Ir al contenido

Ir al índice

KʼUTUNEM 21

¿La kqamaltyoxij ri e usipanik ri Dios?

¿La kqamaltyoxij ri e usipanik ri Dios?

«Ajawaxel, xuqujeʼ nuDios, man keʼajilataj ta ri mayibʼal ri e bʼanom la xuqujeʼ ri utoqʼobʼisaxik taq qawach umal la» (SAL. 40:5).

BʼIXONEM 5 E mayibʼal ri e uchak ri Dios

RI KQETAʼMAJ NA *

1, 2. a) Junam rukʼ ri kubʼij Salmo 40:5, ¿jas e sipanik uyaʼom ri Jehová chqe? b) ¿Jasche kqanikʼoj na uwach ri e oxibʼ sipanik riʼ?

JEHOVÁ are jun Dios che ksipanik. Chojchoman chrij ri sipanik uyaʼom chqe: ri jeʼlikalaj uwach Ulew, ri qatzantzaqʼor, che sibʼalaj mayibʼal ubʼanik, xuqujeʼ ri Biblia, ri loqʼalaj uTzij. Rukʼ ri oxibʼ jastaq riʼ, ri Jehová uyaʼom jun lugar jachiʼ kojkʼojiʼ wi, kojchomanik xuqujeʼ kojchʼawik, xuqujeʼ kojkunik kqariq ri urespuetas ri preguntas che sibʼalaj nim kibʼanik (chasikʼij uwach Salmo 40:5).

2 Pa wajun kʼutunem riʼ kqil na jubʼiqʼ chrij ri oxibʼ usipanik ri Jehová. Are chiʼ más kojchoman chrij, más nim keqil wi xuqujeʼ más nim kqil ri Bʼanol qe, che sibʼalaj kojuloqʼoqʼej (Apoc. 4:11). Xuqujeʼ kojutoʼ rech keqatoʼ ri e winaq che e subʼum rech kekojon chrij ri evolución.

RI JEʼLALAJ UWACH ULEW

3. ¿Jasche ri uwach Ulew kjunamataj ta kukʼ ri nikʼaj chi planetas?

3 We kqil ri xubʼan ri Dios che ri uwach Ulew, qas kqil ri nimalaj unojibʼal (Rom. 1:20; Heb. 3:4). Qastzij che e kʼo chi nikʼaj planetas che kesutin chrij ri Qʼij, are kʼu xaq xiw pa ri uwach Ulew kriqitaj ri jastaq che kajwataj chqe rech kʼo qakʼaslemal.

4. ¿Jasche kqabʼij che ri uwach Ulew kukʼut ri unojibʼal ri Dios?

4 Chqajunamaj ri uwach Ulew rukʼ jun barco nojinaq che winaq che tajin kbʼin pa uwiʼ ri nimalaj mar. Are kʼu, jun barco junam ta ubʼanik rukʼ ri uwach Ulew. Jun kʼutbʼal, ¿jampaʼ tiempo riʼ kekʼasiʼ ri winaq che e kʼo pa ri barco we areʼ kebʼanow ri kiʼoxígeno, ri jastaq che kkitijo xuqujeʼ ri kijoron, xuqujeʼ kkikʼaq ta ri mes pa ri mar? ¿La mat qastzij che chanim riʼ kekamik? Are kʼu pa ri uwach Ulew kʼo kʼi uwach kʼaslemal. Ri planeta kuya ri oxígeno, ri jastaq che ktijowik xuqujeʼ kuya ri joron che kajwataj chqe. Ri e jastaq riʼ che nim upatan pa ri kʼaslemal kʼo ta jumul ksach uwach. Xuqujeʼ ri mes kkʼaq ta bʼi pa ri kaj o espacio. Paneʼ jeʼ wariʼ ri uwach Ulew jeʼl na xuqujeʼ utz kekʼojiʼ e winaq chuwach. ¿Jasche kqabʼij wariʼ? Jehová xubʼan ri jastaq rech kusukʼumaj ribʼ utukel. Chqilampeʼ kebʼ chke: ri kubʼan ri oxígeno xuqujeʼ ri jaʼ.

5. a) ¿Jas riʼ ri ciclo re ri oxígeno? b) ¿Jas kukʼut wajun ciclo riʼ?

5 Ri oxígeno are jun gas che qas kajwataj chke ri winaq xuqujeʼ chke ri e chikop rech kʼo kikʼaslemal. Jujun taq winaq kkikʼutu che pa jun junabʼ ri e winaq xuqujeʼ ri chikop kkijikʼ cien mil millones de toneladas re oxígeno. Are kʼu chiʼ keʼuxlabʼik, kkesaj dióxido de carbono. Paneʼ jeʼ wariʼ ri oxígeno kkʼis taj xuqujeʼ ri atmósfera knoj ta che dióxido de carbono. ¿Jasche? Rumal che kʼo ri ciclo re ri oxígeno. Jehová xubʼan kʼi taq qʼayes xuqujeʼ cheʼ che kkijikʼ ri dióxido de carbono tekʼuriʼ kkesaj lo oxígeno. Ri ciclo re ri oxígeno qas kuqʼalajisaj ri kubʼij Hechos 17:24, 25: «Ri Dios [...] kʼut ri kyoʼw chqe qonojel ri qakʼaslemal, areʼ kyoʼw ri kiʼaqiqʼ, xuqujeʼ ri nikʼaj jastaq chik».

6. a) ¿Jas riʼ ri ciclo re ri joron? b) ¿Jas kukʼut wajun ciclo riʼ? (Chawilaʼ ri recuadro « Ri ciclo re ri joron are jun sipanik re ri Jehová»).

6 Pa ri uwach Ulew kʼo joron, rumal che ri planeta kʼo pa jun utzalaj lugar che ri Qʼij. We ta kʼo más chunaqaj ri Qʼij kchaqij riʼ ri joron, ri planeta kux riʼ junam rukʼ jun abʼaj xuqujeʼ kkʼatanar riʼ. Are kʼu we más naj kkʼojiʼ wi, ri joron kux hielo xuqujeʼ ri uwach Ulew sibʼalaj kjorobʼ riʼ. Rumal che ri Jehová xuya ri uwach Ulew pa jun utzalaj lugar, ri ciclo re ri joron kuya kikʼaslemal ri winaq xuqujeʼ ri e chikop. ¿Jas kubʼan wajun ciclo riʼ? Ri Qʼij kumiqʼirisaj ri joron che kʼo pa ri mar xuqujeʼ ri kʼo pa ri ulew, ri joron riʼ kel usibʼal o ksosotik rech kux sutzʼ. Ronojel taq junabʼ, ri Qʼij kubʼan evaporar 500,000 kilómetros cúbicos (120,000 millas cúbicas) re joron. Ri joron riʼ weneʼ kkʼojiʼ lajuj qʼij pa ri kaj tekʼuriʼ kqaj loq are chiʼ kubʼan jabʼ o chiʼ kqaj nimalaj saq tew. Tekʼuriʼ kbʼe chi pa ri mar o pa taq lugar jachiʼ umulim wi ribʼ ri joron, rukʼ waʼ kumaj chi jumul ri ciclo. Wajun ciclo riʼ che sibʼalaj utz xuqujeʼ kuya kʼaslemal kukʼutu che ri Jehová kʼo nim unojibʼal xuqujeʼ kʼo uchuqʼabʼ (Job 36:27, 28; Ecl. 1:7).

7. ¿Jas kqabʼan che ukʼutik che kqamaltyoxij ri sipanik che yaʼom chqe junam rukʼ ri kubʼij pa Salmo 115:16?

7 Rech más nim kqil ri planeta xuqujeʼ ronojel ri jastaq che e kʼo chuwach, rajawaxik kojchoman chrij ri ubʼanom ri Jehová (chasikʼij uwach Salmo 115:16). Wariʼ kubʼano che ronojel taq qʼij kqamaltyoxij ronojel ri utz taq jastaq che kuya chqe. Xuqujeʼ kqakʼutu che kojmaltyoxinik are chiʼ kqajosqʼij ri lugar jachiʼ oj kʼo wi.

RI MAYIBʼALALAJ QATZANTZAQʼOR

8. ¿Jasche kojkunik kqabʼij che ri qatzantzaqʼor sibʼalaj mayibʼal bʼanom che?

8 Sibʼalaj mayibʼal bʼanom che ri qatzantzaqʼor. Are chiʼ oj kʼo na chupam ri qanan, nojimal chi nojimal xtzʼaqat ri qatzantzaqʼor. ¡Pa jujun taq minutos xekʼiy kʼakʼ miles de células pa ri qatzantzaqʼor! Ri investigadores kkibʼij che pa ri utzantzaqʼor jun winaq weneʼ kʼo 100.000 millones de neuronas chupam, che are nikʼaj chi células che nim kibʼanik. Ri células riʼ e yaʼom pa jun órgano che kpajan 1,5 kilos (3,3 libras). Chqilampeʼ ri mayibʼalalaj taq jastaq kkunik kubʼan ri qatzantzaqʼor.

9. ¿Jasche qetaʼm che are usipanik ri Dios che kojkunik kojchʼawik?

9 Sibʼalaj mayibʼal che kojkunik kojchʼawik. Chojchoman chrij ri kkʼulmataj pa ri qacuerpo are chiʼ kojchʼawik. Rech kojkunik kqabʼij jun tzij, ri qatzantzaqʼor rajawaxik junam kusilabʼaj cien músculos che ri qaqʼ, ri qaqul, ri qachiʼ, ri qakakateʼ xuqujeʼ ri uwach qakʼuʼx. Ronojel ri músculos riʼ rajawaxik pa cholajil kesilabʼik rech kechʼobʼotaj ri tzij. Xuqujeʼ kojkunik kojchʼaw pa kʼi taq chʼabʼal, jun estudio che xesax lo pa ri junabʼ 2019 kubʼij che ri alaj taq neʼ kekun chik kkichʼobʼ jujun taq tzij. Wajun estudio riʼ kuqʼalajisaj ri kkichomaj kʼi investigadores: are chiʼ kojalaxik kojkun chik kqachʼobʼ uwach nikʼaj tzij xuqujeʼ kqetaʼmaj nikʼaj chik chʼabʼal. Qastzij che wariʼ are usipanik ri Dios (Éx. 4:11).

10. Rumal che kojkunik kojchʼawik, ¿jas kqabʼan che ukʼutik che kqamaltyoxij wajun sipanik riʼ?

10 Rumal che kojkunik kojchʼawik, ¿jas kqabʼan che ukʼutik che kqamaltyoxij wajun sipanik riʼ? Kqakʼutu che kojmaltyoxinik are chiʼ kojtzijon kukʼ winaq che kekojon chrij ri evolución rumal che qetaʼm che are ri Dios xbʼanow ronojel ri jastaq (Sal. 9:1; 1 Ped. 3:15). Ri winaq che kekojon chrij ri evolución kkaj che kqachomaj che ri uwach Ulew xuqujeʼ ri qakʼaslemal xaq kʼateʼ xekʼojiʼk. Kojkunik kqakoj ri Biblia xuqujeʼ jujun taq chomanik che kʼo pa wajun kʼutunem riʼ rech kqatoʼ uwiʼ ri qaTat ri kʼo pa ri kaj. Xuqujeʼ kqaqʼalajisaj chkiwach ri winaq, che kkaj kojkitatabʼej, ri rumal che kqakojo che are ri Jehová xbʼanow ri kaj xuqujeʼ ri uwach Ulew (Sal. 102:25; Is. 40:25, 26).

11. ¿Jas jun chi rumal kqabʼij che ri qatzantzaqʼor sibʼalaj mayibʼal ubʼanik?

11 Ri kqakʼol pa qajolom are mayibʼal. Ojer kanoq, jun científico xubʼij che ri utzantzaqʼor jun winaq kkunik kukʼol kʼi taq jastaq we ktzʼibʼax ronojel kubʼan riʼ 20 millones re wuj. Are kʼu majaʼ naj xetaʼmaxik che ri qajolom kkunik kukʼol más información. Xuqujeʼ, kojkunik kqabʼan nikʼaj chi jastaq, ¿jas riʼ?

12. Rumal che ri oj winaq kojkunik kʼo kqetaʼmaj chrij ri qabʼanom kan ojer, ¿jas kojkunik kqabʼano?

12 Konojel ri kʼo kikʼaslemal cho ri uwach Ulew, xaq xiw ri oj winaq kojkunik kʼo kqetaʼmaj chrij ri qabʼanom kan ojer. Unikʼoxik ri knaʼtaj chqe kojutoʼ rech kqasukʼumaj ri qachomanik xuqujeʼ ri utz taj xqabʼano (1 Cor. 6:9-11; Col. 3:9, 10). Kojkunik kqatijoj ri retaʼmabʼal qakʼuʼx rech kqetaʼmaj ri utz xuqujeʼ ri utz taj (Heb. 5:14). Kojkunik kqetaʼmaj ukʼutik loqʼoqʼebʼal, toqʼobʼisal wachaj xuqujeʼ kel qakʼuʼx chke ri nikʼaj chik, xuqujeʼ kqetaʼmaj ukʼutik ri usukʼilal ri Jehová.

13. Junam che kubʼij Salmo 77:11, 12, ¿jas kqabʼan che ukojik ri kqakʼol kan pa qajolom?

13 Jun ukʼutik che kqamaltyoxij che Jehová ri sipanik chqe che kʼo kqakʼol kan pa qajolom, are ukojik qachuqʼabʼ che unaʼtasaxik ronojel ri ubʼanom che qatoʼik xuqujeʼ che ukubʼsaxik qakʼuʼx. Wariʼ kubʼano che más kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri Jehová che areʼ qas kojutoʼ pa ri petinaq (chasikʼij uwach Salmo 77:11, 12; 78:4, 7). Jun chi ukʼutik che kqamaltyoxij wajun sipanik riʼ are chiʼ kqanaʼtasaj ri utz taq jastaq che kibʼanom ri nikʼaj chik chqe xuqujeʼ chiʼ kqamaltyoxij chke. Ri investigadores kilom che are chiʼ jun winaq kmaltyoxinik más kkikotik. Utz che kqesaj uwach ri Jehová are chiʼ kqakoj ri qakʼolom kan pa qajolom. Kʼo jujun jastaq che areʼ kusach kanoq. Jun kʼutbʼal, paneʼ ri Dios kʼo ta ksachan che, are kʼu are chiʼ kqaya kan ubʼanik ri qamak areʼ kojukuyu xuqujeʼ kusach kanoq (Sal. 25:7; 130:3, 4). Areʼ kraj che jeʼ kqabʼan kukʼ ri e nikʼaj chik are chiʼ kkibʼan kʼax chqe (Mat. 6:14; Luc. 17:3, 4).

Kqakʼutu che kqamaltyoxij ri mayibʼalalaj qatzantzaqʼor are chiʼ kqakoj che uyaʼik uqʼij ri Jehová. (Chawilaʼ ri párrafo 14). *

14. ¿Jas kqabʼan che ukʼutik che kqamaltyoxij ri mayibʼalalaj qatzantzaqʼor?

14 Kojkunik kqakʼutu che kqamaltyoxij ri utzalaj qatzantzaqʼor are chiʼ kqaya uqʼij ri xyaʼow chqe. E jujun winaq utz ta kkibʼan che ukojik xuqujeʼ kitukel kkichaʼ ri utz xuqujeʼ ri utz taj. Rumal che are Jehová xojbʼanowik, are más utz ri kubʼij ri areʼ chuwach ri kqachaʼ ubʼanik (Rom. 12:1, 2). Are chiʼ kqanimaj ri utaqanik kqariq jamaril (Is. 48:17, 18). Qas qetaʼm ri kqaj kqabʼan pa ri qakʼaslemal: uyaʼik uqʼij xuqujeʼ ukikotemaxik ri Jehová, ri Bʼanol qe (Prov. 27:11).

RI BIBLIA: JUN NIMALAJ SIPANIK

15. ¿Jas kubʼan ri Biblia che ukʼutik ri uloqʼoqʼebʼal ri Dios chke ri winaq?

15 Ri Biblia are jun sipanik che kukʼut ri uloqʼoqʼenik ri Dios. Ri qaTat che kʼo pa kaj xubʼano che ri achijabʼ xkitzʼibʼaj ri Biblia ojer kanoq rumal che nim keril ri ralkʼwal che e kʼo cho ri uwach Ulew. Pa ri uTzij, ri Jehová kutzalij uwach jujun taq preguntas che nim ubʼanik, junam rukʼ jachiʼ xojpe wi, ri rumal che kʼo qakʼaslemal xuqujeʼ ri kqakʼulmaj na pa ri petinaq. Rumal che Jehová kraj che ri e winaq kketaʼmaj ri respuestas re ri preguntas riʼ, pa kʼi taq junabʼ ubʼanom che kqʼaxex ri Biblia pa kʼi taq chʼabʼal. Kimik ri Biblia kʼo pa tres mil chʼabʼal, ronojel o xa nikʼaj che. Are ri wuj che más jachom xuqujeʼ qʼaxem pa nikʼaj chi chʼabʼal. Apastaneʼ ri kilugar ri winaq o ri chʼabʼal che kechʼaw wi, konojel kekunik kketaʼmaj chrij ri kubʼij ri Biblia pa ri kichʼabʼal (chawilaʼ ri recuadro « Kqʼaxex ri Biblia pa ri e chʼabʼal africanos»).

16. Junam rukʼ ri kubʼij Mateo 28:19, 20 xuqujeʼ pa ri párrafo, ¿jas kqabʼan che ukʼutik che kqamaltyoxij ri Biblia?

16 ¿Jas kqabʼan che ukʼutik che kqamaltyoxij ri Biblia? Kqakʼutu are chiʼ kqasikʼij uwach ronojel taq qʼij, kojchoman chrij ri kukʼutu xuqujeʼ kqakoj pa ri qakʼaslemal ri kqetaʼmaj. Xuqujeʼ are chiʼ kqakoj qachuqʼabʼ che ukʼutik chkiwach ri e nikʼaj chik (Sal. 1:1-3; Mat. 24:14; chasikʼij uwach Mateo 28:19, 20).

17. ¿Jas e sipanik xqil pa wajun kʼutunem riʼ, xuqujeʼ jas kqil na pa ri jun chik?

17 Pa wajun kʼutunem riʼ xqil oxibʼ usipanik ri Dios: ri uwach Ulew, ri qatzantzaqʼor, xuqujeʼ ri Biblia. Are kʼu, kʼo jujun sipanik che uyaʼom ri Jehová chqe che keʼilitaj taj. Pa ri jun chi kʼutunem kqetaʼmaj chkij ri e sipanik riʼ.

BʼIXONEM 12 Ri nimalaj qaDios Jehová

^ párr. 5 Wajun kʼutunem riʼ kojutoʼ rech más kojmaltyoxin che ri Jehová xuqujeʼ rech más nim kqil wi ri oxibʼ sipanik uyaʼom chqe. Xuqujeʼ kojutoʼ rech kojkunik kojtzijon kukʼ winaq che kkikoj taj che kʼo Dios.

^ párr. 64 RI KUKʼUT RI WACHBʼAL: Jun qachalal tajin kretaʼmaj jun chi chʼabʼal rech kukʼut ri qastzij kubʼij ri Biblia chke ri winaq che e opanaq pa ri tinamit.