Ir al contenido

Ir al índice

KʼUTUNEM 22

Chojbʼin pa «ri bʼe ri tastalik»

Chojbʼin pa «ri bʼe ri tastalik»

«Kkʼojiʼ na jun bʼe, ri kbʼinax na ‹ri bʼe ri tastalik›» (IS. 35:8).

BʼIXONEM 31 Amaqʼel chatbʼin rukʼ Jehová

RI KQETAʼMAJ NA a

1, 2. ¿Jas rajawaxik xkichaʼ ubʼanik ri judíos che xekʼojiʼ pa Babilonia? (Esdras 1:2-4).

 RI QʼATAL tzij re Babilonia xuya bʼe chke ri israelitas che ketzalij bʼi pa ri kitinamit paneʼ 70 junabʼ chik e kʼo chilaʼ (chasikʼij uwach Esdras 1:2-4). Are ri Jehová xbʼanow wariʼ. ¿Jasche? Rumal che ri babilonios kekitzoqopij ta bʼi ri winaq che kekikʼam bʼik (Is. 14:4, 17). Are kʼu xchʼak ri Babilonia, y ri kʼakʼ qʼatal tzij che xok kanoq are ri xyoʼw bʼi bʼe chke ri judíos rech ketzalij bʼi pa ri kitinamit. Rumal laʼ, ri e tat nan rajawaxik kkilo we kekanaj kan pa Babilonia o keʼel bʼik. Weneʼ e jujun kʼax xkibʼan che uchaʼik ri xkibʼano. ¿Jasche? Chqilampeʼ.

2 E kʼi kkichʼij ta ri bʼe rumal che nim chi kijunabʼ. Y, nikʼaj chik pa Babilonia xekʼiy wi, rumal laʼ e bʼenaq ta chi pa jun chi lugar, xaq xiw kitom chrij riʼ ri tinamit che xekʼiy wi ri katiʼt kimam. Xuqujeʼ e kʼo chi nikʼaj judíos che xeqʼinomar pa Babilonia, rumal laʼ weneʼ kkaj taj kkiya kan ri kachoch o ri kikʼay.

3. ¿Jasche e kʼi judíos xkaj xetzalij pa ri kitinamit?

3 Are kʼu ri judíos che kkipatanij ri Jehová utz xkita che ketzalij pa ri kitinamit, rumal che kkaj kkiqʼijilaj ri Jehová. Pa Babilonia e kʼo más che 50 templos kech taq tyox, are kʼu kʼo ta nijun rech ri Jehová. Ri israelitas kekun taj kkiya ri kisipanik che ri Jehová rumal che kʼo ta altar y e kojol tabʼal toqʼobʼ. Xuqujeʼ, e kʼi ta más ri nim kkil wi ri Jehová y keniman che, más e kʼi na ri kekiqʼijilaj taq tyox. Rumal laʼ, ri judíos che kkaj kkibʼan ri kqaj chuwach ri Jehová xkaj xetzalij bʼi pa ri kitinamit rech kkiqʼijilaj chi jumul.

4. ¿Jas xutzujuj ri Jehová chke ri judíos?

4 Kajibʼ ikʼ rajawaxik kebʼin ri israelitas rech keʼopan pa ri kitinamit. Are kʼu ri Jehová xubʼij chke che kupak bʼi ri kibʼe are chiʼ ketzalij bʼik rech kkiriq ta jun kʼax. Rumal laʼ ri qʼaxal tzij Isaías xubʼij: «Chisukʼumaj jun bʼe che ri Ajawaxel pa ri chaqiʼj uwo saq, [...] xuqujeʼ ri e utzaʼm taq juyubʼ, ri kʼolbʼal ri e kʼo wi kʼacheʼlaj xuqujeʼ tanataʼq, chebʼililobʼisaj» (Is. 40:3, 4). Qastzij riʼ che ri judíos sibʼalaj utz xkita ri xubʼij ri Jehová rumal che keqʼax ta puwiʼ taq juyubʼ xaneʼ pa liʼanik kebʼe wi.

5. ¿Jas ubʼiʼ ri bʼe simbólico che kel bʼi pa Babilonia kopan kʼa pa Israel?

5 E kʼi bʼe kʼo kibʼiʼ, e nikʼaj chik xaq xiw números kojom chke. Are kʼu ¿la kʼo ubʼiʼ ri bʼe che xchʼaw wi ri Isaías? Kʼolik. Ri Biblia kubʼij wariʼ che: «Kkʼojiʼ na jun bʼe, ri kbʼinax na ‹ri bʼe ri tastalik›. Ri man e chʼajchʼoj taj man kuya ta kkibʼinibʼej» (Is. 35:8). ¿Jas xraj xubʼij ri bʼiʼaj riʼ chkiwach ri israelitas? ¿Y jas kukʼut chqawach oj?

«RI BʼE RI TASTALIK»: RI XRAJ XUBʼIJ OJER Y KIMIK

6. ¿Jasche xbʼix tastalik che wajun bʼe?

6 ¿La mat qastzij che «ri bʼe ri tastalik» are jun utz bʼiʼaj? ¿Jasche xbʼix tastalik che wajun bʼe? Rumal che ojer pa Israel kyaʼ ta bʼe che jun winaq kubʼan itzel taq jastaq junam rukʼ ri kiqʼijilaxik taq tyox o kibʼanik tzʼil taq makaj. Rajawaxik che ri judíos e «tastal[...] che upatanixik ri Ajawaxel» (Deut. 7:6). ¿La kraj kubʼij che ri judíos che xeʼel bʼi pa Babilonia e tastalik? Je taj. Xaneʼ rajawaxik xkikʼex jujun jastaq pa ri kikʼaslemal rech xeqaj chuwach ri Jehová.

7. ¿Jas rajawaxik kkibʼan ri judíos? Chayaʼ jun kʼutbʼal.

7 Junam rukʼ ri xqabʼij kanoq, e kʼi judíos kʼateʼ xekʼojiʼ pa Babilonia, rumal laʼ kkibʼan ke jas kkibʼan e areʼ. Are chiʼ kʼi chi junabʼ e opanaq ri nabʼe jupuq israelitas pa ri kitinamit, ri Esdras xuto che e kʼi chke xekʼuliʼ kukʼ ixoqibʼ re nikʼaj chi tinamit (Éx. 34:15, 16; Esd. 9:1, 2). Y are chiʼ xopan ri Nehemías xrilo che ri kalkʼwal ri e judíos riʼ ketaʼm taj kechʼaw pa hebreo (Deut. 6:6, 7; Neh. 13:23, 24). Rumal laʼ, ¿jas kkibʼan che uloqʼoqʼexik o retaʼmaxik uwach ri Dios we ketaʼm ta ri chʼabʼal ri tzʼibʼam wi ri uTzij? (Esd. 10:3, 44). Rajawaxik kʼi kkikʼex ri e judíos riʼ pa ri kikʼaslemal, are kʼu xaq xiw kekunik kkibʼan wariʼ we kekʼojiʼ kan pa Israel rumal che chilaʼ tajin kqʼijilax wi ri Jehová (Neh. 8:8, 9).

Xmajtaj lo pa ri 1919, sibʼalaj e kʼi achijabʼ, ixoqibʼ y akʼalabʼ e elenaq lo pa ri Nimalaj Babilonia y kimajim bʼinem pa «ri bʼe ri tastalik». (Chawilaʼ ri párrafo 8).

8. ¿Jas ubʼanik «ri bʼe ri tastalik» qukʼ oj? (Chawilaʼ ri wachbʼal re ri uwach ri wuj).

8 Weneʼ e kʼi kkichomaj: «Sibʼalaj mayibʼal riʼ ri xkʼulmataj kukʼ ri judíos. Are kʼu ¿la kʼo ubʼanik wariʼ qukʼ oj kimik?». Kʼolik. Rumal che ri oj jetaneʼ tajin kojbʼin pa «ri bʼe ri tastalik». Bʼenam pa wajun bʼe riʼ ojutoʼm rech kʼo utz achilanik chqaxoʼl y junam kqaqʼijilaj ri Jehová. Xuqujeʼ rech kqariq na ri tewchibʼal pa ri kʼakʼ uwach Ulew che utzujum ri Dios chqe. Rumal laʼ, ri e chaʼom kebʼe pa ri kaj y ri e nikʼaj chik che kbʼix nikʼaj chij chke, rajawaxik keʼel ta kan pa ri bʼe riʼ (Juan 10:16). b Xumaj lo pa 1919 sibʼalaj e kʼi winaq e elenaq lo pa ri Nimalaj Babilonia, kraj kubʼij ri e kojonem che qastzij taj. Y e kʼo chi pa «ri bʼe ri tastalik». Paneʼ kʼateʼ 100 junabʼ jaqom wajun bʼe, are kʼu ojer chik majom lo upakik.

RI XBʼAN CHE UPAKIK RI BʼE

9. Junam rukʼ ri kubʼij Isaías 57:14, ¿jas xbʼan che upakik «ri bʼe ri tastalik»?

9 Ri Jehová xupak kibʼe ri israelitas che xeʼel lo pa Babilonia rech kkiriq ta kʼax (chasikʼij uwach Isaías 57:14). ¿La jeʼ tajin kubʼan kimik pa «ri bʼe ri tastalik»? Jeʼ. Nabʼe kan chuwach ri junabʼ 1919, ri Jehová xeʼukoj achijabʼ rech xkipak ri tastalikalaj bʼe (chajunamisaj rukʼ Isaías 40:3). Rumal laʼ, e kʼi winaq e elenaq lo pa ri qastzij taj kojonem y e okinaq pa ri qastzij kojonem jawiʼ kʼo wi utz achilanik y pa junamam kqʼijilax ri Jehová. Chqilampeʼ jas xbʼan che upakik ri bʼe.

Pa kʼi taq junabʼ, e jujun achijabʼ xkimaj upakik ri tastalikalaj bʼe rech e kʼi winaq keʼel lo pa ri Nimalaj Babilonia. (Chawilaʼ ri párrafos 10 y 11).

10, 11. ¿Jas utzilal xriqitajik are chiʼ xmajix ubʼanik imprimir ri Biblia y are chiʼ xqʼaxex pa nikʼaj chi chʼabʼal? (Xuqujeʼ chawilaʼ ri wachbʼal).

10 Xmajix ubʼanik imprimir ri Biblia. Xaq are tajin ktzʼibʼax na ri Biblia che qʼabʼaj pa ri siglo quince. Rumal wariʼ sibʼalaj naj kbʼanik, paqal rajil y e kʼo ta más biblias. Are kʼu, are chiʼ xel lo ri máquina che kubʼan imprimir wuj, más aninaq chi xbʼan biblias y más e kʼi chi winaq kʼo chi ke.

11 Xqʼaxex ri Biblia pa nikʼaj chi chʼabʼal. Pa kʼi taq junabʼ xaq xiw pa latín kʼo wi ri Biblia, jun chʼabʼal che xaq xiw ri kʼo nim ketaʼmabʼal kekunik kkichʼobʼo. Are kʼu, rumal che más tajin kkoj chi ri máquina che ubʼanik imprimir wuj, e jujun achijabʼ xkimaj uqʼaxexik ri Biblia pa e chʼabʼal che más kechʼaw wi ri e winaq. Rumal laʼ, e kʼi winaq xkimaj ujunamisaxik ri kbʼix pa ri iglesia rukʼ ri kubʼij ri Biblia.

E jujun achijabʼ xkimaj upakik ri tastalikalaj bʼe rech e kʼi winaq keʼel lo pa ri Nimalaj Babilonia. (Chawilaʼ ri párrafos 12 kopan 14). c

12, 13. ¿Jas xbʼan che ukʼutik pa ri siglo diecinueve ri qastzij taj che kkikʼut ri e kojonem? Chayaʼ jun kʼutbʼal.

12 Tobʼanik che uchʼobʼik ri Biblia. E kʼi winaq xkimaj unikʼoxik ri Biblia, rumal laʼ xketaʼmaj kʼi jastaq chupam y xkitzijoj chke nikʼaj chik ri xketaʼmaj. Are chiʼ ri e kʼamal taq bʼe re ri kojonem xkilo sibʼalaj xpe koyowal chkij. Jun kʼutbʼal, pa ri siglo diecinueve, e jujun achijabʼ xkesaj tratados y folletos che kchʼaw chrij ri molom tzij kkikʼut ri kʼamal taq bʼe.

13 Pa ri 1835, jun achi che sibʼalaj nim kril wi ri Dios Henry Grew ubʼiʼ xresaj jun folleto che kchʼaw chrij ri kqakʼulmaj are chiʼ kojkamik. Ri areʼ xukoj ri Biblia che ukʼutik che xaq xiw ri Dios kyaʼow ri kʼaslemal che kʼo ta ukʼisik che jun winaq. Pa ri 1837, jun achi George Storrs ubʼiʼ xuriq wajun folleto are chiʼ bʼenaq pa ri tren. Are chiʼ xusikʼij uwach xretaʼmaj jun jastaq nim ubʼanik, y xubʼij chi chke nikʼaj. Tekʼuriʼ pa ri 1842 xuya jun jupuq chʼabʼal ubʼiʼ «¿La kekam ta ri itzel taq winaq?». Ri xutzʼibʼaj George Storrs sibʼalaj xutoʼ jun ala Charles Taze Russell ubʼiʼ.

14. ¿Jas utzilal xkiriq ri qachalal Russell y ri e rachiʼl rumal che e nikʼaj chi achijabʼ xkimaj upakik «ri bʼe ri tastalik»? (Xuqujeʼ chawilaʼ ri wachbʼal).

14 ¿Jas utzilal xkiriq ri qachalal Russell y ri e rachiʼl rumal che e nikʼaj chi achijabʼ xkimaj upakik «ri bʼe ri tastalik»? Pa riʼ ri tiempo e kʼo chi diccionarios, e wuj che ktobʼan che uchʼobʼik ri Biblia y kʼi versiones rech ri Biblia. Rumal laʼ, ri qachalal Russell y ri e rachiʼl xekunik xekikoj ri e wuj riʼ. Xuqujeʼ kʼo xketaʼmaj pa ri e wuj che xkibʼan Henry Grew, George Storrs y e nikʼaj chi achijabʼ. Ri Russell y ri e rachiʼl xetobʼan che upakik «ri bʼe ri tastalik» are chiʼ xkesaj kʼi wuj che kchʼaw chrij ri Biblia.

15. ¿Jas jastaq nim ubʼanik xkʼulmataj pa ri 1919?

15 Pa ri 1919, ri utinamit ri Jehová xel kan pa uqʼabʼ ri Nimalaj Babilonia, ri e qastzij taj kojonem. Pa riʼ ri junabʼ xkoj «ri jikalaj pataninel, utz uchomanik», qas xpe pa ri tiempo che kajwatajik rech ketoʼ ri winaq rech kebʼin pa «ri bʼe ri tastalik» (Mat. 24:45-47). Rumal che xkimaj upakik «ri bʼe ri tastalik» ri e nikʼaj chik che xeʼok chupam xekunik xketaʼmaj chrij ri Jehová (Prov. 4:18). Xuqujeʼ xkikʼex ri kikʼaslemal rech keqaj chuwach ri Dios. Are kʼu ri Dios retaʼm che kekun taj pa re jun tzij (aninaq) kkikʼex ri kikʼaslemal. Xaneʼ nojimal chi nojimal tajin kuchʼajchʼobʼej ri utinamit (chawilaʼ ri recuadro « Ri Jehová nojimal tajin kuchʼajchʼobʼej ri utinamit»). ¡Qastzij riʼ che sibʼalaj kojkikotik are chiʼ kopan ri qʼij che kojkunik kqabʼan ronojel ri kqaj chuwach ri Jehová! (Col. 1:10).

KʼA TEL NA «RI BʼE RI TASTALIK»

16. ¿Jas bʼanom lo che usukʼumaxik «ri bʼe ri tastalik» pa ri 1919? (Isaías 48:17; 60:17).

16 Rech jun bʼe amaqʼel utz, rajawaxik ksukʼumaxik. Pa ri 1919 más tajin ksukʼumax chik «ri bʼe ri tastalik» rech e kʼi winaq keʼel lo pa ri Nimalaj Babilonia. Ri jikalaj pataninel xumaj ubʼanik chak are chiʼ xkojik. Rumal laʼ, pa ri 1921 xresaj ri wuj El Arpa de Dios, rech kkʼut ri qas kukʼut ri Biblia. Xjach más che 6 millones wuj pa 36 chʼabʼal, rumal laʼ sibʼalaj e kʼi winaq xketaʼmaj ri qastzij. Y kʼateʼ xesax lo ri wuj ¡Jun kʼaslemal che kʼo ta ukʼisik!, che sibʼalaj tajin kkojik rech kyaʼ etaʼmanik re ri Biblia. Y kimik ri utinamit ri Jehová tajin kuya ri kajwataj chqe pa ri qakojonik che kojutoʼo rech kojel ta kan pa «ri bʼe ri tastalik» (chasikʼij uwach Isaías 48:17; 60:17).

17, 18. ¿Jawiʼ kojukʼam wi bʼi «ri bʼe ri tastalik»?

17 Are chiʼ jun winaq kraj kretaʼmaj chrij ri Biblia, jetaneʼ kajaqtaj «ri bʼe ri tastalik» chuwach. E jujun xa jubʼiqʼ kebʼin pa ri bʼe kekanaj kanoq, y e nikʼaj chik kkaj kkikʼis ri bʼe. ¿Jawiʼ keʼukʼam wi bʼik?

18 Ri e chaʼom che kebʼe pa ri kaj, che e kʼo pa «ri bʼe ri tastalik» keʼukʼam bʼi «pa ri jeʼlikalaj kʼolbʼal ri kʼo wi ri Dios» (Apoc. 2:7). Are kʼu ri kekʼojiʼ kan cho ri uwach Ulew, ri bʼe riʼ keʼukʼam bʼi pa ri kʼaslemal kʼo ta ukʼisik are chiʼ kkʼis ri Mil Junabʼ. Ri ix kʼo chi pa ri bʼe riʼ, kqabʼij chiwe che kixel ta kanoq kʼa kixopan na pa ri kʼakʼ uwach Ulew. Rumal laʼ ¡chichajij iwibʼ, «chiwilaʼ ri ibʼe»!

BʼIXONEM 24 Chojpaqal pa ri ujuyubʼ ri Jehová

a Ri Jehová xubʼij «ri bʼe ri tastalik» che jun bʼe simbólico che kel lo pa Babilonia kopan kʼa pa Israel. ¿La uyaʼom jun bʼe ri Jehová chke ri upatanelabʼ kimik? Jeʼ. Rumal che pa ri 1919, sibʼalaj e kʼi winaq e elenaq lo pa ri Nimalaj Babilonia rech kitaqem bʼenam pa «ri bʼe ri tastalik». Rajawaxik kojel ta kan pa wajun bʼe riʼ rech kojopan pa ri lugar che kqaj.

c RI KUKʼUT RI E WACHBʼAL: Ri qachalal Russell y ri e rachiʼl xkikoj e jujun wuj che kibʼanom e nikʼaj chi winaq rech xekunik xkichʼobʼ ri kubʼij ri Biblia.