1, 2. a) Junam rukʼ ri kubʼij Efesios 6:16, ¿jasche kajwatajik che nim ri ketekik chʼichʼ re ri qakojonik? b) ¿Jas preguntas kqanikʼoj na?

¿LA SIBʼALAJ nim ri ketekik chʼichʼ re ri qakojonik? (Chasikʼij uwach Efesios 6:16). Qastzij riʼ che nim. Junam rukʼ ri ketekik chʼichʼ kuya tobʼanik che ri ajchʼoj rech kuriq ta kʼax, ri kojonik kojuchajij chuwach ri itzel taq jastaq pa wajun uwach Ulew riʼ, junam rukʼ ri inmoralidad sexual, ri chʼoj o nikʼaj chi jastaq che utz ta kril ri Dios.

² Rumal che oj kʼo chi pa ri «kʼisbʼal taq qʼijol», ri qakojonik kqʼax pa kʼi taq kʼax (2 Tim. 3:1). Rumal laʼ, ¿jas kqabʼan che retaʼmaxik we nim ri ketekik chʼichʼ re ri qakojonik? Xuqujeʼ ¿jas rajawaxik kqabʼano rech amaqʼel ko ri qakojonik? Chqilaʼ ri respuestas re ri preguntas riʼ.

3. ¿Jas kkibʼan ri ajchʼojabʼ che rilik ri ketekik kichʼichʼ, xuqujeʼ jasche?

³ Ri ketekaq taq chʼichʼ re ojer kanoq kojom tzʼum chke. Ri ajchʼojabʼ kkikoj xepo che rech kqʼelobʼ ta ri tzʼum xuqujeʼ rech ri chʼichʼ che kʼo che kqʼelobʼ taj o kchʼulujir taj. We jun ajchʼoj krilo che ri ketekik uchʼichʼ tajin kuriq kʼax, qas kok il che usukʼumaxik, rukʼ waʼ qas kkunik kchʼojinik. ¿Jas ubʼanik wariʼ rukʼ ri qakojonik?

4. a) ¿Jasche rajawaxik kqil ri ubʼanom ri ketekik chʼichʼ re ri qakojonik? b) ¿Jas kqabʼan che ubʼanik?

⁴ Junam rukʼ ri kkibʼan ri ajchʼojabʼ ojer, rajawaxik che amaqʼel kqilo we kʼo jun jastaq kubʼan kʼax che ri qakojonik. Kʼo ta nijun winaq kkunik kuchajij ri qakojonik. Jeriʼ qas  kqakʼutu che qatijom chi qibʼ che ri chʼoj, rumal che ri oj cristianos rajawaxik kojchʼojin kukʼ ri itzel taq uxlabʼal (Efes. 6:10-12). ¿Jas kqabʼano rech qetaʼm ri kqabʼan chuwach ri e kʼax? Nabʼe, kqataʼ ri utobʼanik ri Dios. Tekʼuriʼ, kqil ri kubʼij ri uTzij rech kqil qibʼ junam rukʼ ri kubʼan areʼ che qilik (Heb. 4:12). Ri Biblia kubʼij: «Rukʼ ronojel awanimaʼ chakuʼbʼaʼ akʼuʼx chrij ri Ajawaxel man chrij ta kʼut ri awetaʼmanik pa awech wi» (Prov. 3:5, 6). Rukʼ wajun chomanik riʼ, chojchoman chrij ri e jastaq che majaʼ naj xqachaʼ ubʼanik. Jun kʼutbʼal, we sibʼalaj xqariq kʼax rumal che kʼo ta qarajil, ¿la xnaʼtaj chqe ri utzujum ri Jehová pa Hebreos 13:5? Chilaʼ kubʼij: «Man katintzoqopij ta kanoq mawi katinya kanoq». ¿La xukubʼsaj qakʼuʼx wajun tzujunik riʼ che Jehová kojutoʼ? We xukubʼsaj, wariʼ kukʼutu che ubʼanom nim ri qakojonik.

5. ¿Jas weneʼ kqilo are chiʼ kqanikʼoj ri qakojonik?

⁵ Ri xqil rukʼ ri unikʼoxik ri qakojonik kojutoʼ che ri rilik we ko ri qakojonik. Weneʼ kqetaʼmaj che kʼo jujun taq chomanik rajawaxik kqasukʼumaj. Jun kʼutbʼal, weneʼ ri sibʼalaj okem il chrij kʼi jastaq, ri e molom taq tzij o ri bʼis ubʼanom kʼax che ri qakojonik. We jeʼ wariʼ, ¿jas rajawaxik kqabʼano rech kqariq ta nimaʼq taq kʼax?

6. ¿Jas jastaq qas chrij kojol wi il?

⁶ Qastzij che kojok il che jujun taq jastaq, junam rukʼ ri kqabʼano rech kojqaj chuwach ri Jehová xuqujeʼ ri Jesús (1 Cor. 7:32). We qabʼanom jun nimalaj mak, sibʼalaj nim ubʼanik chqawach che kqabʼan utz che ri qachilanik rukʼ ri Dios (Sal. 38:18). Xuqujeʼ ri e kʼulanik qas kkaj utz keʼil kumal ri kikʼulaj, xuqujeʼ qonojel kojok il chrij ri kkikʼulmaj ri qafamiliares xuqujeʼ ri e qachalal (1 Cor. 7:33; 2 Cor. 11:28).

7. a) ¿Jas kʼax kubʼan che ri qakojonik ri sibʼalaj okem il chrij kʼi jastaq? b) Junam rukʼ ri kubʼij Proverbios 29:25, ¿jasche rajawaxik kqaxibʼij ta qibʼ chkiwach ri e winaq?

⁷ Are kʼu, ri sibʼalaj okem il chrij kʼi jastaq kubʼan kʼax che ri qakojonik. Jun chke ri e jastaq are che sibʼalaj kojchoman chrij uriqik kʼi qatzʼyaq xuqujeʼ chrij ri kqatijo (Mat. 6:31, 32). Wariʼ kubʼano che xaq xiw kojchoman chi chrij uriqik kʼi jastaq qe xuqujeʼ kqaloqʼoqʼej ri pwaq. Tekʼuriʼ, ri qakojonik chrij Jehová kqaj uchuqʼabʼ xuqujeʼ sibʼalaj kqariq kʼax riʼ pa ri qakojonik (Mar. 4:19; 1 Tim. 6:10). Xuqujeʼ weneʼ sibʼalaj kojok il rumal che are kqaj kojqaj chkiwach ri e winaq. Wariʼ kubʼano che are kqaxibʼij qibʼ chke ri winaq chiʼ kkitzeʼj qawach xuqujeʼ kkibʼan kʼax chqe, chuwach ri uyaʼik bʼis che ri Dios. ¿Jas rajawaxik kqabʼano rech kqachajij qibʼ chuwach wajun kʼax riʼ? Rajawaxik che sibʼalaj kqataʼ che ri Jehová che kukowirisaj ri qakojonik xuqujeʼ kuya ukowil qakʼuʼx (chasikʼij uwach Proverbios 29:25; Luc. 17:5).

8. ¿Jas kqabʼano we jun winaq kumol tzij chrij ri Jehová xuqujeʼ chkij ri e qachalal?

⁸ Satanás, ri «utat ri bʼanoj tzij», keʼukoj ri e winaq che ktaqan pa kiwiʼ rech kkibʼan molom tzij chrij ri Jehová xuqujeʼ chkij ri e qachalal (Juan 8:44). Jun kʼutbʼal, ri apóstatas kkimol tzij xuqujeʼ kketzelaj uwach ri utinamit ri Jehová pa Internet, pa televisión o pa nikʼaj chi medios de comunicación. Ri molom tzij riʼ are jun chke ri «e uchʼabʼ» ri Satanás che «kenikowik» (Efes. 6:16). ¿Jas rajawaxik kqabʼano we jun winaq kubʼij ri molom tzij riʼ chqe? Kqata taj. ¿Jasche? Rumal che kʼo qakojonik chrij ri Jehová xuqujeʼ kqakubʼsaj qakʼuʼx chkij ri e qachalal. Rumal laʼ, kqata taj  xuqujeʼ kqil ta jastaq kech ri apóstatas. Kojchʼojin ta kukʼ chrij jun jastaq xuqujeʼ kqakoj ta qachuqʼabʼ che retaʼmaxik jastaq chkij.

9. ¿Jas kʼax kuya ri bʼis chqe?

⁹ Ri bʼis kuqasaj uchuqʼabʼ ri qakojonik. Jujun taq mul, ri kʼax kqariqo kuya nim bʼis chqe. Qastzij che, kojkun taj che mat kojchoman chrij ri kʼax. Rumal che, rajawaxik che kqil ri kqabʼan che usukʼumaxik. Ri rajawaxik kqabʼano are che xaq xiw ta kojchoman chrij ri e kʼax, rumal che wariʼ kubʼano che kojchoman ta chi chrij ri qeyebʼal che uyaʼom ri Jehová (Apoc. 21:3, 4). Ri bʼis kubʼano che weneʼ kqaya kan upatanexik ri Jehová (Prov. 24:10). Rumal laʼ kqaya ta bʼe che kqakʼulmaj wariʼ.

10. ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri xutzʼibʼaj jun qachalal ixoq?

¹⁰ Chqilaʼ ri kubʼan jun qachalal re Estados Unidos rech amaqʼel ko ri ukojonik are chiʼ kuchajij ri rachajil, che uriqom jun yabʼil. Xutzʼibʼaj bʼi jun carta chke ri e qachalal pa ri central mundial, kubʼij: «Jujun taq mul, rumal ri qakʼulmam pa ri qakʼaslemal sibʼalaj kojkosik xuqujeʼ kojbʼisonik, are kʼu ri qeyebʼal sibʼalaj nim. Nim kwil ri información kyaʼ chqe rech kukowirisaj ri qakojonik xuqujeʼ rech kojbʼison taj. Qas kajwataj ri e pixabʼ riʼ chqe. Kojutoʼ rech kqachʼij ri e kʼax che kukoj ri Satanás». Ri xubʼij ri qachalal riʼ kukʼut chqawach che kojkunik kojchʼakan pa uwiʼ ri bʼis. ¿Jas rajawaxik kqabʼano? Rajawaxik kqachʼobʼo che ri kqakʼulmaj are jun kʼax che kukoj ri Satanás, che Jehová kukubʼsaj na qakʼuʼx xuqujeʼ nim kqil wi ri kuya chqe pa ri qakojonik.

11. ¿Jas preguntas rajawaxik kqabʼano rech kqilo we utz ubʼanom ri qakojonik?

¹¹ ¿La rajawaxik kʼo kqasukʼumaj che ri ketekik chʼichʼ re ri qakojonik? Chojchoman chrij ri qabʼanom chuwach ri e jastaq pa ri kʼisbʼal taq ikʼ: «¿La nukojom nuchuqʼabʼ rech xaq xiw ta kinok il che ri e jastaq?, ¿la nuxutum ri molom tzij che kkibʼij ri apóstatas xuqujeʼ ri tzijonem kukʼ? Xuqujeʼ ¿la nukojom nuchuqʼabʼ chuwach ri bʼis?». We qaxutum ri e jastaq riʼ, utz ubʼanom  riʼ ri qakojonik. Are kʼu, rajawaxik amaqʼel kqachajij qibʼ, rumal che kʼo chi nikʼaj tzaqibʼal kukoj ri Satanás. Chqilaʼ jujun chke.

12. ¿Jas kubʼan chqe we xaq xiw are kqatzukuj ri qʼinomal?

¹² Ri utzukuxik qʼinomal kubʼano che ksach ri qachomanik xuqujeʼ kqachajij ta chi ri qakojonik. Ri apóstol Pablo xubʼij: «Man kʼo ta jun ajchʼoj ri kuputzkuyij ta ribʼ chupam ri jastaq kech ri winaq; rajawaxik kʼut chi are kubʼan [ri] kqaj chuwach ri xkojow che chʼoj» (2 Tim. 2:4). Ri qastzij are che, kyaʼ ta bʼe chke ri ajchʼojabʼ kkʼojiʼ kikʼay. ¿Jas kkʼulmatajik we jun ajchʼoj kunimaj ta wajun taqanik riʼ?

13. ¿Jasche utz taj che ri ajchʼojabʼ kkʼojiʼ kikʼay?

¹³ Chojchoman chrij wariʼ. Aqʼabʼil konojel ri ajchʼojabʼ re jun compañía kkitijoj kibʼ che ri chʼoj rukʼ ri kespada, are kʼu kʼo jun chke tajin ta kutijoj ribʼ, rumal che tajin krilij ri ukʼay. Pa ri bʼenaqʼij riʼ, ri ajchʼojabʼ kkil ri jastaq kkikoj pa ri chʼoj xuqujeʼ kkibʼan upaʼuchiʼ ri kespada. Are kʼu, ri krilij ri ukʼay tajin kusukʼumaj kan ri kukʼayij chukabʼ qʼij. Aqʼabʼil, xaq kʼateʼ kepe ri kikʼulel chkij. ¿Jachin chke ri ajchʼojabʼ qas kkunik kchʼojinik xuqujeʼ kubʼan ri kraj ri ktaqan pa kiwiʼ? Xuqujeʼ ¿jachin riʼ ri kqaj kkʼojiʼ qukʼ? ¿La jun chke ri xkitijoj kibʼ che ri chʼoj o are ri xrilij ri ukʼay?

14. ¿Jas jastaq nim kqil wi ri rajchʼojabʼ ri Cristo?

¹⁴ Junam rukʼ jun ajchʼoj che qas utijom ribʼ, oj kqaya ta bʼe che ksach ri qachomanik chrij ri qas kqaj: ri más nim ubʼanik are che kojqaj chkiwach ri ketaqan pa qawiʼ, Jehová xuqujeʼ Cristo. Wariʼ sibʼalaj nim kqil wi chuwach apachike jastaq che kutzujuj ri uwach Ulew che kʼo pa uqʼabʼ ri Satanás. Kqakoj qachuqʼabʼ rech kʼo qatiempo xuqujeʼ qachuqʼabʼ che upatanixik ri Jehová xuqujeʼ rech utz ri ketekik chʼichʼ re ri qakojonik xuqujeʼ ronojel ri chʼojibʼal kuya ri Dios.

15. ¿Jas pixabʼ xuya ri Pablo chqe xuqujeʼ jasche?

¹⁵ Rajawaxik che amaqʼel kojkʼaskʼatik. ¿Jasche? Ri apóstol Pablo xubʼij che ri  xkaj xeqʼinomarik are ri «xkiya kan ri kojonik» (1 Tim. 6:9, 10). Ri tzij «xkiya kan» kraj kubʼij che ri qachomanik ksachik we are kqakoj qachuqʼabʼ che uriqik jastaq che kajwataj ta chqe. Wariʼ kubʼano che ri qanimaʼ knoj che «kʼi konalaj taq rayinik ri kkibʼan kʼax». Rumal laʼ kqaya taj che ri e rayinik riʼ kkʼojiʼ pa qanimaʼ. Rajawaxik knaʼtaj chqe che ri e jastaq riʼ are: e chakubʼal che kubʼan kʼax che ri qakojonik.

16. Are chiʼ kqasikʼij uwach Marcos 10:17-22, ¿jas preguntas rajawaxik kojchoman chrij?

¹⁶ Are kʼu chqachomaj che kʼo qarajil che uloqʼik kʼi jastaq. ¿La utz che kqaloqʼ jastaq che xaq xiw utz kqilo are kʼu kajwataj ta chqe? Wariʼ kʼo ta itzelal kubʼano. Are kʼu, chojchoman chrij ri preguntas riʼ: We kojkunik kqaloqʼ jun jastaq, ¿la kʼo qatiempo xuqujeʼ qachuqʼabʼ che ukojik xuqujeʼ che uchajixik? Xuqujeʼ, ¿la kubʼano che sibʼalaj kbʼe qakʼuʼx chrij ri jastaq qe? ¿La kubʼan chqe che kojux junam rukʼ ri ala che xuxutuj ri sikʼinik xuya ri Jesús che rech kubʼan más pa ri uchak ri Dios? (Chasikʼij uwach Marcos 10:17-22). Are más utz che kkʼojiʼ jun qakʼaslemal xa rukʼ kebʼ oxibʼ jastaq xuqujeʼ kqakoj ri qatiempo xuqujeʼ ri qachuqʼabʼ che ubʼanik ri urayibʼal ri Jehová.

17. ¿Jas rajawaxik ksachan ta chqe?

¹⁷ Masachan chqe che oj kʼo pa jun chʼoj xuqujeʼ rajawaxik che ronojel qʼij kojkʼaskʼat pa ri chʼoj re ri qakojonik (Apoc. 12:17). Ri e qachalal kekun taj che e areʼ kechakun chrij ri qakojonik. Xaq xiw oj pa qajujunal kojkunik qas kqakowirisaj rukʼ ronojel qachuqʼabʼ.

18. ¿Jasche rukʼ ronojel chuqʼabʼ kkichap ri ketekik kichʼichʼ ri ajchʼojabʼ ojer?

¹⁸ Ojer kanoq, nim kil wi jun ajchʼoj che kuxibʼij ta ribʼ pa ri chʼoj. Are kʼu are jun nimalaj kʼixbʼal, we rukʼam ta lo ri ketekik uchʼichʼ are chiʼ ktzalij loq. Ri historiador romano Tácito xutzʼibʼaj: «We jun ajchʼoj xutzaq kan ri ketekik uchʼichʼ are jun nimalaj kʼixbʼal». Wariʼ are jun chke ri rumal che ri ajchʼojabʼ rukʼ ronojel kichuqʼabʼ kkichap ri ketekik kichʼichʼ.

19. ¿Jas rajawaxik kqabʼano rech rukʼ ronojel qachuqʼabʼ kqachap ri ketekik chʼichʼ re ri qakojonik?

¹⁹ Rech rukʼ ronojel qachuqʼabʼ kqachap ri ketekik chʼichʼ re ri qakojonik, rajawaxik amaqʼel kojbʼe pa ri e riqbʼal xuqujeʼ kqakʼut ri ubʼiʼ ri Jehová xuqujeʼ ri uQʼatbʼal tzij chkiwach ri e winaq (Heb. 10:23-25). Xuqujeʼ, rajawaxik che ronojel qʼij kqasikʼij uwach ri Biblia xuqujeʼ kqataʼ che ri Jehová che kukʼam qabʼe xuqujeʼ rech kqanimaj ri e upixabʼ pa ronojel ri qakʼaslemal (2 Tim. 3:16, 17). We jeʼ kqabʼano, kʼo ta jun jastaq che kukoj ri Satanás kubʼan kʼax chqe che kʼo ta ukʼisik (Is. 54:17). Ri «ketekik chʼichʼ re ri qakojonik» kojuchajij na. Rukʼ chuqʼabʼ, pa junamil kqapatanij ri Jehová kukʼ ri e qachalal. Xuqujeʼ xaq xiw ta kojchʼakan pa ri e chʼoj ronojel qʼij pa ri qakojonik, xaneʼ kqariq na ri tewchibʼal che kojtobʼan rukʼ ri Jesús are chiʼ kchʼakan pa uwiʼ ri Satanás xuqujeʼ ri e teren chrij (Apoc. 17:14; 20:10).