1. ¿Jas jastaq kubʼano che kqaxeʼj qibʼ?

 CHOJCHOMAN chrij ri xkikʼulmaj ri e qachalal riʼ. Ri a Néstor xuqujeʼ ri rixoqil al María, kkaj kebʼe pa jun chi tinamit rech kkitzijoj ri utzij ri Dios jawiʼ kajwataj wi ri kitobʼanik. b Are kʼu rech kekunik kkibʼan wariʼ, rajawaxik taj kkʼojiʼ kʼi jastaq ke. Y rumal wariʼ sibʼalaj xuya xibʼin ibʼ chke. Xkichomaj che we kkʼojiʼ ta kʼi jastaq ke, man kekun ta riʼ kekikotik. Jun chi kʼutbʼal, pa ri tinamit che kel wi ri qachalal Biniam qʼatem uwach ri kichak ri testigos rech Jehová. Rumal laʼ are chiʼ xux Testigo, xuchomaj che kuriq na kʼax. Are kʼu xaq xiw ta wariʼ xubʼano che kuxeʼj ribʼ, xuqujeʼ xuchomaj ri kkibʼij na riʼ ri ufamilia che rumal che xux testigo rech Jehová. Y chukʼisbʼal, chqilaʼ ri xukʼulmaj ri qachalal Valeria, wajun qachalal riʼ xuriq cáncer. Ri areʼ kraj kunimaj ri taqanik che kuya ri Biblia chrij ri kikʼ, rumal laʼ xukoj uchuqʼabʼ che utzukuxik jun kunanel che kukoj ta kikʼ che are chiʼ kbʼan operar. Junam kukʼ nikʼaj chik, ri areʼ kuxeʼj ribʼ kkamik.

2. ¿Jasche rajawaxik kqachajij qibʼ chuwach ri xibʼin ibʼ?

² ¿La kʼo jumul anaʼom ri xkinaʼ waʼ taq qachalal riʼ? Kʼi chqe je qanaʼom. Are kʼu, we man kqachajij ta qibʼ chuwach ri xibʼin ibʼ, wariʼ kubʼano che ri kqachaʼ ubʼanik kubʼan kʼax che ri qachilanik rukʼ ri Jehová. Y are wariʼ kraj ri Satanás. Ri areʼ kraj kubʼano che are chiʼ kqaxeʼj qibʼ, kqanimaj ta ri utaqanik ri Jehová, jun chke ri utaqanik are utzijoxik ri utzalaj taq tzij (Apoc. 12:17). Qastzij wi che ri Satanás sibʼalaj itzel y kʼo uchuqʼabʼ. Are kʼu, ¿jas kojutoʼ chuwach ri Satanás? Chqilampeʼ.

3. ¿Jas kqabʼano rech kqaxeʼj ta qibʼ?

 ³ Ri Satanás kkun taj kubʼano che kqaxeʼj qibʼ we qas kqakojo che ri Jehová kojuloqʼoqʼej y che kʼo qukʼ (Sal. 118:6). Jun kʼutbʼal, ri xtzʼibʼan ri Salmo 118 xukʼulmaj jalajoj taq jastaq che xubʼan kʼax che. Xekʼojiʼ e kʼi ukʼulel, jujun chke ri xetaqchinik, nimaʼq kiqʼij (versículos 9 y 10). Xuqujeʼ jujun taq mul ktaqchix che ubʼanik jastaq che utz taj (versículo 13). Y xkʼajisax uwach rumal ri Jehová (versículo 18). Are kʼu paneʼ je waʼ xukʼulmaj, xubʼij pa jun bʼixonem: «Man kinxeʼj ta wibʼ». ¿Jasche je waʼ xubʼij? Rumal che paneʼ ri Jehová xukʼajisaj uwach, kloqʼoqʼex rumal. Ri salmista qas retaʼm che ri Jehová amaqʼel kraj kutoʼo (Sal. 118:29).

4. We qas kqakojo che ri Jehová kojuloqʼoqʼej, ¿jas jastaq kqaxeʼj ta chi qibʼ che?

⁴ Ri oj cristianos rajawaxik qas kqakojo che ri Jehová kojuloqʼoqʼej chqajujunal. We je waʼ kqachomaj, kojutoʼ chuwach oxibʼ jastaq che kuya xibʼin ibʼ chqe: 1) ri xibʼin ibʼ rumal che kqachomaj che kojkun taj kqaya che ri qafamilia ri kajwataj chke, 2) ri xibʼin ibʼ chkiwach e nikʼaj chik 3) ri xibʼin ibʼ chuwach ri kamikal. Ri e qachalal che xojchʼaw chkij pa ri nabʼe párrafo xkixibʼij ta chi kibʼ rumal che xkikojo che ri Jehová qas keʼuloqʼoqʼej.

5. ¿Jas chuwach weneʼ kkixibʼij wi kibʼ ri kʼamal taq bʼe re ri familia? (Chawilaʼ ri wachbʼal re ri uwach ri wuj).

⁵ Ri cristiano che ajkʼamal bʼe pa ri familia nim kril wi ri eqeleʼn che yaʼom che che kuya ri kajwataj che ri ufamilia (1 Tim. 5:8). We ix tat, weneʼ rumal ri nimalaj yabʼil COVID-19 xixibʼij iwibʼ che kixesax bʼi pa ri ichak. Weneʼ xichomaj che kixkunik ta chik kiya che ri ifamilia ri kajwataj chke, kixkun ta chik kitoj ri iwachoch o kitoj jun kʼasaj che kʼo chiwach. Y weneʼ xichomaj che we kixesax bʼi pa ri ichak kiriq ta chi jun. Junam rukʼ ri a Néstor y ri al María, weneʼ kqachomaj che kojkikot taj we kʼo ta kʼi jastaq qukʼ. Ri Satanás kukoj wajun xibʼin ibʼ riʼ rech kubʼano che e kʼi kkiya kan upatanixik ri Jehová.

6. ¿Jas kraj ri Satanás che kqachomaj?

⁶ Ri Satanás kraj che kqachomaj che ri Jehová kel ta ukʼuʼx chqe y che kuya ta ri utobʼanik chqe che uyaʼik che ri qafamilia ri kajwataj chke. We kqakoj wariʼ, weneʼ kqachomaj che rajawaxik kojok il che ri qachak rech kesax ta chqe, paneʼ kqanimaj ta ri kubʼij ri Biblia.

7. ¿Jas kubʼij ri Jesús chqe?

⁷ Ri Jesús qas retaʼm uwach ri Jehová. Rumal laʼ xubʼij wariʼ: «Ri iTat retaʼm chik jachike taq ri jastaq ri e rajawaxik chiwe kʼa majoq chitzʼonoj che» (Mat. 6:8). Y ri Jesús xuqujeʼ retaʼm che ri Jehová kraj kuya ri kajwataj chqe. Rumal che ri e cristianos xuqujeʼ oj kʼo pa ri ufamilia ri Jehová. Y rumal che areʼ are ri ajkʼamal bʼe, qetaʼm che kuya ronojel ri kajwataj chke ri e kʼamal taq bʼe pa ri familia, junam che kubʼij pa 1 Timoteo 5:8.

8. a) Junam rukʼ ri kubʼij Mateo 6:31-33, ¿jas kojtoʼw chuwach ri xibʼin ibʼ che kojkun taj kqaya ri kajwataj che ri qafamilia? b) ¿Jas kqabʼan che resaxik kiwach ri jun kʼulaj che e kʼo pa ri wachbʼal?

⁸ We qas qetaʼm che ri Jehová kojuloqʼoqʼej xuqujeʼ kuloqʼoqʼej ri qafamilia, qetaʼm riʼ che ri areʼ kuya ronojel ri kajwataj chqe (chasikʼij uwach Mateo 6:31-33). Ri Jehová kraj che kuya ronojel  ri kajwataj chqe y rukʼ loqʼoqʼebʼal kuyaʼo. Are chiʼ xubʼan ri uwach Ulew, xaq xiw ta xuya ri kajwataj chqe pa ri qakʼaslemal, xaneʼ xuya kʼi taq jastaq rech kojkunik kojkikotik (Gén. 2:9). Weneʼ jujun taq mul xaq xiw kʼo qukʼ ri kajwataj chqe pa jun qʼij, paneʼ je wariʼ chqamaltyoxij che ri Jehová che uyaʼom «ri qawa re kimik» (Mat. 6:11). Qas qetaʼm che paneʼ kʼo jujun jastaq che kojkun taj kqariq kimik, are kʼu wariʼ kjunamataj ta rukʼ ri kuya na ri Jehová chqe pa ri petinaq. Are wariʼ ri xkil ri a Néstor y ri al María pa ri kikʼaslemal (Is. 65:21, 22).

9. ¿Jas kawetaʼmaj chrij ri kikʼutbʼal ri a Néstor y ri al María?

⁹ Ri a Néstor y ri al María, pa Colombia e kʼo wi, xuqujeʼ kʼo kʼi jastaq ke. Xkibʼij: «Xqaj che kojpatanin más che ri Jehová, are kʼu kqaxeʼj qibʼ che kqariq ta ri kajwataj chqe. Xqachomaj che weneʼ kojkikot taj». ¿Jas xkibʼano rech kkixibʼij ta chi kibʼ? Are xechoman chrij ronojel ri ubʼanom ri Jehová che kitoʼik. Rumal che xkikubʼsaj kikʼuʼx che ri Jehová keʼutoʼ; xkiya kan ri kichak, xkikʼayij ri kachoch y xebʼe pa jun tinamit jawiʼ kajwataj wi más tobʼanik che utzijoxik ri utzij ri Dios. Y, ¿jas xkinaʼo? Ri a Néstor kubʼij: «Qilom che qastzij ri kubʼij Mateo 6:33, rumal che amaqʼel qariqom ri kajwataj chqe. Y kimik más kojkikot chik».

10. ¿Jasche ri winaq kkixibʼij kibʼ chkiwach e nikʼaj chi winaq?

¹⁰ Pa kʼi taq junabʼ, ri winaq kibʼanom kʼax chbʼil kibʼ (Ecl. 8:9). Jun kʼutbʼal, e kʼi kkibʼan kʼax rumal che kʼo taqanik pa kiqʼabʼ, e kʼo kkibʼan kamisanik, itzelal y kkibʼan kʼax chke ri e kachiʼl pa ri tijobʼal o kkibʼan kʼax chke ri kifamilia. Rumal laʼ, ri winaq kkixibʼij kibʼ chkiwach e nikʼaj chi winaq. Y ri Satanás kukoj waʼ we xibʼin ibʼ riʼ rech kubʼan kʼax chqe.

11, 12. ¿Jas kubʼan ri Satanás are chiʼ krilo che kqaxeʼj qibʼ chuwach jun chi winaq?

¹¹ Ri Satanás jeʼl krilo are chiʼ kqaxeʼj qibʼ cho jun chi winaq rech kqatzijoj ta ri utzij ri Dios o kqanimaj ta jun taqanik re ri Jehová. Rumal laʼ kubʼano che e jujun qʼatal taq tzij kkiqʼatej ri qachak y kkibʼan kʼax chqe (Luc. 21:12; Apoc. 2:10). Pa wajun uwach Ulew che kʼo pa uqʼabʼ ri Satanás, e kʼi winaq kkibʼij molom taq  tzij chqij ri oj testigos rech Jehová. Wariʼ kubʼano che ri kkikoj ri molom taq tzij, ketzeʼn chqij o kkibʼan kʼax chqe (Mat. 10:36). Y qetaʼm che ri Satanás je kubʼan wariʼ rumal che je xubʼan pa ri nabʼe siglo (Hech. 5:27, 28, 40).

¹² Xaq xiw ta ri xibʼin ibʼ chuwach ri kʼax kkibʼan ri qʼatal tzij kukoj ri Satanás. Ri areʼ xuqujeʼ kukoj ri xibʼin ibʼ che kkinaʼ e jujun chuwach ri kkibʼij ri kifamilia we keʼux Testigos. E kʼo jujun más kkixibʼij kibʼ chuwach ri kkibʼij ri kifamilia chuwach we kechʼayik. Kkiloqʼoqʼej ri kifamilia y kkaj che xuqujeʼ e areʼ kkiloqʼoqʼej ri Jehová. Rumal laʼ kʼax kbʼe chke are chiʼ kkita ri itzel taq tzij kbʼix chrij ri Dios y ri e upatanelabʼ. Are kʼu, chnaʼtaj chqe che e jujun familiares che itzel kkil ri Testigos kkʼextaj ri kichomanik y kkimaj uloqʼoqʼexik ri Jehová. Are kʼu, ¿jas kqabʼano we jun chke ri qafamilia kraj ta chik kril qawach?

13. Junam rukʼ ri kubʼij Salmo 27:10, ¿jasche rajawaxik qas kqakojo che ri Jehová kojuloqʼoqʼej are chiʼ ri qafamilia kojkaj ta chik?

¹³ ¡Sibʼalaj kuya qachuqʼabʼ ri tzij che kubʼij pa Salmo 27:10! (Chasikʼij uwach). We qas kqakojo che ri Jehová kojuloqʼoqʼej, kqanaʼo che kojutoʼo paneʼ ri nikʼaj chik kkibʼan kʼax chqe y qas qetaʼm che kojutewchij na rumal ri qakochʼonik. Ri Jehová kuya na ronojel ri kajwataj chqe pa ri qakʼaslemal rech kojkikotik y kojutoʼ na pa ri qakojonik, nijun kkunik kojutoʼ junam rukʼ ri kubʼan areʼ. Are waʼ ri xril ri qachalal Biniam pa ri ukʼaslemal, che xojchʼaw kan chrij pa ri párrafo 1.

14. ¿Jas kukʼut chawach ri ukʼutbʼal ri a Biniam?

¹⁴ Ri a Biniam xux testigo rech Jehová paneʼ retaʼm che kbʼan kʼax che kumal ri e qʼatal taq tzij. Ri areʼ kubʼij: «Ri e qʼatal taq tzij sibʼalaj xkibʼan kʼax chwe, are kʼu más xinxibʼij wibʼ chuwach ri nufamilia. Xinbʼisoj che ri nutat xuqujeʼ ri nufamilia utz ta kinkilo y kinkaj ta chik rumal che xinux Testigo». Are kʼu ri xtoʼw ri a Biniam are che xnaʼtaj che ronojel ri ubʼanom ri Jehová che uchajixik ri kepatanin che. Ri areʼ kubʼij: «Xinchoman chrij ronojel ri ubʼanom ri Jehová che kitoʼik ri kiriqom kʼax che uriqik ri pwaq, ri nim ta keʼilik y ri kbʼan kʼax chke kumal nikʼaj chi winaq. We kinkubʼsaj ronojel  nukʼuʼx chrij ri Jehová, ri areʼ kuya na kʼi taq tewchibʼal chwe. Jujun taq mul xinkʼam bʼi pa cárcel y xbʼan kʼax chwe. Are chiʼ xinriq ri e kʼax riʼ, xwilo che ri Jehová amaqʼel kojutoʼo we rukʼ sukʼilal kqapatanij». Ri Jehová xux jun tat chech ri a Biniam y ri e qachalal xeʼux ufamilia.

15. ¿Jasche kqaxibʼij qibʼ chuwach ri kamikal?

¹⁵ Ri Biblia kubʼij che ri kamikal are jun qakʼulel (1 Cor. 15:25, 26). Are chiʼ kojchoman chrij ri kamikal weneʼ kqaxibʼij qibʼ y más na we oj o jun chke ri qafamilia yawabʼ. ¿Jasche kqanaʼ wariʼ? Rumal che ri Jehová xojubʼano rech amaqʼel kqaj kojkʼasiʼk (Ecl. 3:11). Are kʼu ri xibʼin ibʼ chuwach ri kamikal xuqujeʼ kojutoʼ rech kqachajij ri qakʼaslemal. Jun kʼutbʼal, kubʼano che utz kqabʼan che uchaʼik ri kqatijo, kqabʼan ejercicio, kqaya ta ri qakʼaslemal pa kʼax, kojbʼe rukʼ jun ajkunanel are chiʼ oj yawabʼ y kqatij kunabʼal rech kojkunatajik.

16. ¿Jas kubʼan ri Satanás che ukojik ri xibʼin ibʼ chuwach ri kamikal?

¹⁶ Ri Satanás retaʼm che nim kqil ri kʼaslemal. Rumal laʼ kuchomaj che kqabʼan apachike jastaq o kqaxutuj kan ri Jehová rech kojkam taj (Job 2:4, 5). Rumal che ri areʼ «kʼo utaqanik puwiʼ ri kamikal» kubʼano che kqaxeʼj qibʼ y kqaya kan upatanixik ri Jehová. ¡Are kʼu kkun taj kubʼano! (Heb. 2:14, 15). Jujun taq mul, ri Satanás keʼukoj winaq rech kojkixibʼij, kkibʼan kʼax chqe o kkibʼij che we kqaya ta kan ri qakojonik kojkikamisaj. Weneʼ are chiʼ kqariq jun yabʼil kubʼano che kqaya kan upatanexik ri Jehová o kqabʼan jastaq che utz ta kril ri Jehová. Weneʼ ri qafamilia che e Testigos taj o ri ajkun kkaj che kqakoj kikʼ, y wariʼ utz ta kril ri Dios. O jun winaq kubʼij chqe che kqabʼan jastaq che utz ta kril ri Dios rech kojkunatajik.

17. Junam rukʼ ri kubʼij Romanos 8:37-39, ¿jasche kqaxibʼij ta qibʼ chuwach ri kamikal?

¹⁷ Kʼo ta nijun chqe kqaj kojkamik, are kʼu qetaʼm che we kojkamik ri Jehová kojuloqʼoqʼej wi na (chasikʼij uwach Romanos 8:37-39). Ksach ta che ri Jehová ri e rachiʼl che kekamik (Luc. 20:37, 38). Y kraj che kuya chi jumul ri kikʼaslemal (Job 14:15). Ri Jehová nim xutojo rech oj kojkunik kqariq ri kʼaslemal che kʼo ta ukʼisik (Juan 3:16). Qetaʼm che areʼ sibʼalaj kojuloqʼoqʼej y kraj che kojuchajij. Rumal laʼ kqaya ta kan unimaxik are chiʼ kojyawajik o kbʼix chqe che kojkamisaxik, xaneʼ kojqebʼ rukʼ ri areʼ rech kuya kubʼsal kʼuʼx chqe, qanojibʼal y qachuqʼabʼ. Y are wariʼ ri xkibʼan ri al Valeria y ri rachajil pa ri kikʼaslemal (Sal. 41:3).

18. ¿Jas kukʼut ri ukʼutbʼal ri al Valeria chawach?

¹⁸ Xbʼix che ri al Valeria che kʼo cáncer che are chiʼ 35 ujunabʼ. Chqilaʼ jas xubʼan ri uloqʼoqʼebʼal che ri Jehová rech xutoʼ chuwach ri xibʼin ibʼ che ri kamikal. Ri areʼ kubʼij: «Ri xubʼij ri doctor chwe xukʼex ri qakʼaslemal. Xbʼix chwe che rajawaxik kinbʼan operar. Xinbʼe kukʼ kʼi taq kunanelabʼ y kkaj taj kinkibʼan operar we kkikoj ta kikʼ chwe. Sibʼalaj xinxibʼij wibʼ, are kʼu rumal che kwaj kinnimaj ri Jehová, ¡xwaj taj xkoj kikʼ chwe! Pa ronojel ri nukʼaslemal ri Jehová ukʼutum ri uloqʼoqʼebʼal chwe..., rumal laʼ in kwaj che kinnimaj ri areʼ. Are chiʼ kbʼix chwe che kinkunataj taj, más kʼo nuchuqʼabʼ rech kinnimaj ri Jehová y che are ta kinbʼan ri kraj ri Satanás. Xwaj che ri Jehová kkikot  rukʼ ri kinchaʼ ubʼanik. Are chiʼ xqʼax ri tiempo xinbʼan operar y xkoj ta kikʼ chwe, ronojel utz xelik. Paneʼ in kunatajinaq taj, are kʼu ri Jehová uyaʼom ta kan qatoʼik. Jun kʼutbʼal, jun semana nabʼe chuwach are chiʼ majaʼ kinwetaʼmaj che kʼo cáncer chwe, xqil pa ri riqbʼal ibʼ jun artículo che ubʼiʼ ‹Afrontemos con valentía los golpes de la vida›. c Are ri qas xajwataj chqe. Xqasikʼij kʼi taq mul wajun kʼutunem riʼ. Rumal che oj kebʼ rukʼ ri wachajil amaqʼel kqatzukuj ri kubʼij ri Biblia xqaxeʼj ta qibʼ y xojkunik xqachaʼ utz taq jastaq».

19. ¿Jas kubʼan na ri Jehová pa jubʼiqʼ tiempo?

¹⁹ Pa ronojel ri uwach Ulew, e kʼi chke ri qachalal kiriqom kʼax, are kʼu are kkibʼan ri kqaj chuwach ri Jehová, man are ta ri kraj ri Satanás (1 Ped. 5:8, 9). At xuqujeʼ katkunik kabʼan wariʼ. Naj ta chi kraj, ri Jehová kubʼij na che ri Jesús y ri kkiqʼat tzij rukʼ che kkisach «[u]wach ri e uchak ri itzel» (1 Juan 3:8). Tekʼuriʼ, ronojel ri rajpatanelabʼ ri Jehová kkil na are chiʼ ri areʼ kubʼan wariʼ: «Mawi kaxeʼj chi awibʼ, ri xibʼrikil man katresaj ta chi chʼuʼj» (Is. 54:14; Miq. 4:4). Are chiʼ qeyem che kopan wajun qʼij riʼ, chqakojoʼ qachuqʼabʼ rech kojchʼakan pa uwiʼ ri xibʼin ibʼ.

20. ¿Jas kojtoʼwik rech kqaxibʼij ta chi qibʼ?

²⁰ Rajawaxik kqakubʼsaj qakʼuʼx che ri Jehová kojuloqʼoqʼej y kojuchajij. ¿Jas kojtoʼw che ubʼanik wariʼ? Uchomaxik ri ubʼanom ri Jehová che kichajixik nikʼaj chi patanelabʼ y kojchʼaw kukʼ nikʼaj chik chrij wariʼ. Xuqujeʼ kojchoman chrij jas ubʼanom ri Jehová che qatoʼik are chiʼ qariqom nikʼaj chi kʼax. Rukʼ ri utobʼanik ri Jehová kojkunik kojchʼakan pa uwiʼ ri xibʼin ibʼ (Sal. 34:4).