Ir al contenido

Ir al índice

KʼUTUNEM 29

«Are taq kʼu in tuqar, kʼateʼ riʼ sibʼalaj kʼo nuchuqʼabʼ»

«Are taq kʼu in tuqar, kʼateʼ riʼ sibʼalaj kʼo nuchuqʼabʼ»

«Rumal riʼ kinkikotik are taq man kʼo ta nuchuqʼabʼ, are taq kinyoqʼik, are taq man kʼo ta ri kajwataj chwe, are taq kinoqataxik, xuqujeʼ are taq kinriq kʼax rumal rech ri Cristo» (2 COR. 12:10).

BʼIXONEM 38 Jehová katuchajij na

RI KQETAʼMAJ NA *

1. ¿Jas qas xuchʼobʼ ri apóstol Pablo?

JUJUN taq mul ri apóstol Pablo xunaʼo che kʼo ta uchuqʼabʼ. Xubʼij che «ktajin kubʼan qʼeʼl» ri ucuerpo, rumal che kukoj uchuqʼabʼ che ubʼanik ri utz xuqujeʼ amaqʼel ta xyaʼ che ri xuta che ri Jehová (2 Cor. 4:16; 12:7-9; Rom. 7:21-23). Xuqujeʼ xubʼij che ri e ukʼulel xkibʼij che, che are jun tuqar achi. * Are kʼu xuya taj che ri kkichomaj ri e nikʼaj chik chrij xuqujeʼ ri ubʼantajik xubʼano che kuchomaj che kʼo ta upatan (2 Cor. 10:10-12, 17, 18).

2. Junam rukʼ ri kubʼij 2 Corintios 12:9, 10, ¿jas xretaʼmaj ri Pablo?

2 Ri Pablo xretaʼmaj jun jastaq nim ubʼanik: che weneʼ jun winaq kunaʼo che kʼo ta uchuqʼabʼ are kʼu are ri más ko (chasikʼij uwach 2 Corintios 12:9, 10). Are chiʼ Jehová xubʼij che ri Pablo «ri nukuʼinem kkʼutun na pa ri tuqaril» xraj xubʼij che, che kuya ri chuqʼabʼ che kajwataj che. Nabʼe, chqilaʼ jasche rajawaxik taj kojbʼisonik are chiʼ ri e qakʼulel kkibʼij kʼax taq tzij chqe.

CHOJKIKOTOQ ARE CHIʼ KOJYOQʼIK

3. ¿Jasche kojkikotik are chiʼ kojyoqʼik?

3 Kʼo ta nijun utz krilo kyoqʼik. Are kʼu we sibʼalaj kojbʼisonik are chiʼ kojyoqʼ kumal ri qakʼulel, kqariq kʼax (Prov. 24:10). Rumal laʼ, ¿jas kqabʼan che rilik ri kʼax kkibʼan ri winaq chqe? Pablo xubʼij «are taq kinyoqʼik» kinkikotik, utz che kqesaj uwach (2 Cor. 12:10). ¿Jasche? Rumal che ri yoqʼonik kkibʼan ri winaq xuqujeʼ che kkaj taj kqapatanij ri Dios are jun etal che qas oj utijoxelabʼ ri Cristo (1 Ped. 4:14). Jesús xubʼij che ri utijoxelabʼ kkiriq na kʼax (Juan 15:18-20). Are laʼ ri xkʼulmataj pa ri nabʼe siglo. Jun kʼutbʼal, ri winaq che xux junam kichomanik kukʼ ri winaq griegos, xkichomaj che ri cristianos kʼo ta ketaʼmabʼal xuqujeʼ nim ta kibʼanik. Xuqujeʼ ri judíos xkichomaj che «xaq e winaq ri man kʼo ta kitijom wi kibʼ kemayijinik», junam che xkibʼij chke ri apóstol Pedro xuqujeʼ Juan (Hech. 4:13). E kʼi kkichomaj che ri cristianos kʼo ta kichuqʼabʼ, rumal che kkinim ta kibʼ pa política xuqujeʼ pa chʼoj, itzel keʼil kumal ri winaq.

4. ¿Jas xkibʼan ri nabʼe taq cristianos chuwach ri xkichomaj ri kikʼulel chkij?

4 Ri nabʼe taq cristianos xkiya taj che ri xkibʼij ri e winaq chkij xeʼuqʼatej rech kkipatanij ri Jehová. Jun kʼutbʼal, ri apóstol Pedro xuqujeʼ Juan nim ubʼanik chkiwach che kbʼan kʼax chke rumal che e utijoxelabʼ ri Jesús xuqujeʼ rumal che kkiya ubʼixik chke nikʼaj chik ri xukʼut kan chkiwach (Hech. 4:18-21; 5:27-29, 40-42). Kʼo ta rumal che xkinaʼ kʼixbʼal ri nabʼe cristianos re ri nabʼe siglo. Ri tijoxelabʼ riʼ che kemachʼachʼik xkikʼut más utzilal chke ri e winaq chkiwach ri kikʼulel. Jun kʼutbʼal, ri wuj che xkitzʼibʼaj jujun chke ri cristianos riʼ rukʼ ri utobʼanik ri Jehová tajin kuya tobʼanik chke millones winaq kimik. Xuqujeʼ ri Qʼatbʼal tzij che xkitzijoj qas kʼolik y xa pa jubʼiqʼ tiempo kuqʼat tzij pa uwiʼ ronojel ri uwach Ulew (Mat. 24:14). Ri nimalaj qʼatal tzij che xubʼan kʼax chke xsach kan uwach. Are kʼu, ri tijoxelabʼ che xeʼux sukʼ kimik e qʼatal tzij chi pa ri kaj. Are kʼu ri kikʼulel e kaminaq chik; we kekʼastaj loq, are ri Qʼatbʼal tzij che itzel xkilo are kqʼatow tzij pa kiwiʼ (Apoc. 5:10).

5. Junam rukʼ ri kubʼij Juan 15:19, ¿jasche ri winaq re wajun uwach Ulew riʼ nim ta kojkilo?

5 Kimik, xuqujeʼ e kʼo winaq itzel kojkilo, ketzeʼn chqij, kkichomaj che kʼo ta qetaʼmabʼal xuqujeʼ che nim ta qabʼanik. ¿Jasche? Rumal che xaq ta junam ri qachomanik kukʼ. Ri e winaq are nim kkil ri kkibʼan nim che kibʼ xuqujeʼ ri keniman taj. Are kʼu ri oj kqakoj qachuqʼabʼ rech kojmachʼachʼik, kqatzukuj ta chʼoj xuqujeʼ kojnimanik. Kqanim ta qibʼ pa ri política xuqujeʼ kojtobʼan ta pa ri chʼoj. Ri winaq re wajun uwach Ulew riʼ, nim ta kojkilo rumal che kqabʼan ta qe ri kkibʼano (chasikʼij uwach Juan 15:19; Rom. 12:2).

6. ¿Jas jastaq nim ubʼanik tajin kubʼan ri Jehová rukʼ ri qatobʼanik?

6 Apastaneʼ ri kkichomaj ri winaq chqij, ri Jehová tajin kojukojo rech kqabʼan jastaq nim ubʼanik. Jun kʼutbʼal, tajin ktzijox ri utzalaj taq tzij pa ronojel ri uwach Ulew. Ri oj upatanelabʼ kqaya wuj chke ri winaq pa ronojel uwach Ulew che bʼanom pa kʼi chʼabʼal, xuqujeʼ kqakoj ri Biblia che kitoʼik e kʼi winaq rech kkisukʼumaj ri kikʼaslemal. Rumal ri utobʼanik ri Jehová, ri e winaq che jetaneʼ kʼo ta kichuqʼabʼ tajin kkibʼan ri uchak ri Jehová. Are kʼu, ¿la kojutoʼ ri Jehová rech kkʼojiʼ ukowil qakʼuʼx? We kkunik kojutoʼ ¿jas kqabʼan che uriqik ri utobʼanik? Chqilaʼ oxibʼ jastaq che kqetaʼmaj chrij ri apóstol Pablo.

KQAKUBʼSAJ TA QAKʼUʼX CHRIJ RI KOJKUN CHE UBʼANIK

7. ¿Jas ri nabʼe jastaq kqetaʼmaj chrij ri ukʼutbʼal ri Pablo?

7 Ri nabʼe jastaq che kqetaʼmaj chrij ri ukʼutbʼal ri Pablo are che chiʼ kqapatanij ri Jehová rajawaxik che are ta kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri qachuqʼabʼ o ri kojkun che ubʼanik. Chkiwach ri e winaq, yaʼtal che ri Pablo kubʼan nim che ribʼ xuqujeʼ che qas retaʼm ri kubʼano. Rumal che pa Tarso xkʼiy wi, che are ri unimal jun departamento re Roma, jun qʼinom tinamit xuqujeʼ kʼo kʼi nimaʼq taq tijobʼal chupam. Pablo xkʼojiʼ pa jun nimalaj tijobʼal, rumal che ri rajtij are ri Gamaliel, jun chke ri e kʼamal bʼe judío nim ubʼanik pa ri tiempo riʼ (Hech. 5:34; 22:3). Pa jun tiempo, xkʼojiʼ utaqanik pa ri tinamit judía. Xubʼij: «Pa ri kikojonik ri aj judeyibʼ, sibʼalaj utz na xinbʼan in chkiwach kʼi nuwinaqil ri xa junam kijunabʼ wukʼ» (Gál. 1:13, 14; Hech. 26:4). Are kʼu ronojel wariʼ xubʼan taj che xukubʼsaj ukʼuʼx chbʼil ribʼ.

Ri Pablo xril ri jastaq re ri uwach Ulew jetaneʼ che xa e mes are kʼu nim xril wi uterenexik ri Cristo. (Chawilaʼ ri párrafo 8). *

8. a) Junam rukʼ ri kubʼij Filipenses 3:8, ¿jas xuchomaj ri Pablo chrij ri jastaq che xuxutuj kanoq? b) ¿Jasche xubʼij che kkikotik are chiʼ kʼo ta uchuqʼabʼ?

8 Pablo xubʼan ta kebʼ ukʼuʼx che uxutuxik ri jastaq che nim ubʼanik chkiwach ri e nikʼaj chik. Xaneʼ xubʼij: «Ronojel kʼut xa mes chik chnuwach» (chasikʼij uwach Filipenses 3:8). Are kʼu, nim xutoj wi rech xux tereneʼl re ri Cristo. Itzel xil kumal ri uwinaq (Hech. 23:12-14). Xuqujeʼ ri romanos, che e uwinaq, xkichʼayo xuqujeʼ xkikoj pa cárcel (Hech. 16:19-24, 37). Xuqujeʼ xubʼisoj che kʼo jastaq kkun ta che ubʼanik (Rom. 7:21-25). Are kʼu xuya taj che ri e ukʼulel xuqujeʼ ri jastaq che kkun ta che ubʼanik kuqʼatej. Xaneʼ xubʼij: «Kinkikotik are taq man kʼo ta nuchuqʼabʼ». ¿Jasche? Rumal che are chiʼ xunaʼo che kʼo ta uchuqʼabʼ xril ri utobʼanik ri Dios (2 Cor. 4:7; 12:10).

9. ¿Jas kqabʼan che rilik apachike jastaq che kojuqʼatej che upatanexik ri Dios?

9 We kqaj che ri Jehová kuya ri uchuqʼabʼ chqe, kqachomaj taj che kʼo qapatan rumal ri qachuqʼabʼ, ri qetaʼmanik, ri qacultura o ri qaqʼinomal. Wariʼ are ta ri kbʼanowik che kʼo qapatan chuwach ri Jehová. Pa ri utinamit ri Jehová kʼi chke e junam rukʼ ri xubʼij ri Pablo: «Ix kʼi taj ri kʼo inoʼj chkiwach ri winaq. Man ix kʼi taj ri kʼo itaqanik. Man ix kʼi taj ri nimaʼq kibʼanik ri inan itat». Are kʼu ri Jehová «xeʼuchaʼ ri man kʼo ta kichuqʼabʼ cho ri uwach Ulew» (1 Cor. 1:26, 27). Rumal laʼ, kqaya taj che apachike jastaq kojuqʼatej che upatanexik ri Dios, xaneʼ chqilaʼ ri kubʼan ri Jehová che ukojik ri uchuqʼabʼ che qatoʼik. Jun kʼutbʼal, we kʼo jun winaq kubʼano che kubʼan kebʼ qakʼuʼx chrij ri qakojonik xuqujeʼ che kqaxibʼij qibʼ, chqataʼ ukowil qakʼuʼx che ri Dios rech kojkunik kqatoʼ uwiʼ ri qakojonik (Efes. 6:19, 20). O tajin kqakoj qachuqʼabʼ chuwach jun kʼaxalaj yabʼil, chqataʼ qachuqʼabʼ che ri Jehová rech kqaya ta kan upatanexik. Are chiʼ kqil ri utobʼanik, kkʼiy más ri qakojonik xuqujeʼ kkʼojiʼ más ukowil qakʼuʼx.

KʼO CHQETAʼMAJ CHKIJ RI WINAQ CHE KUBʼIJ RI BIBLIA

10. ¿Jasche rajawaxik kqanikʼoj ri kikʼutunik ri upatanelabʼ ri Dios che kubʼij Hebreos 11:32-34?

10 Pablo amaqʼel kunikʼoj ri uTzij ri Dios. Rumal wariʼ, xkʼojiʼ nim retaʼmabʼal, xuqujeʼ kʼo kʼi xretaʼmaj chkij ri sukʼalaj taq upatanelabʼ ri Jehová re ojer. Pa ri carta che xutzʼibʼaj chke ri cristianos hebreos, xubʼij chke che rajawaxik kkil ri kikʼutbʼal ri sukʼ taq upatanelabʼ ri Dios (chasikʼij uwach Hebreos 11:32-34). Chojchoman chrij ri qʼatal tzij David. Areʼ xuriq kʼax kumal ri e ukʼulel xuqujeʼ kumal e jujun rachiʼl. Chqilaʼ más chrij ri ukʼutbʼal. Rech kqilo, che sibʼalaj xtobʼan ri ukʼutbʼal ri David che ri Pablo rumal che xchoman chrij xuqujeʼ ri kqabʼano oj rech kqesaj uwach ri Pablo.

Are chiʼ David xchʼojin rukʼ ri Goliat, xukubʼsaj ukʼuʼx chrij ri Jehová, ri kʼax xuriqo xutoʼ rech xril ri utobʼanik ri Jehová pa ri ukʼaslemal (chawilaʼ ri párrafo 11).

11. ¿Jasche kqʼalajinik che David kʼo ta uchuqʼabʼ? (Chawilaʼ ri wachbʼal re ri uwach ri wuj).

11 Are chiʼ ri Goliat xril ri David, xrilo che kʼo ta uchuqʼabʼ, rumal laʼ «xretzelaj uwach». Ri Goliat are jun nimalaj achi, kʼo kʼi jastaq re, re chʼoj xuqujeʼ kʼo retaʼmabʼal chrij ri chʼoj. David are jun ala che utijom ta ribʼ che chʼoj, are kʼu ukubʼsam ukʼuʼx chrij ri uchuqʼabʼ ri Jehová. Ri xkʼulmatajik, are che xkunik xuchʼak ri ukʼulel paneʼ xqʼalajinik che kʼo ta uchuqʼabʼ (1 Sam. 17:41-45, 50, Ri Tyoxlaj Wuj).

12. ¿Jas jun chi kʼax xuriq ri David?

12 David xuriq chi jun kʼax che weneʼ xuxibʼij ribʼ chuwach. Areʼ xux jun sukʼalaj pataninel rech ri Saúl, ri qʼatal tzij re Israel che Jehová xuchaʼo. Nabʼe Saúl nim xril wi ri David. Are kʼu chiʼ xqʼax ri tiempo, ri ubʼanik nimal xubʼano che itzel xril ri David. Xumaj ubʼanik kʼax che xuqujeʼ xraj xukamisaj (1 Sam. 18:6-9, 29; 19:9-11).

13. ¿Jas xubʼan ri David chuwach ri itzel taq jastaq xubʼan ri qʼatal tzij Saúl?

13 Paneʼ Saúl xukʼut ta utzilal che ri David, are kʼu ri David nim xril ri Saúl, rumal che retaʼm che are ri qʼatal tzij chaʼom rumal ri Jehová (1 Sam. 24:6). Xuqujeʼ xubʼij taj che ri Dios are ajmak che ri itzel taq jastaq xubʼan ri Saúl. Xaneʼ xukubʼsaj ukʼuʼx che Jehová kuya uchuqʼabʼ rech kuchiʼj ri e kʼax riʼ (Sal. 18:1 y encabezamiento).

14. ¿Jas kʼax xuriq ri apóstol Pablo junam rukʼ ri David?

14 Ri apóstol Pablo xuriq jun kʼax che kjunamataj rukʼ ri xukʼulmaj ri David. Ri e ukʼulel más nim kichuqʼabʼ chuwach. Kʼo chkixoʼl e kʼamal bʼe che itzel xil kumal xuqujeʼ kʼi mul xkiya taqanik che xchʼayik xuqujeʼ xkoj pa cárcel. Junam rukʼ ri David, xbʼan kʼax che ri Pablo kumal ri e rachiʼl. Xuqujeʼ e jujun cristianos re ri congregación xkibʼan kʼax che (2 Cor. 12:11; Filip. 3:18). Are kʼu xuya taj che xechʼakan ri e ukʼulel pa uwiʼ. Xuya ta kan utzijoxik ri utzij ri Dios paneʼ xuriq kʼax. Amaqʼel xux sukʼ chke ri e rachalal paneʼ xkiya bʼis che. Ri más nim ubʼanik are che amaqʼel xux sukʼ che ri Dios kʼa pa ri ukamikal (2 Tim. 4:8). Paneʼ e kʼi xeʼok chrij, xchʼakanik rumal che xukubʼsaj ukʼuʼx chrij ri Jehová chrij ta ri uchuqʼabʼ areʼ.

Are chiʼ ri e winaq kʼax kechʼaw chqe rumal ri qakojonik chqabʼanaʼ utzilal chke xuqujeʼ nim cheqilaʼ. (Chawilaʼ ri párrafo 15). *

15. ¿Jas kqaj kqabʼano xuqujeʼ jas kqabʼan che ubʼanik?

15 ¿La tajin kqachʼij kʼax kumal ri e qachiʼl pa ri tijobʼal o pa ri chak, o kumal ri familiares che e Testigos taj? ¿La kʼo jun qachalal pa ri congregación che ubʼanom kʼax chqe? We jeʼ wariʼ chnaʼtaj ri ukʼutbʼal ri David xuqujeʼ Pablo chqe. Chqabʼanaʼ ri xubʼij ri apóstol Pablo: «Chatchʼakan pa uwiʼ ri itzelal rukʼ ri utzil» (Rom. 12:21). Qastzij, ri kqaj kqabʼano are ta kqakʼaq jun abʼaj chupalaj jun winaq, junam che xubʼan ri David, xaneʼ kqakoj ri uTzij ri Dios rech keqatoʼ ri e winaq che utz kanimaʼ rech kketaʼmaj chrij ri Dios. ¿Jas kqabʼan che kitoʼik? Rajawaxik che are kqakoj ri Biblia che kitoʼik rukʼ ri kipreguntas, chqakʼutuʼ utzilal chke xuqujeʼ nim cheqilaʼ wi ri kkibʼan kʼax chqe, chqabʼanaʼ utzilal chke konojel ri e winaq xuqujeʼ ri e itzel kojkilo (Mat. 5:44; 1 Ped. 3:15-17).

CHQAKʼAMAʼ RI KITOBʼANIK RI E NIKʼAJ CHIK

16, 17. ¿Jas xsach ta che ri Pablo?

16 Are chiʼ ri apóstol Pablo —che ojer kbʼix Saulo che— majaʼ kux utijoxel ri Cristo, are jun itzel ala che xubʼan kʼax chke ri utijoxelabʼ ri Jesús (Hech. 7:58; 1 Tim. 1:13). Are kʼu ri Jesús xchʼaw lo rukʼ pa ri kaj, xumoyirisaj xuqujeʼ xuqʼatej rech kubʼan ta chi kʼax che ri congregación. Rech kkaʼy chi jumul rajawaxik xbʼe kukʼ ri e winaq che xubʼan kʼax chke. Xukʼut machʼachʼem xuqujeʼ xukʼam ri utobʼanik jun tijoxel ubʼiʼ Ananías, che xtoʼ rumal rech xkaʼy chi jumul (Hech. 9:3-9, 17, 18).

17 Chiʼ xqʼax ri tiempo, Pablo xux jun cristiano nim ubʼanik pa ri congregación, are kʼu xsach ta che ri xkʼut chuwach rumal ri Jesús chiʼ xchʼaw lo rukʼ pa ri kaj pa ri bʼe re Damasco. Amaqʼel xukʼut machʼachʼem xuqujeʼ rukʼ kikotemal xukʼam ri tobʼanik xyaʼ che kumal ri rachalal achijabʼ xuqujeʼ ixoqibʼ. Xuchʼobʼo che e areʼ xetowik xuqujeʼ xkiya uchuqʼabʼ (Col. 4:10, 11).

18. ¿Jasche weneʼ kqaj taj che kojkitoʼ e nikʼaj chik?

18 ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri ukʼutbʼal ri Pablo? Are chiʼ xqamaj retaʼmaxik chrij ri Biblia, weneʼ utz xqilo che xojtoʼik, rumal che xqachʼobʼo che kajwataj tobʼanik chqe junam kukʼ ri akʼalabʼ (1 Cor. 3:1, 2). Are kʼu we kʼi chi junabʼ qapatanim ri Jehová xuqujeʼ kʼo nim qetaʼmabʼal, weneʼ qas ta kqaj che kojtoʼik, más na we ri kyaʼow ri tobʼanik chqe are jun qachalal che kʼi ta tiempo upatanim ri Jehová. Are kʼu, ri Jehová keʼukoj qachalal achijabʼ xuqujeʼ ixoqibʼ che uyaʼik qachuqʼabʼ (Rom. 1:11, 12). Rumal laʼ we kqaj che Jehová kuya qachuqʼabʼ rajawaxik kqakʼam ri kitobʼanik ri e qachalal.

19. ¿Jasche xyaʼ jujun eqelen nim ubʼanik che ri Pablo?

19 Are chiʼ Pablo xux cristiano, xyaʼ nimaʼq taq eqelen che. ¿Jasche? Rumal che xuchʼobʼo che rech kkunik kubʼan utz taq jastaq rajawaxik kukʼut machʼachʼem xuqujeʼ kukubʼsaj ukʼuʼx chrij ri Jehová are ta chrij ri uchuqʼabʼ, ri retaʼmabʼal, ri uqʼinomal o ri ubʼantajik chkiwach ri e winaq. Rumal laʼ, chqabʼanaʼ qe ri xubʼan ri Pablo: chqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri Jehová, chqetaʼmaj chkij ri e winaq che kuya ubʼixik ri Biblia xuqujeʼ chqakʼamaʼ ri tobʼanik kkiya ri e qachalal. Rumal laʼ, paneʼ kqanaʼ che kʼo ta qachuqʼabʼ, ri Jehová kuya ukowil qakʼuʼx.

BʼIXONEM 71 Oj sukʼ taq rajchʼojabʼ Jehová

^ párr. 5 Pa wajun kʼutunem riʼ kqetaʼmaj na chrij ri apóstol Pablo. Kqil na, che we kojmachʼachʼik, Jehová kuya qachuqʼabʼ rech kqachʼijo chiʼ ktzeʼx qawach xuqujeʼ chiʼ kbʼan jastaq chqe che kresaj qachuqʼabʼ.

^ párr. 1 CHOMANIK NIM UBʼANIK: Kʼo kʼi rumal che weneʼ kqanaʼo che kʼo ta qachuqʼabʼ o che nim ta qabʼanik, weneʼ rumal che oj ajmakibʼ, oj mebʼaʼ, oj yawabʼ o xojbʼe ta pa nimaʼq taq tijobʼal. Xuqujeʼ, ri e qakʼulel kkibʼan kʼax chqe rukʼ ri kkibʼano o rukʼ ri kkibʼij chqij.

^ párr. 57 RI KUKʼUT RI E WACHBʼAL: Are chiʼ ri Pablo xtzijon chrij ri Cristo, xuya kan ubʼanik ronojel ri kʼo ubʼanik rukʼ ri ukʼaslemal ojer xuqujeʼ weneʼ xuya kan ri wuj che xukoj pa ri tijobʼal ojer y jujun taq wuj che tzʼibʼatal ri utzij ri Dios chupam.

^ párr. 61 RI KUKʼUT RI E WACHBʼAL: Ri e rachiʼl jun qachalal pa ri uchak, kkitaqchij rech kkʼojiʼ kukʼ pa jun cumpleaños rech jun chke ri e rachiʼl.