Ir al contenido

Ir al índice

¿La awetaʼm?

¿La awetaʼm?

¿La qastzij xkʼojiʼ ri Mardoqueo?

RI MARDOQUEO are jun chke ri winaq che tzʼibʼam kan ri kibʼiʼ pa Ester, jun wuj re ri Biblia. Are jun judío che xchakun pa ri qʼatbʼal tzij re Persia pa ri umajtajik ri siglo quinto nabʼe chuwach ri qaqʼij, «pa ri qʼijol are taq ri ajawinel Asuero» tajin kuqʼat tzij (kimik e kʼi kkibʼij che ri qʼatal tzij riʼ are ri Jerjes I). Ri Mardoqueo are ri xqʼaten kiwach ri jumulaj winaq che xkaj xkikamisaj ri qʼatal tzij. Ri qʼatal tzij sibʼalaj xmaltyoxinik, rumal laʼ xubʼij che nim kil wi ri Mardoqueo. Are chiʼ xqʼax ri tiempo, chiʼ xkam ri Hamán, che are ukʼulel ri Mardoqueo y e nikʼaj chi judíos, ri qʼatal tzij xukoj ri Mardoqueo che kinimal ri e rach qʼatal tzij. Rumal wariʼ, ri Mardoqueo xuya jun taqanik che kekamisax ta ri judíos che e kʼo pa ri alaj taq tinamit re Persia (Est. 1:1; 2:5, 21-23; 8:1, 2; 9:16).

Pa ri umajtajik ri siglo veinte, e jujun winaq che kʼo nim ketaʼmabʼal chrij ri bʼantajinaq kan ojer xkibʼij che ri wuj re Ester qastzij ta ri tzʼibʼam chupam y che ri Mardoqueo qastzij taj xkʼojik. Are kʼu, pa ri 1941 xeriqitaj jastaq che kukʼutu che qastzij xkʼojiʼ ri Mardoqueo junam rukʼ ri kubʼij ri Biblia. ¿Jas riʼ ri jastaq?

Ri investigadores xkiriq e tzij tzʼibʼam kan ojer che kchʼaw chrij jun achi Marduka ubʼiʼ (Mardoqueo kbʼix che pa español) che are ri ilol jastaq re ri tinamit Susa, o weneʼ are ri kajilan ri jastaq (contable). Are chiʼ xriqitaj wariʼ, ri Arthur Ungnad, jun achi che qas kunikʼoj ri kʼulmatajinaq pa ri tinamit Persia, xubʼij che «xaq xiw riʼ ri tzij riqitajinaq che kchʼaw chrij ri Mardoqueo che pa ri Biblia ta elesam wi».

¿Jas xkʼulmataj rumal ri xubʼij ri Arthur Ungnad? Xumaj lo pa riʼ ri tiempo, ri e tzij tzʼibʼam kan ojer pa ri chʼabʼal persa, xmajix kiqʼaxexik pa nikʼaj chi chʼabʼal. Chkixoʼl wariʼ e kʼo ri tablillas re Persépolis, che xriqitaj pa ri kʼolbʼal re ri tesorería, chunaqaj ri tapya re ri tinamit. Ri tablillas riʼ xekoj pa ri tiempo are chiʼ xuqʼat tzij ri Jerjes I. E tzʼibʼatal pa ri chʼabʼal elamita y e kʼo kʼi bʼiʼaj chuwach che kriqitaj pa ri wuj re Ester. a

Ri bʼiʼaj Mardoqueo (Marduka) tzʼibʼam kan ojer pa ri chʼabʼal persa.

E kʼi tablillas re Persépolis kchʼaw chrij jun achi Marduka ubʼiʼ, che are jun ajtzʼibʼ pa ri qʼatbʼal tzij re Susa pa ri tiempo re Jerjes I. Jun chke ri tablillas kubʼij che ri Marduka kuqʼaxej tzij re jun chʼabʼal pa jun chi chʼabʼal. Wariʼ kjunamataj rukʼ ri kubʼij ri Biblia chrij ri Mardoqueo: are jun taqanel pa ri qʼatbʼal tzij re ri Asuero (Jerjes I), kchʼaw pa kebʼ chʼabʼal y amaqʼel ktʼuyiʼ chuchiʼ ri qʼatbʼal tzij re ri qʼatal tzij pa Susa (Est. 2:19, 21; 3:3). Ri uchiʼ ri qʼatbʼal tzij riʼ are jun nimalaj ja jawiʼ kechakun wi ri e qʼatal taq tzij re ri qʼatbʼal tzij.

Junam rukʼ ri kqilo, kʼo kʼi jastaq kbʼix chrij ri Marduka che tzʼibʼam kan chuwach ri tablillas kjunamataj rukʼ ri kbʼix chrij ri Mardoqueo che kubʼij pa ri wuj re Ester re ri Biblia. Xekʼojiʼ pa junam tiempo y junam tinamit, wariʼ kukʼutu che ri Marduka are ri Mardoqueo.

a Pa ri 1992, ri ajtij Edwin Yamauchi xutzʼibʼaj jun kʼutunem che xukoj 10 bʼiʼaj chupam che keriqtaj pa ri tablillas re Persépolis y pa ri wuj re Ester.