Ri e areʼ sibʼalaj kebʼisonik rumal che xkam ri kixibʼal. Are chiʼ kaminaq chi ri Lázaro, ri Jesús xbʼe pa Betania, ri tinamit che kel wi ri María y ri Marta. Are chiʼ ri Marta xuto che ri Jesús petinaq, xutij anim xel bʼi che ukʼulaxik. Chqachomajampeʼ ri xubʼij che rukʼ bʼis: «Wajaw, we ta lal kʼo waral, ma ta xkam riʼ ri nuxibʼal» (Juan 11:21). «Xoqʼ ri Jesús» are chiʼ xrilo che María y nikʼaj chi winaq tajin keʼoqʼik (chasikʼij uwach Juan 11:32-36).

6. ¿Jasche xoqʼ ri Jesús are chiʼ xkam ri Lázaro?

⁶ ¿Jasche xoqʼ ri Jesús are chiʼ xkam ri Lázaro? Ri wuj Perspicacia para comprender las Escrituras kubʼij: «Ri ukamikal ri Lázaro y ri kʼax che xkinaʼ ri ranabʼ xubʼano che ‹xoqʼ ri Jesús›». * Weneʼ ri Jesús xchoman chrij ri kʼaxkʼolil che xunaʼ ri Lázaro are chiʼ yawabʼ xuqujeʼ are chiʼ ya kkamik. Qastzij riʼ che ri Jesús xoqʼik are chiʼ xril ri bʼis che kkinaʼ ri María y ri Marta rumal che xkam ri kixibʼal. We kaminaq jun awachiʼl o jun afamiliar, qastzij riʼ che anaʼom wariʼ. Chqilaʼ oxibʼ jastaq che kqetaʼmaj chrij wajun kʼutbʼal riʼ.

7. ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri Jehová chiʼ xoqʼ ri Jesús are chiʼ xkam ri Lázaro?

⁷ Ri Jehová qas retaʼm ri kanaʼo. Ri Jesús «are uwachbʼal ri qas ukaʼyebʼal ri Dios» (Heb. 1:3). Are chiʼ ri Jesús xoqʼik qas xukʼut ri kunaʼ ri uTat (Juan 14:9). We katbʼisonik rumal che xkam jun afamiliar, chnaʼtaj chawe che ri Jehová xaq xiw ta kril ri kʼax che kanaʼo xaneʼ xuqujeʼ areʼ kbʼisonik. Rumal laʼ katutoʼ che uchʼijik ri kʼax (Sal. 34:18; 147:3).

8. ¿Jasche qas qetaʼm che ri Jesús keʼukʼastajisaj na ri e winaq che sibʼalaj keqaj che e kaminaq?

 ⁸ Ri Jesús qas kraj keʼukʼasuj ri afamiliares che e kaminaq. Are chiʼ ri Jesús majaʼ koqʼik, xubʼij che ri Marta: «Kkʼastaj na ri axibʼal». Ri Marta qas xukojo (Juan 11:23-27). Rumal che ri Marta qas kuqʼijilaj ri Jehová qas retaʼm che ri e qʼaxal taq tzij Elías y Eliseo kikʼastajisam kan jujun taq winaq (1 Rey. 17:17-24; 2 Rey. 4:32-37). Xuqujeʼ weneʼ xuta are chiʼ ri Jesús xeʼukʼastajisaj ri e kaminaqibʼ (Luc. 7:11-15; 8:41, 42, 49-56). Xaq junam, at katkunik kkʼojiʼ aweyebʼal che kekʼastaj na lo ri e winaq che sibʼalaj kawaj. Ri rumal che xoqʼ ri Jesús xukʼutu che xraj xukubʼsaj kikʼuʼx ri e rachiʼl, wariʼ kukʼut chqawach che rukʼ ronojel ranimaʼ kraj keʼukʼasuj ri kaminaqibʼ.

9. Junam rukʼ ri Jesús, ¿jas katkunik kabʼan at rech keʼatoʼ ri kebʼisonik rumal che xkam jun kachalaxik? Chayaʼ jun kʼutbʼal.

⁹ Katkunik kaya kichuqʼabʼ ri kebʼisonik rumal che xkam jun kachalaxik. Ri Jesús xaq xiw ta xoqʼ kukʼ ri Marta y ri María, xaneʼ xuqujeʼ xeʼutatabʼej y xukubʼsaj kikʼuʼx. Oj xuqujeʼ kojkunik keqatoʼo y kqakubʼsaj kikʼuʼx ri kaminaq jun kachalaxik. Ri qachalal Dan, jun kʼamal bʼe pa Australia, kubʼij: «Are chiʼ xkam ri wixoqil, xajwataj tobʼanik chwe. E kebʼ oxibʼ kʼulaj xkiya tobʼanik chwe rumal che xekʼojiʼ wukʼ are chiʼ xinbʼisonik y xinoqʼik. Y are chiʼ xinnaʼo che kʼo ta nuchuqʼabʼ xuqujeʼ xinkitoʼ che ubʼanik jujun taq nuchak, junam rukʼ uchʼajik ri nuchʼichʼ, bʼenam pa loqʼoj y ubʼanik ri nurikil. Y amaqʼel xkibʼan kichʼawem wukʼ. Xwilo che qastzij e wachiʼl y e wachalal pa taq ri ‹qʼijol re riqoj kʼax›» (Prov. 17:17).

10. ¿Jas bʼantajik kyaʼ ubʼixik pa Lucas 19:36-40?

¹⁰ Pa ri 9 re nisán pa ri junabʼ 33, ri Jesús xopan pa Jerusalén. Are chiʼ tajin kok bʼi pa ri tinamit, xkimulij kibʼ e kʼi winaq, y xkilikʼ atzʼyaq pa ri ubʼe rech xkikʼutu che kkaj are kux Qʼatal tzij pa kiwiʼ. Sibʼalaj xekikot konojel pa riʼ ri qʼij (chasikʼij uwach Lucas 19:36-40). Are kʼu xemayin riʼ ri utijoxelabʼ are chiʼ xkil ri xubʼan ri Jesús: «Are taq xenaqajin che ri Jerusalén, ri Jesús xril ri tinamit, xroqʼej uwach». Rukʼ oqʼej ri Jesús xuya ubʼixik ri kkikʼulmaj ri winaq re Jerusalén are chiʼ kqʼax ri tiempo (Luc. 19:41-44).

11. ¿Jasche xoqʼ ri Jesús rumal kech ri winaq pa Jerusalén?

¹¹ Ri Jesús xbʼisonik rumal che retaʼm che más e kʼi chke ri judíos kkaj taj kkitatabʼej ri utz taq jastaq re ri uQʼatbʼal tzij ri Dios, paneʼ pa wajun qʼij riʼ xkʼulax rukʼ kikotemal pa ri tinamit. Rumal riʼ ri Jerusalén kuriq na kʼax y ri judíos che kekolotaj kanoq kekʼam bʼi pa jun chi tinamit (Luc. 21:20-24). Sibʼalaj bʼisobʼal, rumal che junam rukʼ ri xubʼij ri Jesús e kʼi chke ri judíos xkaj taj xeteriʼ chrij. ¿Jas kkibʼan ri winaq re ri atinamit are chiʼ katzijoj ri e jastaq re ri uQʼatbʼal tzij ri Dios chke? Paneʼ kakoj achuqʼabʼ che utzijoxik ri utzij ri Dios chke are kʼu kkaj taj katkitatabʼej, ¿jas kawetaʼmaj chrij ri xubʼan ri Jesús che xoqʼik? Chqilaʼ oxibʼ jastaq che kqetaʼmaj chrij.

12. Are chiʼ ri Jesús xoqʼ rumal kech ri rajil utzʼaqat, ¿jas kukʼut chqawach chrij ri Jehová?

¹² Ri Jehová keʼuloqʼoqʼej ri winaq. Are chiʼ ri Jesús xoqʼik, kunaʼtasaj chqe che ri Jehová sibʼalaj kel ukʼuʼx chke ri winaq. «Kraj taj chi kʼo jun ksach uwach, xaneʼ are kraj chi konojel kkikʼex na kikʼuʼx»  (2 Ped. 3:9). Oj kqakʼutu che keqaloqʼoqʼej ri qajil qatzʼaqat are chiʼ kqakoj qachuqʼabʼ che utzijoxik ri utzij ri Dios chke rech kopan pa kanimaʼ (Mat. 22:39). *

13, 14. a) ¿Jas xubʼan ri Jesús che ukʼutik che qas kel ukʼuʼx chke ri winaq? b) ¿Jas kqabʼan oj che ukʼutik wajun bʼantajik?

¹³ Ri Jesús xukoj uchuqʼabʼ che utzijoxik ri utzij ri Dios. Rumal che keʼuloqʼoqʼej konojel ri winaq, ronojel tiempo xutzijoj ri utzij ri Dios chke (Luc. 19:47, 48). Xubʼan wariʼ rumal che kel ukʼuʼx chke. Jujun taq mul kʼi winaq kkaj kkitatabʼej ri tajin kukʼut ri Jesús rumal laʼ areʼ y ri utijoxelabʼ «mawi ne kekun che utijik kiwa» (Mar. 3:20). Are chiʼ jun achi xopan rukʼ ri Jesús chaqʼabʼ chik, ri Jesús xraj xtzijon rukʼ (Juan 3:1, 2). Paneʼ konojel ta ri winaq xeʼux utijoxelabʼ ri Jesús, are kʼu ri areʼ xuya ta kan utzijoxik ri utzij ri Dios chke. Kimik xuqujeʼ kqaj che konojel ri winaq kqatzijoj ri utzij ri Dios chke (Hech. 10:42). Rech kojkunik keqatoʼo weneʼ rajawaxik kqakʼex jujun taq jastaq are chiʼ kqatzijoj ri utzij ri Dios.

¹⁴ Chqakʼexaʼ jujun taq jastaq are chiʼ kqatzijoj ri utzij ri Dios. We kqakʼex ta ri hora che kojbʼe che utzijoxik ri utzij ri Dios weneʼ keqariq ta ri winaq che kkaj kkitatabʼej. Jun qachalal precursora Matilda ubʼiʼ kubʼij: «In y ri wachajil jalajoj taq horas kojbʼe che utzijoxik ri utzij ri Dios. Kojbʼe aqʼabʼ rech kqatzijoj ri utzij ri Dios pa taq ri kʼayij. Pa nikʼaj qʼij, are chiʼ e kʼo kʼi winaq pa ri bʼe keqakoj ri carritos. Y bʼenaqʼij keqariq kʼi winaq pa ri kachoch». Are ta kqachaʼ ri hora che kqaj oj, xaneʼ chqatzijoj pa ri hora che keqariq ri winaq. We je kqabʼan waʼ, qetaʼm che ri Jehová sibʼalaj kkikot qukʼ.

15. Junam rukʼ ri kubʼij Lucas 22:39-44, ¿jas xubʼan ri Jesús pa ri kʼisbʼal chaqʼabʼ re ri ukʼaslemal?

¹⁵ Pa ri chaqʼabʼ re ri 14 re nisán re ri junabʼ 33, ri Jesús xbʼe pa ri jardín re Getsemaní y chilaʼ xujaq wi ri ranimaʼ  chuwach ri Jehová (chasikʼij uwach Lucas 22:39-44). Pa riʼ ri tiempo, «xuraq uchiʼ [...]. Xubʼan bʼochiʼnik xuqujeʼ tzʼononik che ri Dios» (Heb. 5:7). ¿Jas xutaʼ pa ri uchʼawem? Xutaʼ uchuqʼabʼ che ri Jehová rech kuya ta kan upatanexik y kubʼan ri kqaj chuwach. Ri Jehová xutatabʼej ri xubʼij ri uKʼojol che y xutaq lo jun ángel rech xuya uchuqʼabʼ.

16. ¿Jasche sibʼalaj xbʼison ri Jesús are chiʼ xubʼan uchʼawem pa ri jardín re Getsemaní?

¹⁶ Qastzij che ri Jesús xoqʼik are chiʼ tajin kubʼan uchʼawem pa ri jardín re Getsemaní, rumal che xbʼisonik are chiʼ xuchomaj che ri e winaq xkibʼij che utzʼilobʼisam ri ubʼiʼ ri Dios. Xuqujeʼ qas xuchʼobʼo che yaʼom ri nimalaj eqelen che kunimarisaj uqʼij y kutoʼ uwiʼ ri ubʼiʼ ri uTat. We tajin katqʼax pa jun kʼax che kukoj pa kʼax ri aloqʼoqʼebʼal che ri Jehová, ¿jas kawetaʼmaj chrij ri xubʼan ri Jesús chiʼ xoqʼik? Chqilampeʼ oxibʼ jastaq kqetaʼmaj.

17. ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri Jehová rumal che xutzalij uwach ronojel ri uchʼawem ri Jesús?

¹⁷ Ri Jehová kutatabʼej ri kataʼ che. Ri Jehová qas xutatabʼej ronojel ri uchʼawem ri uKʼojol. ¿Jasche? Rumal che ri más nim ubʼanik che ri Jesús are che kuya ta kan upatanexik ri uTat y kutoʼ uwiʼ ri ubʼiʼ. Junam rukʼ, we ri más nim ubʼanik chqawach oj are che kqaya ta kan upatanexik ri Jehová paneʼ kqariq kʼax y kqatoʼ uwiʼ ri ubʼiʼ, ri areʼ kutzalij uwach ri kqataʼ che pa ri qachʼawem (Sal. 145:18, 19).

18. ¿Jasche kqabʼij che ri Jesús kuchʼobʼ ronojel ri kqanaʼo?

¹⁸ Ri Jesús kuchʼobʼ ronojel ri kanaʼo. Are chiʼ kojbʼisonik sibʼalaj utz kqilo che kʼo jun qachiʼl che kuchʼobʼ ri kqanaʼo, más na we qʼaxinaq chupam ri kʼax che tajin kqariqo. Ri Jesús are jun qachiʼl che kuchʼobʼ ronojel ri kqanaʼo. Retaʼm are chiʼ kʼo ta qachuqʼabʼ y kajwataj tobʼanik chqe. Xuqujeʼ retaʼm ri qabʼantajik y kuya na ri tobʼanik «pa ri qʼij ri rajawaxik na chqe» (Heb. 4:15, 16). Ri Jesús xukʼam ri tobʼanik che xuya jun ángel che pa ri jardín re Getsemaní. Oj xuqujeʼ rajawaxik kqakʼam ri tobʼanik kuya ri Jehová  chqe, weneʼ kukoj jun wuj, jun video, jun chʼabʼal, jun kʼamal bʼe o jun qachiʼl che ko pa ri ukojonik rech kuya qachuqʼabʼ.

19. ¿Jas kyaʼow achuqʼabʼ we tajin katqʼax pa jun kʼax? Chayaʼ jun kʼutbʼal.

¹⁹ Ri Jehová kuya ri ujamaril chawe. ¿Jas kubʼan ri Jehová che qatoʼik? Are chiʼ kqabʼan qachʼawem kqanaʼ «ri ujamaril ri Dios, ri nim na chuwach ronojel noʼj» (Filip. 4:6, 7). Ri jamaril kuya ri Jehová, kuya utzilal pa ri qanimaʼ y kojutoʼo rech rukʼ saqil kojchomanik. Are waʼ ri xunaʼ jun qachalal ixoq Luz ubʼiʼ. Ri areʼ kubʼij: «Are chiʼ kinnaʼo che xaq nutukel in kʼolik, kinchomaj che ri Jehová kinraj taj. Are kʼu are chiʼ jeriʼ kinnaʼo, aninaq kinbʼij che ri Jehová ri kinchomaj. Are chiʼ kinbʼan nuchʼawem kinbʼison ta chik». Junam rukʼ ri kqil chrij ri xukʼulmaj ri qachalal Luz, ri chʼawem kojutoʼo rech kqanaʼ jamaril.

20. ¿Jas qetaʼmam chrij ri roqʼej ri Jesús?

²⁰ Ri qetaʼmam chrij ri xubʼan ri Jesús are chiʼ xoqʼik kukubʼsaj qakʼuʼx y sibʼalaj kojutoʼo. Ri xubʼano are chiʼ xoqʼik kunaʼtasaj chqe che rajawaxik keqatoʼ ri e qachiʼl che kaminaq jun kachalaxik y kqakubʼsaj qakʼuʼx che ri Jehová y ri Jesús kojkitoʼ na are chiʼ kkam jun qachalaxik oj. Xuqujeʼ kojutoʼo rech kqakʼutu che kel qakʼuʼx chke ri winaq are chiʼ kqatzijoj ri utzij ri Dios chke, rumal che ri Jehová y ri Jesús e jun utzalaj kʼutbʼal re wajun bʼantajik riʼ. Y ri roqʼej ri Jesús kukubʼsaj qakʼuʼx rumal che are jun kʼutbʼal che ri Jehová y ri areʼ kkichʼobʼ ri kqanaʼo, kkichʼobʼo are chiʼ kʼo ta qachuqʼabʼ y kkaj kojkitoʼ pa taq ri kʼaxkʼolil. Chqabʼanaʼ pa qakʼaslemal ronojel ri qetaʼmam kʼa kopan na ri qʼij are chiʼ ri Jehová kubʼan waʼ jun utzalaj jastaq riʼ: «Kusuʼ na ronojel ri uwaʼl kiwach ri e oqʼinaq» (Apoc. 21:4).