Ir al contenido

Ir al índice

KʼUTUNEM 45

Maqayaʼ kan uloqʼoqʼexik qibʼ kukʼ ri qachalal

Maqayaʼ kan uloqʼoqʼexik qibʼ kukʼ ri qachalal

«Cheʼibʼanaʼ ri utzil xuqujeʼ chel taq ikʼuʼx chixoʼl» (ZAC. 7:9).

BʼIXONEM 107 Dios xukʼut chqawach che kqaloqʼoqʼej qibʼ

RI KQETAʼMAJ NA *

1, 2. ¿Jas rumal kqakʼut nim loqʼoqʼebʼal kʼuʼx chbʼil taq qibʼ?

KʼO KʼI rumal che kqakʼut nim loqʼoqʼebʼal kʼuʼx chbʼil taq qibʼ. Kqariq jujun chke waʼ taq rumal pa ri proverbios re ri Biblia: «Mawi jubʼiqʼ matzaq kan ri loqʼoqʼebʼal kʼuxaj xuqujeʼ ri qastzij [...] kariq kʼu na ri toqʼobʼ xuqujeʼ ri nimarisabʼal aqʼij rumal ri Dios xuqujeʼ kumal ri winaq»; «ri kel ukʼuʼx che jun chik kubʼan utzil chbʼil ribʼ» y «ri kutzukuj chi kux kolom, xuqujeʼ aj loqʼoqʼebʼal kʼuʼx, kuriq kʼaslemal» (Prov. 3:3, 4; 11:17; 21:21).

2 Waʼ taq proverbios kkikʼut oxibʼ rumal che rajawaxik kqakʼut nim loqʼoqʼebʼal kʼuʼx. Ri nabʼe, are che kojqaj chuwach ri Dios. Ri ukabʼ, are che kqabʼan utzil chbʼil qibʼ. Jun kʼutbʼal, kojutoʼo rech e kʼo utz taq qachiʼl. Y ri urox, we kqakʼut nim loqʼoqʼebʼal kʼuʼx, kojtewchiʼx pa ri petinaq, rukʼ ri kʼaslemal che kʼo ta ukʼisik. Qastzij che kʼo rumal kqanimaj wajun taqanik re ri Jehová: «Cheʼibʼanaʼ ri utzil xuqujeʼ chel taq ikʼuʼx chixoʼl» (Zac. 7:9).

3. ¿Jas preguntas kqatzalij na uwach pa wajun kʼutunem riʼ?

3 Pa wajun kʼutunem riʼ, kqatzalij na uwach kajibʼ preguntas: ¿jachin chke rajawaxik kqakʼut wi ri nim loqʼoqʼebʼal kʼuʼx?, ¿jas kukʼut ri wuj re Rut chqawach chrij ri ukʼutik nim loqʼoqʼebʼal kʼuʼx?, ¿jas kqabʼan che ukʼutik wajun bʼantajik pa taq ri qaqʼij? y ¿jas utzilal kuya chqe we kqakʼut wajun bʼantajik riʼ?

¿JACHIN CHKE RAJAWAXIK KQAKʼUT WI NIM LOQʼOQʼEBʼAL KʼUʼX?

4. ¿Jas kqabʼan che resaxik uwach ri nim loqʼoqʼebʼal ukʼuʼx ri Jehová? (Marcos 10:29, 30).

4 Junam rukʼ ri xqil kan pa ri jun kʼutunem, ri Jehová xaq xiw kukʼut ri nim loqʼoqʼebʼal ukʼuʼx chke ri keloqʼoqʼenik y kepataninik, qas bʼenaq ranimaʼ kukʼ y kkʼis ta uwach ri loqʼoqʼebʼal kunaʼ chke (Dan. 9:4). Kqaj kqabʼan ri kubʼij Efesios 5:1: «Chibʼanaʼ bʼaʼ iwe ri kubʼan ri Dios, jachaʼ chi ix alkʼwalaxelabʼ ri ix loqʼoqʼem». Rumal laʼ kqaj kbʼe qanimaʼ kukʼ ri e qachalal y kqaj taj kkʼis uwach ri qaloqʼoqʼebʼal chke (chasikʼij uwach Marcos 10:29, 30).

5, 6. Chayaʼ jun kʼutbʼal rech kqachʼobʼ ri qas nim loqʼoqʼebʼal kʼuʼx.

5 ¿La mat qastzij che are chiʼ qas kqachʼobʼ ri kraj kubʼij ri nim loqʼoqʼebʼal kʼuʼx, más kojkun riʼ che ukʼutik chke ri qachalal? Rech kqachʼobʼ wariʼ, chqilampeʼ jun kʼutbʼal.

6 Chojchoman chrij jun winaq che chakunaq kʼi junabʼ pa jun empresa. Pa ronojel ri tiempo che chakunaq weneʼ retaʼmam ta uwach jun chke ri e kʼamal taq bʼe re ri chak. Weneʼ kʼo jujun taq taqanik pa ri chak qas ta utz krilo. Kʼo ta chilaʼ rumal che keʼuloqʼoqʼej ri winaq o ri empresa, xaneʼ rumal che kajwataj ri chak che rech kuchʼak urajil y kuloqʼ ri rajawaxik che areʼ y che ri ufamilia. Kchakun na pa ri empresa kʼa are chiʼ kubʼan jubilar ribʼ, are kʼu weneʼ kel bʼi chilaʼ we kuriq jun chak che más utz chuwach ri kʼo wi.

7, 8. a) ¿Jas kbʼanow che jun winaq che kukʼut nim loqʼoqʼebʼal kʼuʼx? b) ¿Jasche kqanikʼoj na ri wuj re Rut?

7 ¿La kojkunik kqil ri kejunamataj ta wi ri nim loqʼoqʼebʼal kʼuʼx rukʼ ri kunaʼ wajun ajchak riʼ? Ri jastaq kbʼanowik che kejunamataj taj are ri rumal kubʼan ri jastaq. Ri rumal che kʼo na wajun winaq pa ri empresa are che kʼo uchak y kuchʼak ri rajil che rajawaxik chke rukʼ ri ufamilia. Are kʼu, pa ri Biblia ¿jas rumal che ri upatanelabʼ ri Dios xkikʼut nim loqʼoqʼebʼal kʼuʼx chbʼil taq kibʼ? Xkibʼan taj rumal che xa xetaqchixik o xa kʼo kkaj kyaʼ chke, xaneʼ rumal che qas pa kanimaʼ xkʼiy wi uloq. Chqilampeʼ ri ukʼutbʼal ri David. Rukʼ ronojel ranimaʼ xukʼut nim loqʼoqʼebʼal kʼuʼx che ri Jonatán, paneʼ ri utat ri Jonatán kraj kukamisaj ri David. Are chiʼ kaminaq chi ri Jonatán, ri David xuya ta kan ukʼutik nim loqʼoqʼebʼal kʼuʼx che ri Mefibóset, ukʼojol kan ri Jonatán (1 Sam. 20:9, 14, 15; 2 Sam. 4:4; 8:15; 9:1, 6, 7).

8 Kojkunik kqetaʼmaj kʼi jastaq chrij ri nim loqʼoqʼebʼal kʼuʼx we kqanikʼoj ri wuj re Rut. ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri xkibʼan ri e winaq che kʼo kan ri kibʼiʼ pa wajun wuj che ukʼutik nim loqʼoqʼebʼal kʼuʼx? ¿Jas kqabʼan che ubʼanik kukʼ ri qachalal ri kqetaʼmaj chkij? *

¿JAS KUKʼUT CHQAWACH RI WUJ RE RUT CHRIJ RI NIM LOQʼOQʼEBʼAL KʼUʼX?

9. ¿Jasche xuchomaj ri Noemí che xa petinaq royowal ri Jehová chrij?

9 Ri wuj re Rut kchʼaw chrij ri xukʼulmaj ri Noemí, ri Rut y jun achi, Boaz ubʼiʼ, che kuloqʼoqʼej ri Dios y che uqʼabʼ rachalaxik ri rachajil ri Noemí. Rumal che xopan jun qʼij che kʼo ta chi ktijow pa Israel, ri Noemí, ri rachajil y ri e kebʼ ral xebʼe pa Moab. Xkam ri rachajil chilaʼ. Ri e kebʼ ral xekʼuliʼk, are kʼu sibʼalaj bʼisobʼal rumal che xuqujeʼ xekam ri e areʼ (Rut 1:3-5; 2:1). Ronojel ri xkʼulmatajik xubʼan che ri Noemí che xqaj pa jun nimalaj bʼis. Xubʼan chʼaqataʼq ri ranimaʼ, rumal laʼ xuchomaj che xa petinaq royowal ri Jehová chrij. Chqilampeʼ jas xubʼan che ubʼixik ri xuchomaj chrij ri Dios: «Ri Ajawaxel e utaqom kʼayilaj taq riqoj kʼax [...] ri kʼo ronojel ukuʼinem in unojisam che kʼayil». Xuqujeʼ xubʼij: «Ri Ajawaxel ri kʼo ronojel ukuʼinem in ukʼoqom xuqujeʼ in ukʼaxkʼobʼisam» (Rut 1:13, 20, 21).

10. ¿Jas xubʼan ri Jehová rumal ri e utzij ri Noemí?

10 ¿Jas xubʼan ri Jehová rumal ri e utzij ri Noemí? Xuwonobʼaʼ ta kanoq, xaneʼ xuchʼobʼ ri tajin kunaʼo. Ri Jehová qas kuchʼobʼo che «ri toqinik kukonorisaj ri ajnoʼj» o ri kʼax kusach uchomanik ri ajnoʼj (Ecl. 7:7). Paneʼ jeriʼ xkʼulmatajik, ri Noemí xajwataj tobʼanik che rech kuchʼobʼo che tajin ktoʼ rumal ri Jehová. ¿Jas xubʼan ri Dios che utoʼik? (1 Sam. 2:8). Xukoj ri Rut rech kukʼut nimalaj loqʼoqʼebʼal kʼuʼx che. Rukʼ utzilal y nimalaj loqʼoqʼebʼal, xutoʼ ri Noemí rech kbʼison ta chi más y kuriq ta kʼax ri ukojonik. ¿Jas kqetaʼmaj chrij ri ukʼutbʼal ri Rut?

11. ¿Jasche e kʼi qachalal kekitoʼ ri sibʼalaj kebʼisonik?

11 Rumal ri nim loqʼoqʼebʼal qakʼuʼx kojkunik keqatoʼ ri kebʼisonik. Junam rukʼ ri xubʼan ri Rut che ri Noemí, kimik e kʼi qachalal rukʼ ronojel kanimaʼ kekitoʼ ri e qachalal che kiriqom kʼax y sibʼalaj kebʼisonik. Kekaj ri e kachalal y kkibʼan ronojel ri kekun che ubʼanik rech kekitoʼo (Prov. 12:25; 24:10). Jeriʼ kkibʼan ri pixabʼ che xuya ri apóstol Pablo: «Chikubʼsaj kikʼuʼx ri kubʼan kebʼ kikʼuʼx. Cheʼitoʼ ri man kʼo ta kichuqʼabʼ. Makʼistaj ikʼuʼx che kitoʼik konojel» (1 Tes. 5:14).

Jun chke ri kqabʼan che kitoʼik ri e qachalal are che keqatatabʼej. (Chawilaʼ ri párrafo 12).

12. ¿Jas ri más utz kqabʼan che utoʼik jun qachalal che sibʼalaj kbʼisonik?

12 Kʼi mul, ri más utz kqabʼan che utoʼik jun qachalal are che kqatatabʼej y kqaqʼalajisaj chuwach rukʼ ri qatzij che sibʼalaj kqaloqʼoqʼej. Ri Jehová qas krilo jas kqabʼan che kitoʼik ri alaj taq uchij (Sal. 41:1). Proverbios 19:17 kubʼij: «Jun jalomal che ri mebʼaʼ jun jalomal waʼ che ri Ajawaxel, qas are kʼu ri Ajawaxel ktojow na ri kʼasaj».

Ri Noemí xyaʼ ta kan rumal ri Rut, are kʼu ri Orpá xtzalij bʼi pa Moab. «Kinbʼe na jawijeʼ ri kbʼe wi na la» tajin kchaʼ ri Rut che ri Noemí. (Chawilaʼ ri párrafo 13).

13. ¿Jas xubʼan ri Rut che xubʼan ta ri Orpá, y jas xubʼan che ukʼutik nim loqʼoqʼebʼal kʼuʼx? (Chawilaʼ ri wachbʼal re ri uwach ri wuj).

13 Rech qas kqachʼobʼ ri ubʼanik ri nim loqʼoqʼebʼal kʼuʼx, chqanikʼoj ri xukʼulmaj ri Noemí are chiʼ xkam ri rachajil y ri e kebʼ ral. Are chiʼ ri Noemí xretaʼmaj che ri Jehová «xel ukʼuʼx che ri utinimit, xusachisaj kʼut utzaʼm ri qʼijol re ri wiʼjal», xuchomaj ktzalij bʼi pa ri utinamit (Rut 1:6). Ri e kebʼ ralibʼ xeteriʼ bʼi chrij. Are kʼu, are chiʼ e bʼenaq pa ri bʼe, ri Noemí oxibʼ mul xubʼij chke che ketzalij kan pa Moab. ¿Jas xkʼulmatajik? Ri bʼantajik kubʼij: «Ri Orpá xutzʼumaj ri ralibʼ chuchuʼ [suegra] che ujachik bʼik, are kʼu ri Rut xkanaj kan rukʼ» (Rut 1:7-14). Ri Orpá xubʼan ri xubʼij ri Noemí che y xtzalij bʼi pa Moab. Are kʼu ri Rut xubʼan jun jastaq che nim ubʼanik. Ri areʼ xuqujeʼ xkun ta riʼ xtzalij kan pa ri rachoch, are kʼu rumal che nim ri loqʼoqʼebʼal ukʼuʼx che ri Noemí, xkanaj kan che utoʼik (Rut 1:16, 17). Xuwonobʼaʼ ta kan ri Noemí, are kʼu xa ta xtaqchiʼx che ubʼanik, xaneʼ qas pa ranimaʼ xel wi uloq, rumal ri nim loqʼoqʼebʼal ukʼuʼx. ¿Jas kqetaʼmaj chrij wajun bʼantajik?

14. a) ¿Jas kibʼanom e kʼi qachalal? b) Junam rukʼ ri kubʼij Hebreos 13:16, ¿jas «sipanik» utz kril ri Dios?

14 Rukʼ ri nim loqʼoqʼebʼal qakʼuʼx kojkunik kqabʼan nimaʼq taq jastaq. Junam rukʼ ri ojer kanoq, kimik e kʼi Testigos tajin kkikʼut nim loqʼoqʼebʼal kʼuʼx chke ri e kachalal, paneʼ ketaʼm ta kiwach. Jun kʼutbʼal, are chiʼ kketaʼmaj che e kʼo qachalal xkiriq kʼax rumal jun kabraqan, jun kaqiqʼ jabʼ o jun chi jastaq, kkitalaʼ jas ketobʼan wi. O we ketaʼm che jun qachalal kʼo ta chi urajil rech kuloqʼ ri rajawaxik che, kkilo jas ri kajwatajik y kkiya ri kitobʼanik che. Kkibʼan ke ri xkibʼan ri cristianos re Macedonia pa ri nabʼe siglo «chi xkiyaʼ ronojel ri xekuʼin che uyaʼik xokʼow chi kʼu ne na jubʼiqʼ uwiʼ ri xekuʼin che, rukʼ ronojel kirayibʼal» (2 Cor. 8:3). Ri qachalal kimik e junam kukʼ ri cristianos re ri nabʼe siglo, rumal che kkibʼan nimaʼq taq jastaq rumal ri nim loqʼoqʼebʼal kikʼuʼx. Kkiya ri jastaq kech che kitoʼik ri e kachalal che sibʼalaj kʼo kajwataj chke. Qastzij wi che ri Jehová sibʼalaj utz kril ri nim loqʼoqʼebʼal kikʼuʼx ri upatanelabʼ (chasikʼij uwach Hebreos 13:16).

¿JAS KQABʼAN CHE UKʼUTIK NIM LOQʼOQʼEBʼAL KʼUʼX PA TAQ RI QAQʼIJ?

15, 16. ¿Jas xubʼan ri Rut che ukʼutik che xtuqar ta che uyaʼik tobʼanik?

15 Kʼo kʼi kqetaʼmaj chrij ri kʼutbʼal kech ri Rut y ri Noemí. Chqilampeʼ jujun chke ri kqetaʼmaj.

16 Makʼistaj qakʼuʼx che uyaʼik tobʼanik. Are chiʼ ri Rut xubʼij che ri Noemí che kraj kbʼe rukʼ pa Judá, ri Noemí xubʼij che kraj taj. Are kʼu ri Rut xkʼistaj ta ukʼuʼx che ubʼanik ri kraj kubʼano. ¿Jas xkʼulmatajik? «Are taq kʼu xril ri Noemí chi rukʼ ronojel ranimaʼ kraj krachilaj bʼik, man xutij ta chik uqʼij rukʼ» (Rut 1:15-18).

17. ¿Jas kojtoʼwik rech kojtuqar ta che uyaʼik tobʼanik?

17 Ri kqabʼano: Kajwataj paciencia che kitoʼik ri kebʼisonik, are kʼu rajawaxik kojtuqar taj. Jun kʼutbʼal, weneʼ kqilo che jun qachalal ixoq kajwataj tobʼanik che, are kʼu kraj taj ktoʼik. * Ri nim loqʼoqʼebʼal qakʼuʼx kojutoʼo rech kqaya ta kan utukel (Gál. 6:2). Y kqeyeʼj ri tiempo are chiʼ kraj kqatoʼo y kqakubʼsaj ukʼuʼx.

18. ¿Jas e tzij weneʼ xubʼan kʼax che ri Rut?

18 Kqachomaj taj che xa royowal chqe. Are chiʼ ri Noemí y ri Rut xeʼopan pa Belén, ri Noemí xeʼuriq chi jumul ri e ojer taq uvecinas y xubʼij chke: «Xinel bʼik waral e nojinaq taq ri nuqʼabʼ, are kʼu ri kamik e tolonik e nukʼamom uloq rumal rech chi are waʼ ri urayinik ri Ajawaxel» (Rut 1:21). ¿Jas xunaʼ riʼ ri Rut are chiʼ xuta ri xubʼij ri Noemí? Chqachomajampeʼ, ukojom ronojel uchuqʼabʼ che utoʼik ri Noemí: oqʼinaq rukʼ, ukubʼsam ukʼuʼx y kʼi taq qʼij bʼinaq rukʼ. Tekʼuriʼ are waʼ ri e tzij tajin kubʼij ri Noemí chke ri uvecinas: «E tolon [ri nuqʼabʼ] rumal rech chi are waʼ ri urayinik ri Ajawaxel». Paneʼ ri Rut terenik rech kuya tobʼanik che ri Noemí, jetaneʼ ktataj pa ri utzij ri Noemí che nim ta kril wi ri tobʼanik yaʼom che rumal ri Rut. Qastzij wi riʼ che ri Rut kʼax xunaʼo are chiʼ xuta ri xubʼij ri Noemí. Are kʼu xuwonobʼaʼ ta kanoq.

19. ¿Jas kojtoʼwik rech kqawonobʼaʼ ta kan jun winaq che sibʼalaj kbʼisonik?

19 Ri kqabʼano: Weneʼ jun qachalal ixoq che uriqom kʼax kubʼij tzij che kubʼan kʼax chqe, paneʼ sibʼalaj qakojom qachuqʼabʼ che utoʼik. Are kʼu kqachomaj taj che xa royowal chqe. Kqaya ta kan utukel y kqataʼ che ri Jehová rech kojutoʼ che uriqik ri kqabʼan che ukubʼsaxik ukʼuʼx (Prov. 17:17).

¿Jas kkibʼan ri e kʼamal bʼe re ri congregación che resaxik uwach ri Boaz? (Chawilaʼ ri párrafos 20 y 21).

20. ¿Jas xyaʼow uchuqʼabʼ ri Rut?

20 Chqayaʼ uchuqʼabʼ ri kajwataj uchuqʼabʼ. Ri Rut uyaʼom chi uchuqʼabʼ ri Noemí, are kʼu xuqujeʼ ri areʼ kajwataj uchuqʼabʼ. Rumal laʼ ri Jehová xukoj ri Boaz che uyaʼik uchuqʼabʼ ri Rut rukʼ ri e tzij riʼ: «¡Are ri Dios kyoʼw na rajil ukʼaxelal chawe! ¡Are bʼaʼ ri Ajawaxel ri uDios ri Israel ri atzukum wi toʼbʼal awibʼ, chattojowoq rumal ronojel ri abʼanom!». Waʼ taq tzij riʼ xeʼopan pa ranimaʼ ri Rut. Rumal riʼ xubʼij wa taq tzij che ri Boaz: «Ri tzij taq la ri kebʼij la chwe kinkinojisaj che kulbʼal kʼuʼx. In kʼu chʼabʼem la rukʼ chʼuchʼujil» (Rut 2:12, 13). Ri e utzij ri Boaz sibʼalaj xuya uchuqʼabʼ ri Rut.

21. Junam rukʼ ri kubʼij Isaías 32:1, 2, ¿jas kkibʼan ri e kʼamal bʼe rech ri congregación rukʼ loqʼoqʼebʼal?

21 Ri kqabʼano: Ri kkiya kichuqʼabʼ e nikʼaj chik, jujun taq mul kajwataj kichuqʼabʼ e areʼ xuqujeʼ. Ri Boaz xubʼij che ri Rut che sibʼalaj utz ri chak ubʼanom rumal che ukʼutum utzilal che ri Noemí. Junam rukʼ wariʼ kimik ri e kʼamal taq bʼe rech ri congregación kkibʼij chke ri qachalal che sibʼalaj utz ri chak kkibʼano, rumal che kkiya kichuqʼabʼ e nikʼaj chik. Ri e kitzij kkiya kichuqʼabʼ ri e qachalal che kekitoʼ e nikʼaj chik (chasikʼij uwach Isaías 32:1, 2).

¿JAS UTZILAL KQARIQO WE KQAKʼUT NIM LOQʼOQʼEBʼAL KʼUʼX?

22, 23. ¿Jas xkʼextaj pa ri uchomanik ri Noemí y jas xtoʼwik? (Salmo 136:23, 26).

22 Are chiʼ xqʼax ri tiempo, ri Rut y ri Noemí xyaʼ ri rajawaxik kkitijo rumal ri Boaz (Rut 2:14-18). ¿Jas xunaʼ riʼ ri Noemí rumal ri xubʼan ri Boaz? Xubʼij: «¡Chtewichiʼx bʼaʼ rumal ri Ajawaxel! Ri areʼ ubʼanom utzil chqe kamik, jachaʼ xubʼan nabʼe chke ri kaminaqib» (Rut 2:20a). Waral kqilo che xkʼextaj ronojel ri uchomanik ri Noemí. Nabʼe kanoq xubʼij ri e tzij riʼ: «Ri Ajawaxel e utaqom kʼayilaj taq riqoj kʼax». Are kʼu, are chiʼ xqʼax ri tiempo rukʼ kikotemal xubʼij wariʼ: «Ri Ajawaxel [...] ubʼanom utzil chqe». ¿Jas weneʼ xkʼexow ri uchomanik?

23 Ri Noemí xril ri utobʼanik ri Jehová pa ukʼaslemal. Ri Jehová xukoj ri Rut rech xuya ri tobʼanik che xajwataj che are chiʼ xetzalijik pa Judá (Rut 1:16). Ri Noemí xuqujeʼ xril ri utobʼanik ri Jehová, rumal che xeʼilix rukʼ loqʼoqʼebʼal rumal ri Boaz, wajun achi «are jun chke ri yaʼtal [ki]toʼik rumal» o recompradores * (Rut 2:19, 20b). Weneʼ xuchomaj wariʼ: «Kʼateʼ chanim kinchʼobʼo che ri Jehová xinuwonobʼaʼ ta kanoq. Kʼolinaq wukʼ pa ronojel tiempo» (chasikʼij uwach Salmo 136:23, 26). Xumaltyoxij riʼ rukʼ ronojel ranimaʼ che ri Rut y ri Boaz xetuqar ta che utoʼik. Sibʼalaj xekikot riʼ konojel, rumal che ri Noemí xbʼison ta chik y kʼo chi uchuqʼabʼ.

24. ¿Jasche kqaj kqaya ta kan ukʼutik nim loqʼoqʼebʼal kʼuʼx chke ri e qachalal?

24 ¿Jas qetaʼmam chrij ri nim loqʼoqʼebʼal kʼuʼx pa ri wuj re Rut? Ri nim loqʼoqʼebʼal qakʼuʼx kojutoʼo rech kqaya ta kan kitoʼik ri e qachalal che kebʼisonik y aninaq ta kojtuqtubʼik. Xuqujeʼ kojkunik kqaya ri jastaq qech rech keqatoʼo. Ri kʼamal taq bʼe rajawaxik che rukʼ nimalaj loqʼoqʼebʼal kkiya kichuqʼabʼ ri e qachalal che kkiya kichuqʼabʼ e nikʼaj chik. Sibʼalaj kojkikotik are chiʼ ri e qachalal kkinaʼ chi jumul kikotemal pa ri kikojonik (Hech. 20:35). Are kʼu, masach chqe che ri rumal más nim ubʼanik che kqakʼut nim loqʼoqʼebʼal kʼuʼx are che kqaj kqesaj uwach ri Jehová y kojqaj chuwach, rumal che areʼ sibʼalaj «nim pa loqʼoqʼebʼal kʼuxaj» (Éx. 34:6; Sal. 33:22).

BʼIXONEM 130 Chqetaʼmaj ukuyik makaj

^ párr. 5 Ri Jehová kraj che kqakʼut utzil o nim loqʼoqʼebʼal kʼuʼx chke ri e qachalal (amor leal). Rech qas kqachʼobʼo jas riʼ ri nim loqʼoqʼebʼal kʼuʼx, kojkunik kqanikʼoj jas xkibʼan e jujun taq upatanelabʼ ri Dios ojer che ukʼutik wajun bʼantajik. Pa wajun kʼutunem riʼ, kqil na jas kqetaʼmaj chrij ri kikʼutbʼal ri Rut, ri Noemí y ri Boaz.

^ párr. 8 Rech kʼo kʼi kawetaʼmaj che wajun kʼutunem riʼ, kqabʼij chawe che kasikʼij atukel ri capítulos 1 y 2 re ri wuj re Rut.

^ párr. 17 Rumal che tajin kojchʼaw chrij ri ukʼutbʼal ri Noemí, kojtzijon chkij e qachalal ixoqibʼ che kajwataj tobʼanik chke. Are kʼu ri kqetaʼmaj pa ri kʼutbʼal xuqujeʼ kuya tobʼanik chke ri e qachalal achijabʼ.

^ párr. 23 Pa ri kʼutunem «Ejemplos de fe: ‹Una mujer excelente›», re ri wuj La Atalaya 1 re octubre 2012, kawetaʼmaj más chrij ri ubʼanik ri Boaz rumal che are ri recomprador.