1, 2. ¿Jasche kkʼextaj ri kqabʼan che rilik ri taq pixabʼ che kʼo pa ri Biblia?

 XOPAN ri qʼij re ri kikʼulanem. Ri ala y ri ali sibʼalaj jeʼl kepetik xuqujeʼ kkitatabʼej ronojel ri pixabʼ che kuya ri qachalal che tajin kuya ri chʼabʼal, ri e areʼ ketaʼm chi ri taq pixabʼ riʼ. Are kʼu, pa wajun qʼij riʼ sibʼalaj nim ubʼanik chkiwach rumal che kkimaj ubʼanik pa ri kikʼulanem.

² Xa junam kkʼulmatajik are chiʼ kkʼiyisax jun alkʼwal. Paneʼ ri kʼulaj kʼi taq mul kitom ri pixabʼ che rajawaxik kkibʼan ri tat nan. Are kʼu, chiʼ kkʼojiʼ kalkʼwal kkʼextaj ronojel. Junam ta chi kkibʼan che rilik ronojel waʼ taq pixabʼ riʼ. ¡Ketaʼm che kʼo más eqeleʼn chkiwach! Rumal laʼ ri cristianos rajawaxik kkisikʼij uwach ri Biblia xuqujeʼ kechoman chrij «ronojel qʼij», junam rukʼ ri xkibʼan ri e qʼatal taq tzij re Israel (Deut. 17:19).

3. ¿Jas kqil na pa wajun kʼutunem riʼ?

³ Tat nan, are chiʼ kekʼojiʼ iwalkʼwal xuqujeʼ kkʼojiʼ jun utzalaj sipanik iwukʼ, rumal che kixkunik keʼitoʼ rech kketaʼmaj uwach ri Jehová. Are kʼu xaq xiw ta rajawaxik kketaʼmaj uwach; xaneʼ rajawaxik kkiloqʼoqʼej ri Jehová rukʼ ronojel kanimaʼ. ¿Jas kkibʼan che ubʼanik? Pa wajun kʼutunem riʼ kqil na kajibʼ pixabʼ che keʼutoʼ ri tat nan (2 Tim. 3:16). Xuqujeʼ kqil na ri utzilal che kiriqom e jujun  tat nan rumal che kinimam ri pixabʼ che kukʼut ri Biblia.

4. Junam rukʼ ri kubʼij Santiago 1:5, ¿jas pixabʼ ketoʼw ri tat nan rech kkitoʼ ri kalkʼwal che uloqʼoqʼexik ri Jehová rukʼ ronojel ri kanimaʼ?

⁴ Nabʼe: chitzukuj ri tobʼanik che kuya ri Jehová. Rech kitoʼ ri iwalkʼwal che uloqʼoqʼexik ri Jehová, rajawaxik nojibʼal chiwe. Rumal laʼ rajawaxik kitaʼ che ri Jehová che kixutoʼ (chasikʼij uwach Santiago 1:5). Ri Jehová kkunik kuya utz taq pixabʼ chke ri e tat nan. Rumal che ri areʼ pa kʼi junabʼ e ukʼiyisam ri ralkʼwal, rumal laʼ kʼo más retaʼmabʼal (Sal. 36:9). Jun chi rumal are che ri upixabʼ amaqʼel kuya utzilal chqe (Is. 48:17).

5. a) ¿Jas tobʼanik kuya ri utinamit ri Jehová chke ri e tat nan? b) Junam rukʼ ri xawil pa ri video, ¿jas xawetaʼmaj chrij ri kikʼutbʼal ri e qachalal Amorim?

⁵ Rech kixkunik kitoʼ ri e iwalkʼwal che uloqʼoqʼexik ri Jehová, ri areʼ uyaʼom kʼi tobʼanik chiwe rech kiya uchuqʼabʼ ri kikojonik rukʼ ri uTzij xuqujeʼ rukʼ ri wuj che ubʼanom ri utinamit (Mat. 24:45). Jun kʼutbʼal, kiriq kʼi pixabʼ pa ri sección «Ayuda para las familias», che kʼi junabʼ elinaq lo pa ri revista ¡Despertad! y kimik kʼo pa jw.org. Pa ri qakʼolbʼal re internet xuqujeʼ kiriq videos, entrevistas y escenificaciones che kixutoʼ rech kinimaj ri pixabʼ che kuya ri Jehová che kikʼiyisaxik ri iwalkʼwal (Prov. 2:4-6). b

6. ¿Jas kuchomaj ri a Joseph xuqujeʼ ri rixoqil chrij ri tobʼanik che kuya ri utinamit ri Jehová?

⁶ E kʼi taq tat nan sibʼalaj kkimaltyoxij ri tobʼanik che uyaʼom ri utinamit ri Jehová. Jun tat Joseph ubʼiʼ xubʼij: «Kikʼiyisaxik y ukʼutik chkiwach ri oxibʼ qalkʼwal ri kubʼij ri Biblia sibʼalaj kʼax. Ri wixoqil y ri in amaqʼel qatom ri utobʼanik ri Jehová. Y qilom che utatabʼem ri qachʼawem are chiʼ kel lo kʼutunem o video che are ri qas kajwataj chqe. Utzukuxik ri utobʼanik ri Jehová sibʼalaj oj utoʼm». Joseph xuqujeʼ ri rixoqil kikojom ri kʼutunem y ri taq videos che kitoʼik ri kalkʼwal rech keʼux rachiʼl ri Jehová.

7. Junam rukʼ ri kubʼij Romanos 2:21, ¿jasche ri e tat nan rajawaxik kkiya jun utz kʼutbʼal?

 ⁷ Ukabʼ: chibʼanaʼ ri kikʼutu. Ri alaj taq akʼalabʼ sibʼalaj kekaʼy lo bʼik y kkesaj uwach ronojel ri kkibʼan ri kitat kinan. Qetaʼm che kʼo ta nijun che mat kʼo ksach wi (Rom. 3:23). Are kʼu ri e tat nan che kʼo kinojibʼal kkiya jun utz kʼutbʼal chke ri kalkʼwal (chasikʼij uwach Romanos 2:21). Jun tat, xubʼij wariʼ chkij ri akʼalabʼ: «Ri e areʼ kejunamataj rukʼ ri bʼot o esponja; che kkibʼan ke ri kkibʼan ri nikʼaj chik. We ri akʼalabʼ kkilo che junam ta ri kqabʼano rukʼ ri kqakʼutu, ri e areʼ kkibʼij chqe». Rumal laʼ, we kqaj che ri akʼalabʼ kkiloqʼoqʼej ri Jehová, rajawaxik che oj nabʼe kqaloqʼoqʼej ri Jehová y e areʼ kkil wariʼ.

8, 9. ¿Jas xawetaʼmaj at chrij ri xkibʼij ri a Andrew y ri al Emma?

⁸ Ri e tat nan kekunik kkibʼan kʼi jastaq chkiwach ri kalkʼwal rech ri kalkʼwal kkiloqʼoqʼej ri Jehová. Chqilampeʼ ri xukʼulmaj ri a Andrew, jun ala che 17 ujunabʼ y ubʼanom chi uqasanjaʼ kubʼij: «Ri nutat nunan xkikʼut chnuwach che sibʼalaj nim ubʼanik ri chʼawem. Ronojel taq chaqʼabʼ, ri nutat kubʼan uchʼawem wukʼ paneʼ ya nubʼanom chi ri wech in. Amaqʼel kkibʼij chqe: ‹Kixkunik amaqʼel kibʼan ichʼawem che ri Jehová›. Rumal laʼ ri chʼawem sibʼalaj nim ubʼanik chnuwach. Kimik utz kinnaʼo kinchʼaw rukʼ ri Jehová, y kinnaʼ che are jun tat che kinuloqʼoqʼej». Tat nan, amaqʼel chnaʼtaj chiwe che ri iloqʼoqʼebʼal che ri Jehová sibʼalaj nim ubʼanik pa ri kikʼaslemal ri iwalkʼwal.

⁹ Chqilampeʼ ri xukʼulmaj ri al Emma. Are chiʼ ri utat xeʼuya kanoq, sibʼalaj nim ri kikʼas. Ri al Emma kubʼij wariʼ: «Kʼi mul, kubʼanaʼ ta ri urajil ri nunan. Are kʼu, amaqʼel kubʼij che ri Jehová keʼuchajij ri upatanelabʼ y kuya ri kajwataj chke. Rukʼ ri xubʼan pa ri ukʼaslemal xwilo che ri areʼ qas kukubʼsaj ukʼuʼx chrij ri Jehová. Ri nunan xuya jun utz kʼutbʼal chwe». ¿Jas kqetaʼmaj chrij wariʼ? Paneʼ kʼo kʼi kʼax pa ri familia, ri tat nan kekunik kkiya jun utz kʼutbʼal chke ri kalkʼwal (Gál. 6:9).

10. Junam rukʼ ri kubʼij Deuteronomio 6:6, 7, ¿jampaʼ kekunik ketzijon ri tat nan israelitas kukʼ ri kalkʼwal?

¹⁰ Urox: amaqʼel chattzijon kukʼ ri awalkʼwal. Jehová xubʼij chke ri tat nan israelitas che ketzijon kukʼ ri kalkʼwal chrij ri areʼ ronojel taq qʼij (chasikʼij uwach Deuteronomio 6:6, 7). Are chiʼ xkibʼan ri kichak xetzijon kukʼ ri kalkʼwal y xkikʼut chkiwach jas kkibʼan che uloqʼoqʼexik ri Jehová. Jun kʼutbʼal, ri tat kkunik ktzijon chrij ri Jehová kukʼ ri alaj taq alabʼom chiʼ ketobʼan che utikik y uyakik uwach ri kitikoʼn. Y ri nan kkunik ktzijon kukʼ ri alaj taq alitomabʼ chiʼ kemesonik, kkibʼan chʼajoʼn, ketʼisomanik o chiʼ kekemenik. Wariʼ xubʼano che xechoman chrij ri uloqʼoqʼebʼal ri Jehová xuqujeʼ ri kubʼan che uchajixik ri familia.

11. ¿Jampaʼ kekunik ketzijon ri tat nan cristianos kukʼ ri kalkʼwal?

¹¹ Are kʼu, kimik xkʼextaj ri kojriqitaj wi. Pa kʼi taq tinamit, ri e tat nan y ri alkʼwalaxelabʼ junam ta chi kekʼojiʼ, rumal che weneʼ e kʼo pa ri chak o pa ri tijobʼal. Rumal laʼ, ri e tat nan rajawaxik kkitas tiempo rech kekʼojiʼ kukʼ ri kalkʼwal  y ketzijon kukʼ (Efes. 5:15, 16; Filip. 1:10). Ri qʼijilanik pa ri familia kubʼano che kekunik ketzijon kukʼ. Jun ala Alexander ubʼiʼ xubʼij: «Ri nutat amaqʼel kubʼan ri qʼijilanik pa ri familia y kuya taj che kʼo jun jastaq kojuqʼatej. Are chiʼ kojtotajik, kojkʼojiʼ na rech kojtzijonik».

12. ¿Jas rajawaxik knaʼtaj che ri kkʼamow bʼe pa ri qʼijilanik re ri familia?

¹² ¿Jas kekunik kkibʼan ri tat nan pa ri qʼijilanik re ri familia rech ri kalkʼwal utz kkilo? Jun jastaq che kekunik kkibʼano are unikʼoxik ri kʼakʼ wuj Kʼaslemal kʼo ta ukʼisik. We junam kkinikʼoj wajun wuj riʼ, kekun riʼ ketzijonik. Y, rumal che ri ix tat nan kiwaj che ri iwalkʼwal kkibʼij ri kʼo pa kanimaʼ o ri kkibʼisoj, kixyajan ta pa ri qʼijilanik re ri familia. We ri kkibʼij are ta ri kukʼut ri Biblia, man kpe ta iwoyowal. Xaneʼ chimaltyoxij che kkibʼij ri kʼo pa ri kanimaʼ y chiyaʼ kichuqʼabʼ. We ri iwalkʼwal kkibʼij ri kkinaʼo más kʼax ta riʼ kibʼan che kitoʼik.

13. ¿Pa jas chi nikʼaj jastaq ri e tat nan kekunik kekitoʼ ri kalkʼwal che retaʼmaxik más uwach ri Jehová?

¹³ Tat nan, chitasaʼ tiempo rech kixtzijon kukʼ ri iwalkʼwal chrij ri Jehová. Rajawaxik taj che kixtʼuyiʼ kukʼ che unikʼoxik ri Biblia rech kikʼut chkiwach che ri Dios sibʼalaj kojraj. Jun nan Lisa ubʼiʼ kubʼij: «Keqatoʼ ri qalkʼwal che uloqʼoqʼexik más ri Jehová rukʼ ri jastaq che ubʼanom. Jun kʼutbʼal, are chiʼ kqil ri kubʼan ri alaj qatzʼiʼ y kojtzeʼn rumal, kqabʼij chke che ri Jehová xuqujeʼ kkikotik y nim kril wi ri qakʼaslemal, junam qukʼ oj».

14. Junam rukʼ ri kubʼij Proverbios 13:20, ¿jasche rajawaxik che ri tat nan kkitoʼ ri kalkʼwal rech kkʼojiʼ utz taq kachilanik?

¹⁴ Ukaj: cheʼitoʼ ri iwalkʼwal rech kkʼojiʼ utz taq kachiʼl. Ri uTzij ri Dios kubʼij che ri achilanik kʼo kubʼan pa ri qakʼaslemal (chasikʼij uwach Proverbios 13:20). Tat nan, ¿la iwetaʼm e jachin taq ri kachiʼl ri iwalkʼwal? ¿La iwetaʼm kiwach, ix tzijonaq kukʼ? ¿Jas kixkunik kibʼano  rech ri iwalkʼwal kkachilaj ri winaq che kkiloqʼoqʼej ri Jehová? (1 Cor. 15:33). Are chiʼ kibʼan jujun jastaq kukʼ ri iwalkʼwal, chisikʼij e qachalal che kʼo jun utz kachilanik rukʼ ri Jehová (Sal. 119:63).

15. ¿Jas kekunik kkibʼan ri tat nan che kitoʼik ri kalkʼwal rech kkʼojiʼ utz taq kachilanik?

¹⁵ Chqilaʼ jun kʼutbʼal. Jun tat Tony ubʼiʼ, kubʼij ri kkibʼan rukʼ ri rixoqil che kitoʼik ri kalkʼwal rech kkʼojiʼ utz taq kachilanik: «Ri wixoqil y ri in kʼi taq junabʼ e qasikʼim ri qachalal re jalajoj taq tinamit y jalajoj taq kijunabʼ rech kojwaʼ kukʼ y kekʼojiʼ qukʼ pa ri qʼijilanik re ri familia. Qilom che wariʼ sibʼalaj utz, rumal che kqetaʼmaj uwach ri qachalal che kkiloqʼoqʼej ri Jehová y kkipatanij rukʼ kikotemal. Xuqujeʼ ri solinel re ri circuito, misioneros y nikʼaj chi qachalal e kʼolinaq pa qachoch. Qilom che ri kkibʼan pa ri kikʼaslemal y ri kkibʼan che upatanexik ri Jehová e utoʼm ri qalkʼwal rech keqebʼ más rukʼ ri Jehová». Tat nan, chikojoʼ ichuqʼabʼ che kitoʼik ri iwalkʼwal rech kkʼojiʼ utz taq kachilanik.

16. ¿Jas rajawaxik knaʼtaj chke ri tat nan we jun chke ri kalkʼwal kuya kan upatanexik ri Jehová?

¹⁶ ¿Y we xikoj ronojel ichuqʼabʼ tekʼuriʼ ri iwalkʼwal kubʼij che kraj taj kupatanij ri Jehová? Michomaj che utz ta xibʼan che ri ichak. Ri Jehová uyaʼom chqe qonojel —xuqujeʼ che ri iwalkʼwal— che kqachaʼ ri kqaj kqabʼano, we kqapatanij o kqapatanij taj. We jun chke ri iwalkʼwal kuya kan upatanexik ri Jehová, kichomaj taj che ktzalij ta chi loq. Chnaʼtaj chiwe ri kʼambʼal noʼj che xukʼut ri Jesús chrij ri ala che xel bʼi cho rachoch (Luc. 15:11-19, 22-24). Wajun ala riʼ xuya kan ri utzalaj bʼe, are kʼu xtzalij loq. Are kʼu, weneʼ jujun kkibʼij: «Wariʼ man qastzij taj. Kkʼulmataj ta wariʼ pa ri qakʼaslemal». Ri ukʼutbʼal jun ala ubʼiʼ Elie kukʼutu che qas kkʼulmatajik.

17. ¿Jas katutoʼ wi ri ukʼutbʼal ri a Elie?

 ¹⁷ Ri a Elie kubʼij wariʼ chkij ri utat unan: «Xkikʼut chnuwach che rajawaxik kinloqʼoqʼej ri Dios xuqujeʼ ri uTzij, ri Biblia. Are kʼu, chiʼ kʼa in ala na xinniman ta chke». Ri a Elie, xumajij ukʼexik ri ukʼaslemal y xraj taj xukʼam ri tobʼanik che xkiya ri utat unan che. Xel bʼi pa rachoch y xumaj ubʼanik itzel taq jastaq. Are kʼu, jujun taq mul xchʼaw chrij ri Biblia rukʼ jun rachiʼl. Ri a Elie kubʼij: «Are chiʼ más kinchʼaw chrij ri Biblia rukʼ ri wachiʼl, más kinchoman chrij Jehová. Ronojel ri wetaʼmam chrij ri Biblia y ri xkikʼut ri nunan nutat chwe kʼa kʼo na pa ri wanimaʼ y nojimal chi nojimal xkʼiy chi jumul». Chiʼ xqʼax ri tiempo, ri a Elie xtzalij lo pa ri utinamit ri Jehová. c Chixchoman chrij ri kikotemal che xkinaʼ ri utat unan ri a Elie che xkikʼut ri qastzij chuwach are chiʼ kʼa nitzʼ na (2 Tim. 3:14, 15).

18. ¿Jas kachomaj chkij ri e tat nan che tajin kkikoj kichuqʼabʼ che kikʼiyisaxik ri kalkʼwal rech kkiloqʼoqʼej ri Jehová?

¹⁸ Tat nan, ri Jehová uyaʼom jun nimalaj sipanik chiwe che kikʼiyisaj ri iwalkʼwal pa ri qastzij kojonem (Sal. 78:4-6). Qetaʼm che wariʼ kʼax ubʼanik rumal laʼ sibʼalaj nim kqil ri chuqʼabʼ che tajin kikojo che kikʼut chrij ri Jehová chke ri iwalkʼwal. Kiya ta kan ukʼutik chke ri iwalkʼwal ri utaqanik ri Jehová (Efes. 6:4). We je wariʼ kibʼano ri Jehová kkikot riʼ iwukʼ rumal ri ichak che tajin kibʼano.