Ir al contenido

Ir al índice

KʼUTUNEM 37

«Kenbʼanaʼ na chi keʼeyikop konojel ri nimaʼq taq tinamit»

«Kenbʼanaʼ na chi keʼeyikop konojel ri nimaʼq taq tinamit»

«Kenbʼanaʼ na chi keʼeyikop konojel ri nimaʼq taq tinamit, ke kikʼam kʼu na uloq taq ri kiqʼinomal» (AGEO 2:7).

BʼIXONEM 24 Chojpaqal pa ri ujuyubʼ ri Jehová

RI KQETAʼMAJ NA *

1, 2. ¿Jas yikopem xyaʼ kan ubʼixik che kbʼantaj pa taq ri qaqʼij?

«XA PA kebʼ oxibʼ minutos ri nimaʼq taq kʼayij y ri nimaʼq taq ja xewuluwubʼik junam rukʼ ri kubʼan junutaj naipes are chiʼ kyojyobʼik». «E kʼi winaq kkiraqaqej kichiʼ y kixiʼm kibʼ [...]. E kʼi kkibʼij che xa kebʼ oxibʼ minutos xubʼan ri kabʼraqan, are kʼu in xinnaʼo che ktaniʼ ta chik». Jeriʼ xkibʼij ri xekʼasiʼ kanoq are chiʼ xubʼan jun nimalaj kabʼraqan pa Nepal pa ri 2015. Ksach ta riʼ chqe ri xbʼantajik, wet oj kʼo kukʼ are chiʼ xubʼan ri kabʼraqan.

2 Are kʼu, kimik qonojel qas tajin kqil jun chi jastaq che tajin kuyikopisaj xa ta jun tinamit. Ri Jehová pa nim tiempo chik umajim kiyikopisaxik ronojel kiwach taq tinamit pa ronojel uwach ulew. Are waʼ ri utzij ri Jehová xuya kan ubʼixik ri qʼaxal tzij Ageo: «Xa pa kebʼ oxibʼ qʼij kenbʼanaʼ na chi keyikop ri kaj xuqujeʼ ri ulew, ri plo xuqujeʼ ri ulew ri ko kʼolik» (Ageo 2:6).

3. ¿Jas kjunamataj ta wi jun kabʼraqan rukʼ ri yikopem xubʼij kan ri Ageo?

3 Are chiʼ kubʼan jun kabʼraqan xaq xiw kubʼan kʼax, rumal che kusach uwach kʼi jastaq, are kʼu ri yikopem che xchʼaw ri Ageo chrij kuya nimalaj utzilal. Are ri Jehová xbʼin wariʼ: «Kenbʼanaʼ na chi keʼeyikop konojel ri nimaʼq taq tinamit kekikʼam kʼu na uloq taq ri kiqʼinomal, knoj kʼu na ri wachoch che juluwem» (Ageo 2:7). ¿Jas xubʼan waʼ taq tzij pa kikʼaslemal ri winaq pa taq ri uqʼij ri Ageo? Y, ¿jas kubʼan pa ri qakʼaslemal oj? Pa wajun kʼutunem riʼ, kqatzalij na kiwach waʼ taq chomanik riʼ y kqil na jas kqabʼano rech kojtobʼan che kiyikopisaxik ri e tinamit.

RI E UTZIJ RI AGEO XUYA KICHUQʼABʼ RI WINAQ PA TAQ RI UQʼIJ

4. ¿Jas xtaq wi ri qʼaxal tzij Ageo rumal ri Jehová?

4 Ri Jehová xutaq ri Ageo che ubʼanik jun chak sibʼalaj nim ubʼanik. Chqilampeʼ jasche. Weneʼ ri Ageo jun chkixoʼl ri winaq che xekʼojiʼ pa Babilonia ri xetzalij lo pa Jerusalén pa ri junabʼ 537 chuwach ri qaqʼij. Are chiʼ xeʼopan pa Jerusalén, aninaq xkimaj uwokik ri rachoch ri Jehová (Esd. 3:8, 10). Are kʼu, sibʼalaj bʼisobʼal rumal che are chiʼ kʼateʼ jubʼiqʼ tiempo kimajim xexibʼix kumal ri kikʼulel, xubʼan kebʼ kikʼuʼx y xkiya kan ubʼanik ri chak (Esd. 4:4; Ageo 1:1, 2). Rumal laʼ, pa ri junabʼ 520 ri Jehová xuya jun eqelen che ri Ageo rech kuya kichuqʼabʼ ri upatanelabʼ y kkikʼis ubʼanik ri chak (Esd. 6:14, 15). *

5. ¿Jasche kqabʼij che xuya kichuqʼabʼ ri judíos ri e tzij xubʼij ri Ageo?

5 Ri eqelen xyaʼ che ri Ageo are che kukowirisaj ri kikojonik ri judíos. Rukʼ kowil kʼuʼxaj, ri qʼaxal tzij Ageo xubʼij wariʼ chke ri kebʼisonik: «Chichajij kʼu animaʼ ix iwonojel, winaq re ri ulew. Chixchakunoq, in kʼu kʼo iwukʼ. In, ri Ajawaxel, ri kʼo ronojel ukuʼinem, kinjikibʼaʼ ubʼixik» (Ageo 2:4). Ri e tzij «Ajawaxel, ri kʼo ronojel ukuʼinem» xuya kichuqʼabʼ riʼ ri judíos, rumal che kukʼutu che ri Jehová kkunik keʼukoj kʼi ángeles che kitoʼik. Rumal riʼ, we kkaj utz kel ronojel ri jastaq chkiwach, rajawaxik riʼ kkikubʼsaj kikʼuʼx chrij ri Jehová.

6. ¿Jas tobʼanik xuya ri e tzij xubʼij ri Ageo chke ri judíos?

6 Ri Jehová xutaq bʼi ri Ageo rech kubʼij chke ri judíos che jetaneʼ keʼuyikopisaj konojel taq ri tinamit. Waʼ taq tzij xukʼut chkiwach ri judíos che ri Jehová kuyikopisaj Persia, ri nimalaj tinamit che kʼo pa kiwiʼ nikʼaj chi tinamit ojer. ¿Jas utzilal xuya ri yikopem xubʼan ri Jehová? Jun chke, are che ri judíos xkikʼis uyakik ri rachoch ri Dios. Jun chik, are che ri winaq re nikʼaj chi tinamit xkijunamaj kiwach kukʼ ri judíos che uyaʼik uqʼij ri Jehová. Qastzij che ri e tzij xubʼij ri Ageo sibʼalaj xuya kichuqʼabʼ ri utinamit ri Dios (Zac. 8:9).

JUN CHAK CHE KUYIKOPISAJ RI UWACH ULEW KIMIK

¿La tajin kattobʼan che ri yikopem che tajin kbʼan pa ri uwach Ulew kimik? (Chawilaʼ ri párrafos 7 y 8). *

7. ¿Jas chak tajin kqabʼan kimik?

7 ¿Jas kubʼan pa qakʼaslemal oj ri e tzij xubʼij ri Ageo? Jumul chik, ri Jehová tajin keʼuyikopisaj konojel taq ri tinamit y oj xuqujeʼ tajin kojtobʼanik. Chojchoman chrij wariʼ, ri Jehová xukoj ri Jesús che Qʼatal tzij pa ri kaj pa ri 1914 (Sal. 2:6). Wariʼ are jastaq che utz taj chke ri e qʼatbʼal tzij re ri uwach Ulew. ¿Jasche? Rumal che xkʼis ri «kiqʼij ri man aj judeyibʼ taj», kraj kubʼij che pa ri 1914 xumaj lo uqʼatik tzij ri winaq che xkoj rumal ri Jehová (Luc. 21:24). Rumal wariʼ, pa ri 1919 ri utinamit ri Jehová xkimaj lo utzijoxik che xaq xiw ri uQʼatbʼal tzij ri Dios kkunik keʼutoʼ ri e winaq. Tajin kuyikopisaj ronojel ri uwach Ulew «ri utzalaj taq tzij» che tajin kkitzijoj (Mat. 24:14).

8. Junam rukʼ ri kubʼij Salmo 2:1-3, ¿jas kkichomaj ri e qʼatal taq tzij re taq ri tinamit chrij ri tajin kqatzijoj?

8 ¿Jas kkichomaj ri e winaq chrij ri tajin kqatzijoj? Más e kʼi na ri utz ta kkito (chasikʼij uwach Salmo 2:1-3). Sibʼalaj petinaq koyowal ri qʼatal taq tzij re taq ri tinamit. Kkaj taj che kqʼat tzij pa kiwiʼ rumal ri Jesús. Kkikoj taj che utz taq jastaq ri kqatzijoj chke, rumal che e kʼo jujun kiqʼatem ri kqabʼan che utzijoxik ri utzij ri Dios. Y paneʼ e kʼi chke ri qʼatal taq tzij kkibʼij che kkiya uqʼij ri Dios, are kʼu kkaj che e areʼ kkiqʼat tzij pa uwiʼ ri uwach Ulew. Wariʼ kjunamataj rukʼ ri xkʼulmataj pa ri nabʼe siglo, kkaj taj keteriʼ chrij ri Jesús che are ri Qʼatal tzij kojom rumal ri Jehová y kkibʼan kʼax chke ri cristianos (Hech. 4:25-28).

9. ¿Jas kubʼan ri Jehová rumal che keniman ta ri qʼatal taq tzij re taq ri tinamit?

9 ¿Jas kubʼan ri Jehová rumal che keniman ta ri qʼatal taq tzij re taq ri tinamit? Salmo 2:10-12 kubʼij: «Ajawinelabʼ xuqujeʼ qʼatal taq tzij re ri uwach ulew, chichʼobʼoʼ waʼ, ¡Chitijoj iwibʼ che we tijonik riʼ! Chiqʼijilaj ri Ajawaxel rukʼ kikotemal, xuqujeʼ nim chiwilaʼ wi; chimejaʼ iwibʼ chuwach rukʼ bʼirbʼitem, mayaktaj ne royowal kixekam kʼu neʼ ri ix chupam ri bʼe, aninaq kʼut kyaktaj ri royowal. ¡Utz kech ri kkitzukuj uchʼuqik kibʼ rukʼ ri Dios!». Ri Jehová sibʼalaj utz y uyaʼom na bʼe chke ri ukʼulel rech kkikʼex ri kichomanik y kkiya kibʼ chuxeʼ ri uQʼatbʼal tzij. Are kʼu, xa jubʼiqʼ chi ri tiempo kʼolik, rumal che oj kʼo chi «pa ri kʼisbʼal taq qʼijol» (2 Tim. 3:1; Is. 61:2). Sibʼalaj rajawaxik che ri winaq kketaʼmaj ri qas kukʼut ri Biblia y kkichaʼ upatanixik ri Jehová.

PA RI YIKOPEM E RIQOM UTZ TAQ WINAQ

10. ¿Jas keriqitaj rukʼ ri yikopem che xbʼix kan pa Ageo 2:7-9?

10 Rumal ri yikopem che xubʼij kan ri Ageo tajin keriqitaj e kʼi utz taq winaq. Ri Ageo xubʼij che rumal ri yikopem, «ri kiqʼinomal» ri e tinamit, kraj kubʼij ri e utz taq winaq, kepe che uqʼijilaxik ri Jehová (chasikʼij uwach Ageo 2:7-9). * Ri Isaías y ri Miqueas xuqujeʼ xkibʼij kanoq che «pa ri kʼisbʼal taq qʼij» kbʼantaj wariʼ (Is. 2:2-4; Miq. 4:1, 2).

11. ¿Jas xubʼan jun qachalal are chiʼ xtzijox ri uQʼatbʼal tzij ri Dios che?

11 Chqilampeʼ jas xubʼan ri yikopem pa ri ukʼaslemal ri qachalal Ken, che kpatanin pa ri central mundial. 40 junabʼ chi qʼaxinaq are chiʼ xtzijox ri uQʼatbʼal tzij ri Dios che, are kʼu kubʼij che jetaneʼ kʼateʼ iwir xtzijox che. Kubʼij wariʼ: «Are chiʼ xwil ri qas kukʼut ri uTzij ri Dios, xinnaʼ kikotemal rumal che xwetaʼmaj che ya kkʼis ri itzelal. Xinchʼobʼo che rajawaxik kinbʼan ta chi ri jastaq re ri uwach Ulew y kinya ri nutobʼanik che ri Jehová rech kinqaj chuwach y kinriq ri kʼaslemal kʼo ta ukʼisik. Xinmaj ubʼanik nuchʼawem y aninaq xinkʼex ri nukʼaslemal. Xinmaj upatanixik ri Jehová y xinmaj utoʼik ri uQʼatbʼal tzij, che kʼo ta jun jastaq kyikopisanik».

12. ¿Jas kʼulmatajinaq pa ri kʼisbʼal taq qʼij pa ri utinamit ri Jehová?

12 Qas qʼalaj che ri Jehová tajin kutewchij ri utinamit. Pa we kʼisbʼal taq qʼij riʼ, qilom che sibʼalaj tajin kekʼiyar ri winaq che upatanixik ri Dios. Rumal che pa ri 1914 qas ta oj kʼi, are kʼu kimik oj más che ocho millones chik. Y, ronojel taq junabʼ sibʼalaj e kʼi winaq kekʼojiʼ qukʼ che unaʼtasaxik ri ukamikal ri Jesús. Jeriʼ, «ri kiqʼinomal» ri e tinamit, kinojisam ri utinamit ri Jehová. Ri e utz taq winaq kkiya uqʼij ri Jehová are chiʼ kkikʼex ri kikʼaslemal (Efes. 4:22-24).

Ri upatanelabʼ ri Dios che e kʼo pa ronojel uwach Ulew rukʼ kikotemal tajin kkitzijoj ri uQʼatbʼal tzij ri Dios. (Chawilaʼ ri párrafo 13).

13. ¿Jas nikʼaj chi jastaq che xetzʼibʼax kan pa ri Biblia tajin kebʼantajik? (Chawilaʼ ri wachbʼal re ri uwach ri wuj).

13 Wariʼ xuqujeʼ kukʼutu che tajin kebʼantaj nikʼaj chi jastaq che xetzʼibʼax kan pa ri Biblia, jun chke are ri kʼo pa ri capítulo 60 re Isaías. Ri versículo 22 kubʼij: «We chʼutiʼnalaj jumuqʼ riʼ kkʼiyir na pa jun mil; we kebʼ oxibʼ riʼ keʼux na [...] nimaʼq taq tinimit. In riʼ ri Ajawaxel, kinbʼan na chi kbʼantaj waʼ chanim qas pa ri uqʼijol». Rumal che e kʼi winaq tajin keʼok pa ri utinamit ri Dios, tajin kekʼulmataj jeʼlik taq jastaq: ri «kiqʼinomal» ri e tinamit, kʼo jalajoj taq jastaq kenaw che ubʼanik y qas kkaj ketobʼan che utzijoxik ri uQʼatbʼal tzij ri Dios. Rumal laʼ, ri utinamit ri Jehová kraj kukoj ronojel ri kekun che ubʼanik. ¿Jasche? Rumal che ri Isaías xubʼij kanoq che wariʼ are «ri utzalaj taq kiqʼobʼibʼal» o kileche «ri nimaʼq taq tinimit» (Is. 60:5, 16). Rukʼ ri kitobʼanik ri loqʼalaj taq qachalal riʼ, tajin ktzijox ri utzij ri Dios pa 240 nimaʼq taq tinamit y tajin kebʼan wuj pa más che 1,000 chʼabʼal.

¿JACHIN CHE KKAJ KKIYA WI RI KITOBʼANIK?

14. ¿Jas rajawaxik kkichaʼ ri winaq kimik?

14 Pa ri kʼisbʼal taq qʼij riʼ, ri yikopem bʼanom chke konojel taq ri tinamit tajin kubʼano che ri e winaq rajawaxik kkichaʼ jachin chrij kkikubʼsaj wi kikʼuʼx: we chrij ri uQʼatbʼal tzij ri Dios o chkij ri e qʼatbʼal tzij re ri uwach ulew. Paneʼ ri upatanelabʼ ri Dios kkibʼan ri kkibʼij ri e qʼatal taq tzij, are kʼu kkinim ta kibʼ pa política (Rom. 13:1-7). Ketaʼm che xaq xiw ri uQʼatbʼal tzij ri Dios kkunik kresaj ronojel ri kʼax cho ri uwach ulew y wajun Qʼatbʼal tzij riʼ aj uwach Ulew taj (Juan 18:36, 37).

15. ¿Jas kʼax kkiriq na ri upatanelabʼ ri Dios junam rukʼ ri kubʼij ri wuj re Apocalipsis?

15 Pa ri wuj re Apocalipsis kubʼij che pa ri kʼisbʼal taq qʼij kuriq na kʼax ri kikojonik ri upatanelabʼ ri Dios. Ri e qʼatal taq tzij kkaj che are kqaya kiqʼij e areʼ y kkibʼan na kʼax chke ri kkaj taj kkiya kiqʼij (Apoc. 13:12, 15). Y konojel «kkoj jun etal che ri kiqʼabʼ re kikyaqʼabʼ o cho ri umetzʼal ri kipalaj, chi e chʼutiʼq chi e nimaʼq, chi e qʼinomabʼ chi e mebʼayibʼ, chi e tzoqopitalik, chi loqʼom taq pataninelabʼ» (Apoc. 13:16). Ojer kanoq, ri loqʼom patanelabʼ kkoj jun ketal rech kqʼalajinik jachin ri kajaw. Xa junam kkʼulmataj pa ri qaqʼij, kajawaxik che kkoj jetaneʼ jun ketal ri winaq chkipalaj o chkiqʼabʼ. Wariʼ kraj kubʼij che konojel ri winaq kkikʼut rukʼ ri kkibʼano y rukʼ ri kkichomaj che are kekitoʼ ri qʼatal taq tzij re ri uwach Ulew.

16. ¿Jasche rajawaxik che kimik oj sukʼ chuwach ri Jehová?

16 ¿Jas kqabʼan oj? ¿La kqaj che kkoj ri etal chqe y keqatoʼ ri e qʼatal taq tzij? Ri kkaj taj kkoj ri etal chke, kbʼan kʼax chke. Ri wuj re Apocalipsis xuqujeʼ kubʼij che «kʼo ta kʼu jun kkuʼinik kloqʼomanik mawi kkʼayinik, xuwi ri e kʼo ketal» (Apoc. 13:17). Are kʼu ri upatanelabʼ ri Dios ketaʼm jas kkiriq na ri e winaq che kojom ri etal chke (Apoc. 14:9, 10). Rumal laʼ, ri upatanelabʼ ri Dios are kkaj che jetaneʼ kkikoj wajun etal che ri kiqʼabʼ, kubʼij: «Rech ri Ajawaxel» (Is. 44:5). Kimik rajawaxik kqanimarisaj ri qachilanik rukʼ ri Jehová rech kkowir ri qakojonik. We ko ri qakojonik, ri areʼ kubʼij na chqe che oj rech.

RI KʼISBʼAL YIKOPEM

17. ¿Jas rajawaxik ksach ta chqe chrij ri ukochʼonik ri Jehová?

17 Ri Jehová sibʼalaj nim ri ukochʼonik pa we kʼisbʼal taq qʼij riʼ, rumal che kraj taj che kʼo jun winaq ksachisax uwach (2 Ped. 3:9). Uyaʼom tiempo chke konojel rech kkikʼex ri kikʼaslemal y utz ri kkichaʼ ubʼanik. Are kʼu kopan na ri qʼij che kkʼis ri ukochʼonik. Ri winaq che kkikʼex ta kikʼaslemal pa ri tiempo che uyaʼom na ri Jehová, kkiriq na kʼax junam rukʼ ri faraón pa ri utiempo ri Moisés. Ri Jehová xubʼij che: «In in kuʼinaq ta riʼ che ukʼutik ri nukuʼinem chawach rukʼ jun yabʼil ri kamisanel, ri at xuqujeʼ ri atinimit sachtajinaq ta chi iwach riʼ cho ri uwach ulew; kʼa at nukʼasbʼam kʼut rech kawil ri nukuʼinem xuqujeʼ rech kinkʼut wibʼ cho ronojel ri uwach ulew» (Éx. 9:15, 16). Kʼisbʼal re, konojel ri tinamit kketaʼmaj na che xaq xiw ri Jehová ri qastzij Dios (Ezeq. 38:23). ¿Jas kubʼan ri Jehová che ukʼutik wariʼ?

18. a) ¿Jas jun chi yikopem kuya ubʼixik Ageo 2:6, 20-22? b) ¿Jasche qetaʼm che ri xubʼij kan Ageo pa ri petinaq kebʼantaj na?

18 Are chiʼ qʼaxinaq chi kʼi junabʼ kaminaq ri Ageo, ri apóstol Pablo xutzʼibʼaj che ri e tzij keriqitaj pa Ageo 2:6, 20-22 kebʼantaj na pa ri petinaq (chasikʼij uwach). Ri Pablo xutzʼibʼaj: «Kamik kʼut kubʼij: ‹Jumul chi na kinslabʼesaj man xuwi ta ri uwach ulew xaneʼ xuqujeʼ ri kaj›. Ri tzij riʼ, ‹Jumul chi na›, kubʼij chi keʼesax na ri jastaq ri keslabʼisaxik, are ri e bʼantajinaq rech kekʼojiʼ na ri jastaq ri man keslabʼ taj» (Heb. 12:26, 27). Wajun slabʼisanem o yikopem kjunamataj ta rukʼ ri kubʼij pa Ageo 2:7, rumal che ri Pablo xchʼaw chrij ri usachisaxik kiwach ri winaq che kejunamataj rukʼ ri faraón y kkaj taj kqʼat tzij pa kiwiʼ rumal ri Jehová.

19. ¿Jas riʼ ri ksachisax ta uwach y jasche qetaʼm?

19 ¿Jas riʼ ri jastaq ri man ksilabʼ taj o ksachisax ta uwach? Ri Pablo kubʼij: «Ri ajawibʼal ri kqakʼam che ri Dios, are man slabʼel taj. Chujmaltyoxin bʼaʼ che ri Dios, chqaqʼijilaj ri Dios jas ri kqaj chuwach, nim chqilaʼ wi, chujmachʼal chuwach» (Heb. 12:28). Are chiʼ kbʼan ri kʼisbʼal yikopem, ksachisax ta uwach ri uQʼatbʼal tzij ri Dios (Sal. 110:5, 6; Dan. 2:44).

20. ¿Jas rajawaxik kkichaʼ ubʼanik ri e winaq y jas kqabʼan che kitoʼik?

20 Utz chqabʼanaʼ che ukojik ri tiempo. Ri winaq rajawaxik kkichaʼ ri kkibʼan pa kikʼaslemal: we are kkibʼan ri jastaq re ri uwach ulew y kekamik o are kkibʼan ri ktaqan wi ri Dios y kkiriq ri kʼaslemal kʼo ta ukʼisik (Heb. 12:25). Rukʼ ri utzijoxik ri utzij ri Dios, keqatoʼ ri e winaq rech utz uchaʼik kkibʼano. Rumal laʼ, amaqʼel chqayaʼ ri qatobʼanik rech ri «kiqʼinomal» ri e tinamit ketobʼan che ri uQʼatbʼal tzij ri Dios. Y masachan ri e utzij ri Jesús chqe: «We utzalaj taq tzij riʼ re ri rajawibʼal ri Dios ktzijox na pa ronojel ri uwach Ulew. Jeriʼ kqʼalajisax ri utzalaj taq tzij chkiwach konojel nimaʼq taq tinimit ri kʼo cho ronojel ri uwach Ulew. Kʼate riʼ, kpe ri kʼisbʼal» (Mat. 24:14).

BʼIXONEM 40 ¿Jachin kqapatanij?

^ párr. 5 Wajun kʼutunem riʼ, kukʼut jun kʼakʼ qʼalajisanik chrij ri Ageo 2:7. Kojchʼaw na chrij jas kqabʼano rech kojtobʼan pa jun chak nim ubʼanik che tajin keʼuyikopisaj o keʼuslabʼisaj konojel taq ri tinamit. Xuqujeʼ kqetaʼmaj na che wajun chak riʼ kukʼutu jas qas ri kibʼantajik ri e winaq, we keniman che ri Dios o keniman taj.

^ párr. 4 Qetaʼm che ri xubʼan ri Ageo utz xelik, rumal che pa ri junabʼ 515 xkʼis ubʼanik ri rachoch ri Dios.

^ párr. 10 Wariʼ are ri kʼakʼ qʼalajisanik re ri kʼutunem. Jujun taq mul xqabʼij che are ta ri yikopem kbʼanowik che keqebʼ ri winaq utz kanimaʼ rukʼ ri Jehová. Chawilaʼ ri sección «Preguntas de los lectores» 15 re mayo 2006 re ri wuj La Atalaya.

^ párr. 63 RI KUKʼUT RI E WACHBʼAL: Ri Ageo xuya kichuqʼabʼ ri judíos rech xkikʼis uyakik ri rachoch ri Dios; pa taq ri qaqʼij ri upatanelabʼ ri Dios rukʼ kikotemal tajin kkitzijoj ri utzij. Jun kʼulaj tajin ketzijon chrij ri kʼisbʼal yikopem che naqaj chi kʼo wi.