1. Are chiʼ jun winaq kubʼij chqe che kukuy qamak, ¿jasche sibʼalaj kʼax uchʼobʼik ri kraj kubʼij rukʼ wariʼ?

 «KINKUY ri amak». ¡Sibʼalaj kqanaʼ utzilal are chiʼ jun winaq che qabʼanom kʼax che kubʼij wariʼ chqe! Are kʼu, ¿jas riʼ ri qas xraj xubʼij ri winaq chqe? Kʼax uchʼobʼik ri kraj kubʼij wariʼ rumal che kʼi winaq jalan ri kichomanik chrij ri kuybʼal mak. Weneʼ xraj xubʼij che kʼo ta xkʼextaj rukʼ ri qachilanik. O weneʼ tajin kubʼij chqe che kraj ta chik kchʼaw chrij ri xkʼulmatajik y che ri qachilanik junam ta chik.

 2. ¿Jas kubʼan ri Biblia che ubʼixik ri kubʼan ri Jehová che ukuyik makaj? (Xuqujeʼ chawilaʼ ri nota).

² ¡Ri Jehová je ta kubʼano! Are kʼu nijun winaq kjunamataj rukʼ ri areʼ che qas kukuy qamak. Jun salmista xubʼij: «Ukʼ kʼu la kqariq wi kuybʼal makaj, rech kqaya qʼij la» (Sal. 130:4). a Ri ukuyunik ri Jehová nim ubʼanik y are ri qastzij «kuybʼal makaj». We kqaj kqetaʼmaj ri qas ukuyik umak jun chik, rajawaxik kqetaʼmaj chrij ri kubʼan ri Jehová che ukuyik ri qamak. Pa ri Escrituras Hebreas jujun taq mul kukoj jun tzij che xaq xiw kchʼaw chrij ri kubʼan ri Jehová che ukuyik makaj y are ta kchʼaw chrij ri kkibʼan ri winaq che ukuyik makaj.

 3. ¿Jasche kjunamataj ta ri kuybʼal mak che kuya ri Jehová rukʼ ri kkiya ri winaq? (Isaías 55:6, 7).

³ Ri kubʼan ri Jehová che ukuyik makaj kjunamataj ta  rukʼ ri kkibʼan ri winaq. Are chiʼ ri Jehová kukuy kimak ri winaq, knaʼtaj ta chi che ri xkibʼano y kuyaʼo che kkʼojiʼ chi jun utz kachilanik rukʼ. Ri Jehová kusach ri kimak. ¡Sibʼalaj mayibʼal! (Chasikʼij Isaías 55:6, 7).

 4. ¿Jas ubʼanom ri Jehová che qatoʼik rech kqachʼobʼ ri qas kraj kubʼij ri kuybʼal mak?

⁴ Rumal che ri kubʼan ri Jehová che ukuyik ri qamak junam ta rukʼ ri kqabʼan oj che ukuyik kimak ri nikʼaj chik y rumal che oj ajmakibʼ, qas ta kqachʼobʼo jas riʼ ri ukuyik makaj. Pero ri Jehová kojutoʼo rech kqachʼobʼo y kukoj jujun kʼutbʼal che kʼo pa ri Biblia. Pa wajun kʼutunem riʼ kqil na jujun chke. Je wariʼ kqetaʼmaj ri kubʼan ri Jehová che resaxik ri makaj y kubʼano che kojux chi jumul ramigos. Y wariʼ kojutoʼo rech más nim kqil wi ri Jehová che kʼi kubʼan che ukuyik qamak.

RI JEHOVÁ KUKʼAM BʼI RI QAMAK

 5. ¿Jas kqariqo are chiʼ ri Jehová kukuy ri qamak?

⁵ Ri Biblia kujunamaj ri makaj rukʼ eqaʼn che sibʼalaj e al. Ri David xubʼij: «Ri wetzelal in kiqajbʼem; je jas jun alalaj eqaʼn ri man kinchʼij taj» (Sal. 38:4). Are kʼu pa Salmo 25:18 y 32:5 kubʼij che ri Jehová «kusach kimak» ri kkiya kan ubʼanik ri kimak. Ri tzij hebrea «ksach» che kkoj pa ri versículos riʼ kraj kubʼij «uyakik» o «ukʼamik bʼik». Ri Jehová kjunamataj rukʼ jun achi che nim uchuqʼabʼ, che kuyak ri qamak che kjunamataj rukʼ jun alalaj eqaʼn y kukʼam bʼik.

 6. ¿Jawiʼ kukʼam wi bʼi ri Jehová ri qamak?

⁶ ¿Y jawchiʼ kukʼam wi bʼi ri Jehová ri qamak? Pa ri Salmo 103:12 kqariq jun chi kʼutbʼal rech kqachʼobʼo: «Ri qamak unajtajisam chqe, jachaʼ unajtajisam ri elebʼal qʼij rukʼ ri uqajebʼal qʼij». Ri elebʼal qʼij —este— y ri uqajebʼal qʼij —oeste— sibʼalaj naj kixoʼl. Wajun versículo riʼ kukʼut chqawach che je kubʼan ri Jehová rukʼ ri qamak, naj kukʼam wi bʼik. ¡Sibʼalaj utz retaʼmaxik wariʼ!

 7. ¿Jas kubʼan ri Biblia che ubʼixik ri kubʼan ri Jehová rukʼ ri qamak? (Miqueas 7:18, 19).

⁷ Are chiʼ ri Jehová naj kukʼam wi bʼi ri qamak, ¿la kukʼol na? Kukʼol taj, ri qʼatal tzij Ezequías kubʼij: «Rumal rech che xakʼyaq chawij ronojel taq ri numak» (Is. 38:9, 17, Ri Tyoxlaj Wuj). Rumal laʼ, are chiʼ kqaya kan ubʼanik ri qamak, jetaneʼ ri Jehová naj keʼukʼaq wi bʼik y keqil ta chik. Wajun versículo riʼ xuqujeʼ utz we je waʼ kbʼix che: «Abʼanom che jetaneʼ che kʼo ta jumul in makunaq chawach». Y kqachʼobʼ más rukʼ ri kubʼij Miqueas 7:18, 19 (chasikʼij). Chilaʼ kubʼij wi che ri Jehová kukʼam ronojel ri qamak y jetaneʼ kukʼaq bʼi chuxeʼ ri mar. Ojer ri Miqueas retaʼm che are chiʼ kkʼaq bʼi jun jastaq chuxeʼ ri mar, qatzij wi che kuya ta chik kesax loq.

 8. ¿Jas qetaʼmam chik?

⁸ Rukʼ ri e kʼutbʼal che xqilo, xqetaʼmaj ri kubʼan ri Jehová are chiʼ kukuy qamak, jetaneʼ kukʼam bʼi ri qamak y je wariʼ kresaj jun nimalaj eqaʼn chqij. Junam rukʼ ri xubʼij ri David: «Utz kech ri xesachtaj ri ketzelal, xechʼuqutaj kʼu ri kimak. ¡Utz re ri winaq ri man kenaʼtax taj ri umak chrij rumal ri Ajawaxel!» (Rom. 4:6-8). ¡Qastzij wi are waʼ ukuyik makaj!

RI JEHOVÁ KUBʼANO CHE KSACH UWACH RI MAKAJ

 9. ¿Jas kʼutbʼal kukoj ri Jehová rech kukʼut chqe ri kubʼan che ukuyik qamak?

⁹ Chqilampeʼ nikʼaj chi kʼutbʼal che kojutoʼ che retaʼmaxik ri kubʼan ri Jehová rukʼ ri qamak, rukʼ ri ukʼaslemal ri Jesús,  konojel kkuyutaj ri kimak we kkiya kan ubʼanik. Ri Biblia kubʼij che ri Jehová jetaneʼ kujosqʼij y kuchʼaj ri umak ri winaq, y je wariʼ ksachitaj ri umak (Sal. 51:7; Is. 4:4; Jer. 33:8). Ri Jehová kubʼij ri kkʼulmatajik are chiʼ kubʼan wariʼ: «Puneʼ ta ne sibʼalaj kaq roqroj ri imak, kinbʼan na che jachaʼ ri saq tew; puneʼ ta junam rukʼ jun atzʼyaq ri rubʼum pa corinto kinbʼan na saq che jachaʼ ri saqalaj rismal chij» (Is. 1:18). Ri atzʼyaq che tzʼajtajinaq rukʼ kaq o corinto sibʼalaj kʼax resaxik che. Rukʼ wajun kʼutbʼal riʼ ri Jehová kubʼij chqe che kkunik kujosqʼij o kuchʼaj ri qamak.

10. ¿Jas jun chi kʼutbʼal kukoj ri Jehová che ukʼutik che rukʼ ronojel ranimaʼ kukuy qamak?

¹⁰ Junam rukʼ ri xqil kan pa ri nabʼe kʼutunem, ri qamak kjunamtaj rukʼ jun kʼasaj (Mat. 6:12; Luc. 11:4). Rumal laʼ are chiʼ kojmakun chuwach ri Jehová jetaneʼ kqanim qibʼ pa kʼasaj. Pero, are chiʼ kukuy ri qamak, jetaneʼ ktojtaj wajun nimalaj kʼasaj riʼ, kraj kubʼij ksachisax ri qamak y rajawaxik ta chik kqatojo. Pa nikʼaj chi tzij, ri Jehová kutaʼ ta chi chqe che kqatoj ri qakʼas are chiʼ ukuyum chi ronojel ri qamak. ¡Retaʼmaxik ri kubʼan ri Jehová che ukuyik qamak kuya nimalaj kikotemal chqe!

11. ¿Jas kraj kubʼij ri Biblia are chiʼ kubʼij che kchuputaj ri qamak? (Hechos 3:19).

¹¹ Ri Jehová xaq xiw ta kutoj ri qakʼas, xaneʼ kuchup uwach ronojel (chasikʼij Hechos 3:19). Chojchoman chrij jun winaq che tzʼibʼam ri ukʼas pa jun wuj y kpe jun chik y kukoj jun nimalaj X chrij ri ubʼiʼ ri winaq. Paneʼ xbʼan wariʼ che ri ubʼiʼ ri winaq, are kʼu kilitaj na riʼ che xkʼojiʼ ukʼas. Pero wajun kʼutbʼal riʼ kubʼij taj che xaq xiw kkoj jun X chrij ri kʼasaj, xaneʼ kubʼij che ksach uwach. Rech kqachʼobʼ wariʼ, ojer kanoq ri tinta che kkikoj ri winaq rech ketzʼibʼanik bʼanom rukʼ carbón, jaʼ y jun jastaq kjunamataj rukʼ qʼol. Rumal laʼ kʼax ta uchupik, xaq xiw kkimuʼ jun esponja pa jaʼ y kkichupu. Rumal laʼ, are chiʼ kchup jun kʼasaj jetaneʼ ri winaq kʼo ta jumul xkʼojiʼ ukʼas. ¡Sibʼalaj kqamaltyoxij che ri Jehová che kusach ri qamak, qas kuchup uwach ronojel! (Sal. 51:9).

12. ¿Jas kqetaʼmaj chrij are chiʼ ri Biblia kukoj ri kʼutbʼal rech ri nimalaj sutzʼ?

¹² Pa Isaías 44:22, kqil jun chi kʼutbʼal che kukʼut chqawach ri kubʼan ri Jehová are chiʼ ukuyum chi ri qamak: «E nusachom chi taq ri a sachinaqil xuqujeʼ taq ri amak, jas ri kubʼan ri sutzʼ ksachik». Are chiʼ ri Jehová kukuy ri qamak, jetaneʼ kuchʼuq rukʼ jun nimalaj sutzʼ che kubʼano che kilitaj ta chik.

13. ¿Jas kanaʼ at are chiʼ ri Jehová kukuy ri amak?

¹³ ¿Jas kqetaʼmaj chrij ronojel ri e kʼutbʼal riʼ? Che are chiʼ ri Jehová kukuy ri qamak, utz taj che amaqʼel kqachomaj che usachom ta uwach. Chnaʼtaj chqe che ri qakʼas xtoj rukʼ ri ukikʼel ri Jesucristo, rumal laʼ rajawaxik ta chik che oj kojtojow ri kʼasaj. Qas xchup uwach, jetaneʼ xkʼojiʼ ta qakʼas. Are laʼ ri kubʼan ri Jehová are chiʼ kqaya kan ubʼanik ri qamak: qas kukuy ri qamak.

RI JEHOVÁ KUBʼAN CHI JUMUL QAMIGO

14. ¿Jasche utz kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri kuybʼal mak che kuya ri Jehová? (Xuqujeʼ chawilaʼ ri e wachbʼal).

¹⁴ Are chiʼ ri Jehová kukuy qamak, rajawaxik kqachʼobʼo che kubʼan chi jumul qamigo. Uchʼobʼik wariʼ kojutoʼo rech  xaq ta kqachomaj che kʼa kʼo na ri qamak y kqachomaj taj che ri Jehová amaqʼel knaʼtaj che ri xqabʼano o xaq reyem jampaʼ kukʼajisaj qawach. Kqabʼij wariʼ rumal ri xubʼij che ri profeta Jeremías: «Kinsach na kimak che ri etzelal ri kibʼanom man kenaʼtaj ta chi kʼut chwe» (Jer. 31:34). Ri apóstol Pablo xukoj wajun versículo riʼ are chiʼ xubʼij: «Kenaʼtaj ta chik ri kimak xuqujeʼ ri ketzelal chwe» (Heb. 8:12). ¿Jas kraj kubʼij wariʼ?

15. ¿Jas kraj kubʼij che ri Jehová knaʼtaj ta chi ri qamak che?

¹⁵ Pa ri Biblia, ri tzij knaʼtajik jujun taq mul kraj ta kubʼij che knaʼtax ri xbʼantaj ojer. Xaneʼ kraj kubʼij che kʼo rajawaxik kbʼanik. Jun kʼutbʼal, ri achi che kʼo pa uxkut ri Jesús are chiʼ xkamik xubʼij: «Chinnaʼtaj che la are taq lal kʼo chik pa ri ajawbʼal la» (Luc. 23:42, 43). Are chiʼ ri achi xubʼij «chinnaʼtaj che la» are ta tajin kubʼij che knaʼtaj ri xkikʼulmaj pa ri qʼij riʼ xaneʼ tajin kutaʼ che ri Jesús che knaʼtaj che are chiʼ kʼo chi pa ri Uqʼatbʼal tzij. Y ri Jesús xubʼij che kutoʼ na: kuwalajisaj pa ri petinaq. Junam kubʼan ri Jehová qukʼ oj, are chiʼ kubʼij che kunaʼtasaj ta chi ni jumul ri qamak che xqabʼano. Wariʼ kukʼut chqe che ri Jehová ni jun qʼij kukʼaq chqapalaj ri qamak, rumal che qastzij xukuy ri qamak.

16. Junam rukʼ ri kubʼij ri Biblia, ¿jas kqanaʼo are chiʼ ri Jehová kukuy ri qamak?

¹⁶ Chqilaʼ chi jun kʼutbʼal. Ri Biblia kubʼij ri kqanaʼo are chiʼ ri Jehová kukuy ri qamak. Rumal che qonojel oj ajmakibʼ, ri Biblia kubʼij che oj «loqʼom taq pataninelabʼ che ri mak». Pero, are chiʼ ri Jehová kukuy ri qamak, jetaneʼ kutʼoqopij ri cadenas y kojresaj «pa uqʼabʼ ri mak» (Rom. 6:17, 18; Apoc. 1:5). Sibʼalaj kojkikotik are chiʼ kqachʼobʼo che ri Jehová kukuy ri qamak, junam rukʼ ri kunaʼ jun esclavo are chiʼ kel chuxeʼ ri utaqanik ri rajaw.

17. ¿Jasche kjunamataj ri kuybʼal mak che kuya ri Jehová rukʼ are chiʼ kojkunataj che jun nimalaj yabʼil? (Isaías 53:5).

 ¹⁷ (Chasikʼij Isaías 53:5). Ri kʼisbʼal kʼutbʼal che kqil na, ri Biblia kujunamaj ri makaj rukʼ jun yabʼil che kojukamisaj. Pero ri Jehová oj ukunam rumal ri xubʼan ri Ukʼojol pa qawiʼ, rukʼ wariʼ kkʼojiʼ chi jumul jun utz qachilanik rukʼ (1 Ped. 2:24). Are chiʼ jun winaq uriqom jun nimalaj yabʼil y kkunatajik, sibʼalaj kkikotik. Y junam kqanaʼ oj are chiʼ ri Jehová kukuy ri qamak y kukunaj ri kʼax che uriqom ri qachilanik rukʼ.

¿JAS KRAJ KUBʼIJ CHE RI JEHOVÁ KUKUY QAMAK?

18. ¿Jas kukʼut chqawach ronojel ri e kʼutbʼal che xqil pa wajun kʼutunem riʼ chrij ri kuybʼal mak che kuya ri Jehová? (Xuqujeʼ chawilaʼ ri recuadro «¿Jas kubʼan ri Jehová che ukuyik qamak?»).

¹⁸ ¿Jas xqetaʼmaj chrij ri kuybʼal mak che kuya ri Jehová rukʼ ronojel ri kʼutbʼal che xqil pa wajun kʼutunem riʼ? Che are taq chiʼ ri Jehová kukuy ri qamak, qas ksach uwach. Wariʼ ktobʼanik rech kkʼojiʼ jun utz qachilanik rukʼ ri Jehová, ri loqʼalaj Qatat. Are kʼu masach chqe che ri kuybʼal mak man are ta jun jastaq che rajawaxik kyaʼ chqe. Are jun sipanik che ri Jehová rukʼ ronojel ranimaʼ kuya chqe, rumal che ri areʼ sibʼalaj kojraj y ksipanik (Rom. 3:24).

19. a) ¿Jasche kojmaltyoxinik? (Romanos 4:8). b) ¿Jas kqil pa ri jun chi kʼutunem?

¹⁹ (Chasikʼij Romanos 4:8). ¡Qas kojmaltyoxinik jachaʼ kubʼij ri Salmo 130:4, rumal che rukʼ ri Jehová kpe wi ri qas «kuyubʼal makaj»! Are kʼu we qas kqaj che ri Jehová kukuy qamak, rajawaxik ksach ta chqe ri xubʼij kan ri Jesús: «We man keʼikuy ri winaq, xuqujeʼ ri Itat man keʼukuy ta na ri e iwetzelal ix» (Mat. 6:14, 15). Rumal laʼ sibʼalaj nim upatan che kqakuy kimak ri nikʼaj chik junam rukʼ ri kubʼan ri Jehová. Pa ri jun chi kʼutunem kqil na ri kqabʼan che ukuyik makaj.