1, 2. a) ¿Imakunapataq pasantsik edäyëman chärirqa? b) ¿Imata rurartaq Diosta unë witsan sirweqkuna edäyëninkunachö kushishqa kawakuyarqan?

 EDÄYË witsankuna chämuptinqa imëkapis jukläyanam tikran. Kallpa ushakaptinmi gänaspis alläpaqa kannatsu. Espëjuchö rikäkurirqa qaqllapis inkukëkanqantana y aqtsapis soquyëkanqanta o wallkëkanqantanam cuentata qokurinki. Peqantsikpis (umantsikpis) rasllanam imatapis qonqarin. Wamrëkikuna casakuriptinnäqa mana reqinakunqëkikunawannam tratanakur qallëkunki, jina tsënöllam pasan willkakuna yurirayämuptimpis. Wakinkunapaqqa jubilakïpis jukläyana kawakïmi.

² Rasun kaqchöqa, edäyëman chärirqa imëka sasakunapa (ajakunapam) pasantsik (Eclesiastes 12:1-8). Imanö kaptimpis, Diosta unë witsan sirweq ollqukunapita y warmikunapita yachakushun. Wanukushqana karpis, tiempu pasanqanmannömi mas yachaq y imëkatapis alli tantiyaq tikrayarqan, tsënöpam edäyëninkunachö kushishqa kawakuyarqan (Genesis 25:8; 35:29; Job 12:12; 42:17). ¿Imatataq rurayarqan edäyäyanqan witsankunapis kushishqa kawakuyänampaq? Diospa musyatsikïninkunatam wiyakuyarqan, y kanan witsankunaqa Bibliachömi tsëkunata tarintsik (Salmu 119:105; 2 Timoteu 3:16, 17).

3. ¿Imatataq Pablu consejarqan edäna ollqukunata y warmikunata?

 ³ Tïtuman cartakunqanchömi apostul Pablu kë consëjuta edäyashqakunapaq qellqarqan: “Auquin wauqintsiccunata willapë cabal nuna cayänanpaq, alli rurenincunarecur respetashqa cayänanpaq, alli yarpeyoq cayänanpaq, llapan shonquncunawan Teyta Diosman creyicuyänanpaq, pita metapis cuyayänanpaq. Jina yachatsï creyiquinincunarecur imecata sufrirninpis, pasensiacoq cayänanpaq. Tsenolla chacwan caqcunatapis willapë Teyta Dios munashqanno cawacuyänanpaq, mana wasa rima cayänanpaq, mana machacoq cayänanpaq. Masbien imecachopis alli rurenincunawan juc ejempluno cayätsun” (Tïtu 2:2, 3). Kë consëjuta wiyakïqa yanapamäshun edäyarnin imëkata pasarpis alli tsarakunapaq y kushishqa kawakunapaqmi.

4, 5. ¿Imanötaq teytakuna sientikuyan wamrankuna wayipita ëwakuyaptin, y imanötaq japallankunallana kawakïta yachakäyashqa?

⁴ Kawënintsikchö imapis cambiaptinqa precisanmi jukläyana kawakïta yachakänantsik. Tsëqa masran precisan wamrakuna casakur ëwakuyaptinnäqa. Tsënö pasakunqanmi mëtsikaq teytakunata rikätsin edäyëkäyanqantana. Wamrankuna poquyaptin teytakuna kushikurpis, “¿allitsuraq yanaparquntsik wayipita ëwakurnin vïda pasëta yachayänampaq?” nirmi tapukuyan. Y mëraq wayichö manana rikarnin llakikuyanqa.

⁵ Wamrankunawan yachakashqa karmi wayipita  ëwakushqana kayaptimpis, teytakunaqa pëkunapaq alläpa yarpachakuyan. Juk mamam kënö nirqan: “Imanö këkäyanqanta musyarinqällawanmi kushishqa sientiköman”. Juk teytanam kënö nirqan: “Warmi wamräkuna casakur ëwakuptinqa alläpam llakiyarqä. Imëkatapis juntum rurayaq kayä, tsëmi wayïkunapis tsunyëkaq cuenta tikrarirqan”. ¿Imataq kë teytakunata yanapashqa japallankunallana yachakäyänampaq? Wakinkunataqa nuna mayinkunata yanapayanqanmi.

6. ¿Imataq teytakunata yanapan casakushqa wamrankunawan yamë kawakuyänampaq?

⁶ Wamrankuna casakuriyaptinqa japallankunallanam teytakuna tikrariyan. Genesis 2:24 textum kënö nin: “Tsërëkurmi ollquqa jaqirinqa mamanta y teytanta warminwan juntakänampaq. Y ishkankunapis juk ëtsallanam kayanqa”. Familiata ollqu kaq diriginampaq kaqta y llapanchö wiyakoq kanapaq Biblia mandakunqanta cuentaman churaq teytakunaqa, casakushqa wamrankunawan shumaqmi kawakuyan (1 Corintius 11:3; 14:33, 40).

7. ¿Imatataq juk teyta rurarqan warmi wamrankuna casakurir wayipita ëwakuyashqanchö?

⁷ Ishkan warmi wamrankuna casakurir wayipita ëwakuyaptinmi juk teytawan mama pasëpa japallankunallana sientikuyarqan. Qallananllachöqa, teyta manam shumaqtsu rikaq mashankunata. Peru familiata ollqu kaq diriginampaq kaqta Dios mandakunqanta cuentaman churarirqa, mashankunana warmi wamrankunapa dirigeqnin kanantam jaqirirqan. Tsëmi casakushqana warmi wamrankuna consëjuta mañakoq ëwayaptinqa, nunankuna imata pensayanqantaraq tapoq,  y tsëta wiyarirnam, nunankuna pensayanqanta precisaqpaq churëta tïraq. Kananqa amïgunkunatanömi mashankuna rikäyan y consëjunkunatapis kushishqam chaskikuyan.

8, 9. ¿Imataq wakin teytakunataqa yanapashqa japallankunallana kawakïta yachakäyänampaq?

⁸ ¿Y tsëraq casakushqakuna Biblia ninqampa contranta mana rurarpis teytankuna niyanqanta mana wiyakuyaptinqa? Casäduna wamrakunayoq teytawan mamam kënö niyan: “Jehovä imata pensanqanta rikätsitam imëpis tïrayä, peru imatapis rurayänampaq kaqkunawan mana acuerdu karqa, manam michäyätsu, antis yanapayä y kallpatam qoyä”.

⁹ Asiapa wakin nacionninkunachöqa, wakin mamakuna manam kushikuyanllatsu ollqu wamrankuna casakuyaptin. Peru familiata ollqu kaq diriginampaq kaqta y llapanchö wiyakoq kanampaq Biblia mandakunqanta respetarqa, yamëmi lumtsïninkunawan kawakuyan. Juk cristiänam “wamrankuna wayipita ëwakuyanqanqa imëkapita kushishqa kanampaq yanapanqanta” nin. Casakushqa wamrankuna familiankunata shumaq dirigiyanqanta rikarmi alläpa kushikun, jinamampis tsëqa yanapashqa imanö rikäyänampaq kaqman manana alläpa yarpachakuyänampaqmi.

10, 11. ¿Bibliapa ima consëjuntaq nunakunata yanapan edäyëman chäyanqan witsan alli portakuyänampaq?

¹⁰ Edäyëman chëkaqkunaqa juknöpanam portakuyan. Wakin ollqukunaqa jövintanö rikäyänanrëkurmi jukläyana vestikuyan y altsapäkuyan. Wakin  warmikunanam alläpa yarpachakuyan menopausia nishqanman charnin y sentimientunkuna cambiar qallaptin. Wakinkunaqa majankunapita mas jövinkunawan pukllapänakurmi majankunata llakitsiyan. Peru Diosta shonqupita patsë wiyakoq edäna cristiänu ollqukunaqa ‘cabal nunacunam’ kayan y mana alli munëninkunatapis allim tsaräyan (1 Pëdru 4:7). Jina tsënöllam edäna warmikunapis nunankunata kuyarnin y Jehoväta kushitsita munarnin, casädu kawakïninkuna alli kanampaq kallpachakuyan.

¹¹ Lemuel jutiyoq reymi Diospa santu espïritun yanapaptin ‘yachaq warmipaq’ kënö nir qellqarqan: “Pëqa allillatam qon nunanta llapan kawëninchö y mana allitaqa manam”. Cristiänu nunaqa, manam, mana kaqpaq churanmantsu warmin menopausiayoq këkar sentimientunkunata tsaränampaq  kallpachakunqanta. Antis warminta kuyarmi ‘alabapärinman’ (Proverbius 31:10, 12, 28).

12. ¿Imataq casädukunata yanapan edäyäyanqanmannö shumaq kawakuyänampaq?

¹² Teytakunaqa kikinkunapa munëninkunatapis qepaman churëkurmi imëkanöpa wamrankunata shumaq wätayänampaq kallpachakuyan. Peru wamrakuna wayipita ëwakuyaptinqa puntatanömi ishkankunallana shumaq atiendinakuyänan. Juk teytam kënö nin: “Warmi wamräkuna wayipita ëwakuyashqanchöqa, yapëmi warmïpa shonqunta suwar qallëkurqä”. Juk nunanam kënö nin: “Ishkäkunapis juknïkunapa juknïkunapa salornïkunapaqmi yarpachakuyä, y ejerciciuta rurayänä precisanqantam yarpätsinakuyä”. Japallankunalla mana sientikuyänampaqmi pëkunaqa congregacionpita cristiänukunata wayinkunaman combidayan. Awmi, nuna mayintsikpaq yarpachakïqa alläpam yanapakun. Manam tsëllatsu, Jehovätapis alläpam kushitsin (Filipensis 2:4; Hebrëus 13:2, 16).

13. ¿Imanirtaq casädukunapaqqa edäyäyanqanmannö imatapis cläru ninakuyänan y rasun kaqta parlayänan precisan?

¹³ Manam jaqinantsiktsu majantsikwan shumaq parlapänakunata imapis tsapämänata. Imallatapis shumaqmi parlapänakunantsik (Proverbius 17:27). Juk nunam kënö nin: “Ishkäkunapis juknïkunapaq juknïkunapaq yarpachakur y precisaqpaq churanakurmi tiempu pasanqanmannö mas shumaq entiendinakuyä”. Warminnam kënö nin: “Edäyäyanqämannömi mas precisaqpaq churayarqö të yakullatapis parlakushpa upurita, yanapanakïta y mas rurëkunatapis”. Imatapis cläru ninakï y imanö sientikuyanqanta willanakïmi  casädukunataqa yanapan alli kawakuyänampaq y casädu kawakïta ushakätsita munaq Satanaspa munëninman mana ishkiyänampaq.

14. ¿Imanötaq Diospa kaqchö Timoteuta awilan yanaparqan?

¹⁴ Willkakunaqa edäyashqakunapa corönankuna cuentam kayan (Proverbius 17:6). Willkakunawan tiemputa pasëqa alläpa shumaq, kushikïpaq y llakishqa këkaqtapis asitsikunmi. Bibliaqa allitam parlan Loidapaq, pëqa wamran Eunïciwanmi willkan Timoteuta Diospita yachatsiyarqan. Kë jövinqa wamra kanqampitam musyarqan awilanwan mamäninqa Bibliapa yachatsikïninkunata alläpa precisaqpaq churayanqanta (2 Timoteu 1:5; 3:14, 15).

15. ¿Imanötaq awilukuna y awilakuna willkankunata yanapëta puëdiyan, peru imatataq rurayanmantsu?

¹⁵ Wamrakunata yachatsichöqa awilukuna y awilakuna alläpam yanapakïta puëdiyan. Pëkunaqa wamrankunata atska tiempupanam Jehoväpita yachatsiyashqa. Y kananqa willkankunawannam tsëta rurëta puëdiyan. Willkakunaqa alläpam gustayan awilun o awilan Bibliapa willakïninkunata cuentapäyänanta. Tsënö kaptimpis, awilukunaqa manam willkankunata teytankunanö Bibliapita yachatsita puëdiyantsu, peru yanapakïtaqa puëdiyanmi (Deuteronomiu 6:7). Awilukuna y awilakunaqa Salmuta qellqaq këta ninqannö nita puëdiyanmi: “Edäyënïchö y soquyënïchöpis, Diosllä, ama jaqirallämëtsu, makikiwan ruranqëkikunapita kastäkunata willanqäyaq; llapan shamoqpaq kaqkunata kallpëkipita willanqäyaq” (Salmu 71:18; 78:5, 6).

16. ¿Imatataq awilukuna y awilakuna rurayänan willkankunapa teytankunawan problëmakuna mana kanampaq?

 ¹⁶ Wakin awilukuna y awilakunaqa willkankunata alläpa concientiparmi wamrankunawampis piñatsinakuyan. Tsëmi höraqa awilunkuna kuyakoq kayaptin willkakunaqa pëkunata willayan teytankunata willëta mantsayanqankunata. Höraqa awilunkuna mas entiendiyänampaq kaqta y teytankunapa contran churakar favorninkuna yarquyänampaq kaqtam willkakunaqa pensayan. Tsënö pasaptinqa, ¿imatataq awilukuna rurayanman? Yachëyoq kayanqanta rikätsikurmi teytankunata imatapis willayänampaq willkankunata niyänan. Tsëta rurëqa Jehoväta kushitsinqantam rikätsiyänan (Efesius 6:1-3). Precisaptinqa allim kanman willkankunata yanapayänanrëkur teytankunawan puntata parlayaptinqa. Willkankunataqa imëkatapis cläru willarmi yachatsiyänan y kawëninkunachö yachakuyanqankunatam rikätsiyänan. Cläru y respëtuwan parlapäyanqanqa willkankunata yanapanqam.

17. ¿Salmuta qellqaq imata ruranqantataq edäyashqa cristiänukunapis rurayanman?

¹⁷ Watakuna pasanqanmannömi cuentata qokuntsik munanqantsikkunata y unë ruranqantsikkunataqa manana rurëta puëdinqantsikta. ¿Imatataq rurashwan puëdinqantsikmannö kawëta yachakänapaq? Itsa 30 watayoqnölla sientikuntsik, peru espëjuchö rikäkurirqa mana tsënö kanqantam cuentata qokurintsik. Tsënö kaptimpis, alläpaqa manam llakikushwantsu. Salmuta qellqaqmi Jehoväta kënö rogakurqan: “Ama  qonqaramëtsu awkinyënïchö; y kallpannaqna këkaptï ama jaqiramëtsu”. Tsë salmuta qellqaq ruranqannö ruranapaqmi listu këkänantsik. Pëqa kënömi nirqan: “Imëpis shuyarëkäshaqmi, y waran waranmi mas alabashqëki” (Salmu 71:9, 14).

18. ¿Imanötaq edäyashqa cristiänukuna jubilakuyanqan tiemputa alli provechayanman?

¹⁸ Wakinkunaqa puntallapitanam alistakuyan jubilakurir Jehoväta mas alabayänampaq. Juk jubilakushqa cristiänum kënö nin: “Warmi wamräkuna estudiunta ushariyaptin imata ruranäpaq kaqmanqa unëllapitanam pensarqä. Llapan tiempöwan Diospita yachatsikunäpaqmi churakarqä, y mas tiempuyoq kar Jehoväta alli sirwinäpaqmi negociökunata rantikïkurqä. Diostam mañakurqä yanapamänampaq”. Jubilakï witsanmanna chëkaqkunataqa Kamakoq kënö ninqanmi kallpata qomantsik: “Awkinyënikichöpis noqaqa Kanqällam këkäshaq, y soquyënikichöpis noqaqa tsarëkashqëkim” (Isaïas 46:4).

19. ¿Imatataq Biblia consejan edäyëkaqkunata?

¹⁹ Mëtsika watakunapana trabäjupita jubilakurir yachakänanqa sasaran (ajaran). Apostul Pabluqa “cabal nuna cayänanpaq[mi]” edäyashqakunata consejarqan. Kë consëjuta wiyakïqa tiempunkunata utilisëta yachayänampaqmi jubilakushqakunata yanapan. Itsa jubilakuyanqan witsanqa unëpitapis masraq precisanqa juiciunkunata tsaräyänan y tiempunkunata alli utilicëta yachayänan. Tsëmi jubilakushqakunaqa, ‘Jesucristuman alli creyicur y marcäcur pepaq mas y mas uryanantsic, y musyanantsicmi Jesucristupaq uryanqantsicqa mana embanu canqanta’ (1 Corintius 15:58). Nuna mayintsikkunata  yanapanantsikrëkur masta ruranapaq kallpachakushun (2 Corintius 6:13, NM). Mëtsikaq cristiänukunam tsëta rurayan puëdiyanqanmannö llapan shonqunkunawan alli willakïkunata musyatsikur. Edäyëman chärirqa ‘llapan shonquntsicwanmi Teyta Diosman creyicushwan, pita metapis cuyashwan. Jina imecata sufrirninpis, pasensiacoq cashwan’ (Tïtu 2:2).

20, 21. a) Kanan witsankunaqa, ¿imataq casädukunata rakikätsin? b) ¿Imatataq Änapita yachakïta puëdiyan viuduyashqa o viudayashqa kaqkuna?

²⁰ Alläpa llakikïpaq kaptimpis manam ni pï michëta puëdintsu casädukunata wanï rakinanta. Tsënö kaptimpis, majanta oqrashqa cristiänuqa imëka punïkaq cuenta kuyashqa majan këkanqanta musyanmi y alläpam markäkun (yärakun) yapë kawarimunanman (Juan 11:11, 25). Peru pïnintsikpis wanukïkuptinqa alläpam llakikuntsik. Tsëqa, ¿imatataq ruranman kawëkaq maja? *

²¹ Juk warmipaq Biblia willakunqanmi yanapamënintsikta puëdin. Tsë warmiqa Änam karqan, pëqa casakunqampita qanchis watakunalla pasariptinmi viuda quedarirqan, y 84 watayoqna këkar ruranqanllapitam Bibliaqa willakun. Mëraq alläpa llakirqan wanukushqa nunanta. ¿Imatataq rurarqan llakikurlla mana kakunampaq? Paqasta junaqtam Jehovä Diosta templunchö sirwirqan (Lücas 2:36-38). Diosta sirwir y mañakur kanqanqa  alläpachi yanaparqan llakikunqanchö y viudayashqa karnin japallanlla sientikunqanchö.

22. ¿Imatataq wakin viudukuna y viudakuna rurayashqa japallankunalla mana sientikuyänampaq?

²² Chunka watapana viudayashqa 72 watayoq warmim kënö nin: “Imallatapis parlakuriyänäpaq yanaqï manana kanqanmi noqapaqqa alläpa sasa kashqa. Nunäqa imëkatapis shumaqmi wiyamaq. Congregacionpita y Diospita yachatsikuyanqäpitam parlayaq kayä”. Juk viudanam kënö nin: “Ima llakikïpis tiempuwan ushakanqanta niyaptimpis, rasun kaqchöqa, llakishqalla mana kakunapaqqa tiempuntsikta imachö utilisanqantsikmi yanapamantsik. Pipitapis masmi wakinta yanapëta puëdintsik”. Jina 67 watayoq viudupis tsënöllam nin: “Wakinkunata kallpata qonapaq kallpachakunqantsikmi llakishqalla mana kawakunapaqqa yanapamantsik”.

23, 24. ¿Biblia imata ninqantaq awkinyashqakunata y masqa viudukunata y viudakunata yanapan?

²³ Kuyashqa majantsikpita wanï rakiramashqapis, Jehoväqa manam qonqaramantsiktsu. Unë witsan kawaq rey Davidmi kënö cantarqan: “Jehoväpa wayinchö llapan kawënïchö täränäpaqmi Jehoväta mañakurqö... y tsëtam ashishaq; tsënöpa Jehovä yachanëpaq kanqanta rikänäpaq y templunta kuyëpa rikänäpaq” (Salmu 27:4).

²⁴ “Mana pïninnaqpis biudacunatanäqa yanapequï” nirqanmi apostul Pablu (1 Timoteu 5:3). Pablu këta nirqa rikätsikïkarqan pishipakoq y pïninnaq viudakunata congregacionchö yanapayänampaqmi.  ‘Yanaparqa’ respetayanqanta y alläpa precisaqpaq churayanqantam rikätsiyänan karqan. Diosta adoraq viudukunata y viudakunataqa Jehovä precisaqpaq churanqanta y yanapanampaq äninqanta musyëmi kallpata qon (Santiägu 1:27).

25. ¿Imatataq edäyashqakuna kawëninkunachö puntaman churayanman?

²⁵ “Edäyashqakunapa shumaq këninqa shoqunmi” ninmi Diospa Palabranqa, jina “alli kaq nänichö këkaqkunapa shoqunqa shumaqyätsikoq corönam” ninmi (Proverbius 16:31; 20:29). Tsëmi majantsik kawëkaptinllaraq o japallantsikllana karpis kawënintsikchöqa Jehoväta sirwinqantsikta imëpis puntaman churanantsik. Tsënömi Diospa rikëninchö alli jutiyoq kashun, y shamoq tiempuchö manana awkinyar o chakwanyar mushoq Patsachö imëyaqpis kawakushun (Salmu 37:3-5; Isaïas 65:20).